ءبىر حالىق ءبىر حالىقتان نەسىمەن ارتىق بولا الادى؟ ۇلان-عايىر جەرىمەن، مىڭعىرعان مالىمەن، باعا جەتپەس بايلىعىمەن بە؟ مەنىڭشە، مۇنىڭ بارىنەن دە بۇرىن ارىستاي تۇلعالى ازاماتتارىمەن ماقتانا الادى. بۇگىندە قازاقتان «كىمىڭ بار، كانە» دەگەندە، ءبىز كەۋدەمىزدى كەرە، زور ماقتانىشپەن كىمدەردى اتاي الار ەدىك؟ وسى ورايدا قارشادايىنان قازاق جەرىنىڭ قويناۋىندا جاسىرىنىپ جاتقان قازىنانى ارشىپ، حالىق يگىلىگىنە جاراتۋعا جول سالىپ بەرگەن قانىش ساتپاەۆتاي ۇلى ەسىمدى قالايشا ءبولىپ ايتپاسقا؟ قالا، كوشە، مەكەمە اتاۋىن بىلاي قويعاندا، ءوسىپ شىققان گۇلدەن باستاپ مۇزدىق پەنەن تاۋ شىڭىنا، ءتىپتى عارىشتاعى اسپان دەنەسىنە دەيىن اتى بەرىلگەن الىپ تۇلعانىڭ بيىل – 110 جىلدىق مەرەيتويى. وسى ورايدا كەشە قر مەملەكەتتىك ورتالىق مۇراجايىندا ايتۋلى داتاعا وراي مەرەيتويلىق كورمە جانە دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزىلدى.
الەمدەگى ەڭ ءىرى كەنىشتەردىڭ ءبىرى – ۇلىتاۋ-جەزقازعان مىس كەن ورنىن اشقانىنان باستاپ، مەتاللوگەنيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋى، مەتاللوگەندىك بولجامدىق كارتانى قۇراستىرعانى – عالىم ەڭبەگىنەن قۇرالعان الىپ ايسبەرگتىڭ تەك تەڭىز بەتىنە شىعىپ تۇرعان ۇشى عانا. 1946 جىلى قانىش يمانتايۇلى ساتپاەۆ ءوز قولىمەن ىرگەتاسىن قالاپ كەتكەن قازا كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ بۇگىنگى باسشىسى، اكادەميك مۇرات جۇرىنوۆقا القالى جيىننىڭ العى ءسوزى بەرىلدى.
مۇرات جۇرىنۇلى،ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى:
– قانىش يمانتايۇلىنىڭ تالانتى تاۋداي، ول ءبىر جاقتى تەك جاراتىلىستانۋ سالاسىنىڭ عانا جايىن ويلاعان جوق، سونىمەن قاتار ادەبيەت، مادەنيەت، حيميا، اۋىل شارۋاشىلىعى ت.ب. كوپتەگەن سالالاردا ۇشان-تەڭىز ەڭبەك اتقاردى. سوندىقتان ول كىسى ۇلى دەپ ۇلىقتاۋعا، اريستوتەل مەن ءال-فارابيلەردىڭ ءىزىن جالعاعان عۇلاما دەۋگە ابدەن لايىق. سوناۋ جاس كۇنىندە-اق تومبى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەندە قانىش ساتپاەۆ قازاق ءتىلى مەن ماتەماتيكادان وقۋلىق جازعان. سول وقۋلىق قازىر ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە باسىلىپ شىعارىلدى، ءبىز سونى مەكتەپتەرگە تاراتۋعا قارجى ءبولۋدى سۇراپ مينيسترلىككە حات جولدادىق. وسى جىلدىڭ سوڭى نە كەلەسى جىلدان ءۇمىت كۇتەمىز.
كەڭەس وداعىنداعى ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيە قىرقىنشى جىلداردىڭ سوڭى مەن ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. ەلدە ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋ بەلەڭ الدى. ينتەلليگەنتسياعا قاتىستى ەركىن ويدى قۋدالايتىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى باستالدى: احمەت جۇبانوۆ، قاجىم جۇماليەۆ، بەك سۇلەيمەنوۆ ت.ب. زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، “بەكماحانوۆ ءىسى” پايدا بولدى. وسى تۇستا كورنەكتى عالىم قانىش ساتپاەۆتى دا قۋدالاماق بولعان ەكەن. بىراق عالىمنىڭ بەدەلىنىڭ كۇشتىلىگى سونداي، ءتىپتى كەڭەستىك امىرشىلدىك جۇيەنىڭ دە ءتىسى باتپاسا كەرەك.
سەيىت قاسقاباسوۆ، ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك:
– قانىش يمانتايۇلى 50-جىلدارى قۋعىن كورگەن. ونداعى باستى سىلتاۋلارى – عالىمنىڭ شوقان ەڭبەگىن وڭدەپ جارىققا شىعارۋى. سونداعى قانىش ساتپاەۆتىڭ ستالينگە جازعان حاتى قىزى ءشامشيابانۋدىڭ كىتابىندا بار. سوعان قاراماستان ۇلت ماسەلەسىنە ول كىسى بەيجاي قاراي الماعان. عىلىم اكادەمياسىن العاش قۇرعاننان-اق وعان ۇلتتىق مارتەبە بەرۋ كەرەك ەكەنىن ايتقان. شىنىن ايتقاندا، سول كەزدەردە كەڭەستەر وداعىندا جوق اكادەميا وسى ساتپاەۆتاي عالىمنىڭ بەدەلىنىڭ ارقاسىندا عانا قۇرىلدى عوي. مۇحتار اۋەزوۆ ەكەۋى قايتا-قايتا ماسكەۋگە بارىپ، تاباندارىنان توزىپ ءجۇرىپ ءبىزدىڭ قازىرگى ادەبيەت، ءتىل ينستيتۋتتارىن اشتى. سونداي-اق تۇبىندە استانانىڭ اقمولاعا اۋىساتىنىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ اۋىزعا العان دا – قانىش ساتپاەۆ.
ءتۇيىن
دوڭگەلەك ۇستەلگە جوعارىدا اتى اتالعان عالىمدارمەن قاتار جاراس ەرمەكباەۆ، نۇرلان جارماعامبەتوۆ، امانجول قوشانۇلى، سۇلتان ءماجيتۇلى سەكىلدى عالىمدار مەن قانىش ساتپاەۆتىڭ ۇرپاقتارى قاتىسىپ، ۇلى عالىم ەڭبەگى جايلى بايانداما جاسادى. جيىن سوڭىندا بيىلعى جىلدى «ساتپاەۆ جىلى» دەپ جاريالاۋعا ۇسىنىس، ۇندەۋ تاستالدى. سونداي-اق وسى كۇنى ورتالىق مۇراجايدا «اكادەميك ق.ي.ساتپاەۆتىڭ مەموريالدىق مۇراجايى» مەن «حالىقارالىق ق.ي.ساتپاەۆ قورىنىڭ» ۇيىمداستىرۋىمەن قانىش ساتپاەۆتىڭ كوزى تىرىسىندە تۇتىنعان جەكە زاتتارى، اتاپ ايتقاندا، جازۋ ۇستەلى، كومپاسى، قولساعاتى، تاياعى، قالامسابى مەن دومبىراسى قويىلعان كورمە جاساقتالدى. زاتتارى سول قالپىندا، بەينە ءبىر ساتكە ورنىنان تۇرىپ كەتكەن يەسىن كۇتىپ تۇرعانداي اسەر قالدىردى.

ءماريام ءابساتتار
«الاش ايناسى» گازەتى 19 ماۋسىم 2009 جىل