مەملەكەتىن سۇيگەن ءار ۇلتشىلدىڭ كوڭىلىنە كىربىڭ كەلتىرەتىنى جايت – ءوز وتانىنىڭ الەمدىك مادەني-رۋحاني كەڭىستىكتە دەربەس ساياسات جۇرگىزە الماۋى. ءبىزدىڭ ۇلتشىلداردىڭ ءبارىن ورىس ءتىلدى قازاق ورتاسى «ناتسپات» نەمەسە «ديۆاننىي باتىر» اتاندىرىپ ماڭدايلارىنان جەل ەسىپ ءجۇر. 

تاريحتان بەلگىلى ءبىر جايت وتارشىلدار ءوز بودانىنان كەتكەنىمەن «ءتىلى مەن جازۋىن ءام شىركەۋىن» قالدىرىپ كەتەدى. بۇل – ەندى بۇرىنعى بوداندارىنىڭ وزدەرىنسىز الەمدىك مادەني-رۋحاني كەڭىستىكتە دەربەس ساياسات جۇرگىزە الماۋى ءۇشىن قىلعان قياپاتتارى. بىزدەر ءۇشىن، ياعني، وا تۇركىلەرى ءۇشىن بالتىق ەلدەرى مەن ۋكراينادان ۇلگى الاتىن دۇنيە كوپ. ۋكرايندار ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىن نىق بەكەمدەۋ ءۇشىن ءبىز سياقتى «ورىس الەمىنە جالتاقتاماي» ءارى باتىل، ءارى اسا ءىرى ءۇش قادام جاسادى. ءبىرىنشىسى – جارناما مەن كينوپروكات تەك ءوز تىلدەرىندە، ەكىنشىسى – ۋكراين تىلىنە اۋدارىلماعان كىتاپتار بۇل مەملەكەتتە ساتۋعا شىعارىلمايدى. مىندەتتى تۇردە تەك اۋدارماسى بار كىتاپتار كىتاپ سورەلەرىنە قويىلادى ءام كونترافاكتى ءۇشىن زور كولەمدەگى ايىپپۇل سالىنادى. كەكىلدىلەر انا تىلىندەگى كىتاپتاردىڭ ءوتۋى ءۇشىن جانە انا تىلىندە كينولار كورسەتىلۋى ءۇشىن ورىس ءتىلدى كيونتەاتر بوروندارى مەن كىتاپ ساۋداسىنىڭ الپاۋىتتارىنىڭ اياق-قولىن زاڭمەن ماتاپ، بيۋدجەتتەن كوك تيىن شىعارماي، رۋحاني-مادەني جەڭىسكە جەتتى. ءۇشىنشىسى – شىركەۋلەرىن ماسكەۋ پاتريارحاتىنىڭ قاراۋىنان شىعارىپ، كونستانتينوپول پاتريارحاتىنا قاراتىپ الا ءبىلدى. 

ەندى سوڭعى ماسەلە وا مەملەكەتتەرىنىڭ مۇسىلمان ءدىنباسىلارى «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ» كونستانتينوپول پاتريارحىمەن بىرلەسە شەشەتىن الەمدىك دەڭگەيدەگى دۇنيە. 

ال، ءبىزدىڭ ايتپاق دۇنيەمىز، ورىس ءتىلدى جانە قازاق ءتىلدى وتانداستارىمىز ارىپتىك بىرتۇتاستىقتا بولۋى ءۇشىن كىرىل جازۋى ورىس تىلىندە دە، قازاق تىلىندە لاتىن جازۋىنا بىردەي كوشۋى كەرەك. بۇل يدەيانى العاش كوتەرگەن ۇلىقبەك اعامىز بولاتىن. ويتكەنى، «الا قويدى بولە قىرقۋعا بولمايدى». 

قازىر الەمدە ەشكىمگە بودان بولماعان نەمىس ءتىلىنىڭ ءۇش، دات ءتىلىنىڭ ەكى، نورۆەگ ءتىلىنىڭ ءتورت جازۋ ۇلگىسى بار. سەربتەر – كىرىل مەن لاتىندى جارىستىرا قولدانىپ جۇرگەن جالعىز مەملەكەت. اعىلشىنداردىڭ بۇرىنعى ءوز وتارلارىنىڭ جەكە اعىلشىن تەكتى جازۋ ءۇردىسى بار. بىزگە وسى اعىلشىن وتارلارى قولدانعان جازۋ ساياساتىن ۇسانۋ قاجەت. ول ءۇشىن قازاق جەرىندە قازاقستاندىق ورىس لاتىنىن ومىرگە اكەلۋگە ات سالىسۋىمىز قاجەت. بۇل جاڭالىق ەمەس، 1920 جىلداردىڭ سوڭىندا «ورىس لاتىنى» ومىرگە كەلگەن بولاتىن. 

ورىستاردىڭ لاتىنعا بەت ءتۇزۋى ءى پەتردەن باستاۋ الادى. پولشا 1815 جىلى رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنا ەندى. زياتكەرلىگى مەن وركەنيەتى اسا جوعارى پولياك مادەنيەتى ورىستارعا اسەر ەتىپ، اراعا 40 جىل سالىپ بوي كوتەرگەن لاتىن ءالىپبيىن جاقتاۋشىلار «ورىس جازۋى ارتتا قالعان، ۇسقىنسىز» دەپ سىن ايتىپ، جاپپاي لاتىنعا كوشۋگە ۇندەدى. ورىس ءباسپاسوزى وسى يدەيانى ءىلىپ اكەتىپ قوستادى. سول كەزدەگى پاتشا اعزام I نيكولاي «بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ وتىرسىڭدار» دەپ پولياكتاردىڭ جازۋىن ورىس جازۋىنا كوشىرە جازادى. وسى جوبانى جاقتاعان «ورىt ءwedenىيا novىh russkih liter» نۇسقاسىنىڭ  اۆتورى وزىندىك ورىس ءالىپبيىن ۇسىنىپ، تەك ءداستۇرلى كىرىل ارىپتەرىنەن «چ»، «ش»، «ى»، «يۋ» جانە «يا»-نى عانا قالدىردى. 1857 جىلى كوندينسكي ءوزىنىڭ «ۋپروششەنيا رۋسسكوگو پراۆوپيسانيا» اتتى نۇسقاسىن جاساۋدا رۋمىن، ۆەنگەر مەن فرانتسۋز لاتىنى ۇلگىسىن پايدالاندى. توڭكەرىستەن كەيىن 1929 جىلدىڭ قاراشاسىندا ءتىلشى عالىم نيكولاي فەوفانوۆيچ ياكوۆلەۆ جەتەكشىلىك ەتكەن ورىس جازۋىن لاتىنداندىرۋدىڭ ارنايى جەكە كوميسسياسى «ورىس لاتىنىنىڭ» ءۇش نۇسقاسىن جاساپ شىقتى. ياكوۆلەۆ لاتىن جازۋىن كىرىل الىپبيىنە بەيىمدەپ، «شش» ديگرافىن «sc» دەپ تاڭبالاۋدى ۇسىندى. جاڭا الىپبيدە «ى» مەن «ي»-ءدىڭ ورنىنا «y» مەن «j» الىندى. «ۆيۋگا» ءسوزى ياكوۆلەۆ نۇسقاسىندا «vjuga» دەپ جازىلدى. 1 جانە 2 سۋرەتتە وسى كوميسسيا جاساعان ومىرگە اكەلگەن ءالىپبي ۇلگىلەرى بەرىلىپ وتىر.

قازىر رف ورىن الىپ وتىرعان «ورىس لاتىنى» تالقىلانۋىنا قاتىستى ورىس لينگۆيستى ۆلاديمير پاحوموۆ: «...التەرناتيۆا كيريلليتسە ۆسەگدا سۋششەستۆۋەت، ۆەد پيسمەننوست پو وتنوشەنيۋ ك يازىكۋ ۆتوريچنا، تاك كاك پرەدستاۆلياەت سوبوي رەزۋلتات وبششەستۆەننوگو دوگوۆورا» دەگەن وڭ پىكىر ايتتى.

ال، 2017 جىلى گوسدۋمانىڭ ءبىر دەپۋتاتى لاتىن نەگىزىندەگى قوسىمشا ورىس ءالىپبيىن ەنگىزۋدى ۇسىندى. ول سەرب ءۇردىسى مەن 1930 جىلدارى ورىن العان تاريحي وقيعانى العا تارتتى. رەسەي دەپۋتاتى ورىس جازۋىن لاتىنعا كوشىرۋدى كوتەرگەن ءبىرىنشى ادام ەمەس، بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەن سوڭ، جازۋ-سىزۋى جوق، سىبىردەگى از ۇلىستاردى سىلتاۋراتىپ، ءتول جازۋى بار ارميان مەن گۇرجىنى دايىن تۇرعان لاتىن جازۋىنان قاعىس قالدىرىپ، بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە جازۋىن قولداناتىن: قازاق، قاراقالپاق جانە قىرعىزدان بولەك، شاعاتايلىق اراب جازۋىمەن ءبىرىن-ءبىرى وقىپ تۇسىنەتىن بارشا تۇركى ۇلتتارىن كۇشتەپ لاتىنعا كوشىردى. ن. ف. ياكوۆلەۆ: «ۆ رەزۋلتاتە ۆ 20-ە گگ. ي ۆ پەرۆوي پولوۆينە 30-ح گگ. ۆەلاس وچەن اكتيۆنايا رابوتا پو سوزدانيۋ نوۆىح الفاۆيتوۆ، يسكليۋچيتەلنو نا لاتينسكوي  وسنوۆە. بولشايا يح چاست كونسترۋيروۆالاس تەحنوگرافيچەسكوي كوميسسيەي ۆتسكنا (ليش دليا يازىكوۆ نارودوۆ سەۆەرا سۋششەستۆوۆال وتدەلنىي تسەنتر ۆ لەنينگرادە). ۆسەگو، كاك بۋدەت پەرەچيسليات ۆ  ساموم كونتسە ەتوي دەياتەلنوستي، بىل سوزدان 71 تاكوي الفاۆيت»,- دەپ جازادى. كەيىن بۇدان ءۇش ۇلتتىڭ لاتىن جازۋى سىزىلىپ تاستالدى. ولار: ورىس، ارميان جانە گۇرجى. ناتيجەسىندە 25 ملن. اساتىن 68 ۇلت پەن ۇلىستى قامتىعان 68 لاتىن ءالىپبيى ومىرگە كەلدى. 

ارابتان باس تارتىپ، ونىڭ ورنىنا جاڭا ءالىپبي تاڭداۋعا قاتىستى وا ورىن العان جاعداياتتى بەلگىلى ورىس ءتىلشىسى ەۆگەني دميتريەۆيچ پوليۆانوۆ 1923 جىلى: «ەپوحا – نەدوبروي پامياتي – رۋسسكوگو كولونيزاتورستۆا وستاۆيلا تاكۋيۋ نەناۆيست ۆ تۋرەتسكيح ناروداح (سۋجۋ پو تۋركەستانسكيم) ك رۋسيفيكاتسي ي ەە ورۋديۋ – ميسسيونەرسكيم رۋسسكيم ترانسككريپتسيام، چتو سامو ناپومينانيە و رۋسكوم شريفتە بولەزەننو، كاك ترەۆوجاششەە نەداۆنيە رانى وت ناتسيونالنوگو گنەتا; ي پوتومۋ پوپىتكي وستاۆيت (دليا كاكيح-ليبو تەورەتيچەسكيح سووبراجەني) ۆوزموجنوست پولزۆاتسيا رۋسسكوي ترانسكريپتسيەي وتنيۋد نەلزيا رەكومەندوۆات. نا ءىى سەزدە ۋزبەكسكيح رابوتنيكوۆ پروسۆەششەنيا، كوتورىي گلاۆنوە ۆنيمانيە ۋدەليال ۆوپروسۋ ۋزبەكسكوي گرافيكي، ني ودين گولوسا نە بىلو سلىشنو ۆ پولزۋ رۋسسكوگو شريفتا» دەپ جازادى. 

بۇل ارەكەتتى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، رعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، پروفەسسور، رعا ءتىلتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ۆلاديمير الپاتوۆ: «...ەتو پرويسحوديلو ۆ رۋسلە پوليتيكي بولشەۆيكوۆ، گدە لاتينيزاتسيا پروتيۆوپوستاۆليالاس رۋسيفيكاتسي، پروۆوديموي تسارسكيم پراۆيتەلستۆوم» دەپ اقتايدى.

ورىس، ارميان مەن گۇرجى الىپبيلەرى قىزىل يمپەرياداعى ەڭ كونە جازۋ تۇرلەرى دەپ تانىلدى دا دايىن تۇرعان لاتىن جازۋى كەرەكسىز دەپ ەسەپتەلىندى. وسى لاتىنعا بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنداعى  باسقا ۇلتتاردى كۇشتەپ كوشىرۋ يدەياسىنىڭ باسىندا لۋناچارسكي مەن لەنين تۇردى. تۇركىلەر اراب ءالىپبيىن قولدانۋشى جاس جازۋلى ەل دەپ تانىلدى. لاتىندانۋدان ورىس جازۋى دا تىس قالمادى. نيكولاي فەوفانوۆيچ ياكوۆلەۆ توبى تاراپىنان بىرنەشە ورىس لاتىن جازۋىنىڭ ۇلگىلەرى جاسالدى. 

قازاق جەرىندەگى ورىس لاتىنى ءۇشىن مىنا تومەندەگى ۇلگى قولايلى:

«يا»، «يۋ» جانە «يو» ارىپتەرىنە يا – ja, يۋ – jy, يو – jo, ال: ە – ە، ە-ءنىڭ ءوز باسى – je بولىپ تاڭبالاندى. 

ءموبيلدى بايلانىس پەن ينتەرنەت ءداۋىرى ءام SMS-حابارلاما جازۋ: ورىستاردى ورىس لاتىنىمەن جازۋعا ماجبۇرلەۋدە. رف باق مەن زەرتتەۋ ورتالىقتارى ولاردى ەكى توپقا بولەدى. ورىستار قالاي دەگەنمەندە لاتىن جازۋىن قولدانۋعا ءماجبۇر. 

ءبىرىنشى توپ كىرىلگە ۇقساس لاتىن سيمۆولدارىن تەرۋشىلەر: مىسالى: B utore noJly4aJlocb kak-to tak, Ho 4utatb €to 6blJlo BecbMa u BecbMa Henpocto.

ەكىنشى توپ ورىس-اعىلشىن ترانسليتەراتسيا ەرەجەسىن قولدانۋشىلار: مىسالى: Kak pokazyvala praktika, poluchalos' u vsex po-raznomu, tak kak angliysky yazik sam lishon chetkikh pravil orfografii.

ورىستار الەۋمەتتىك جەلىلەرىن، ينتەرنەتىن، مەسسەندجەرلەرىن ءوز جازۋىنا كوشىرگەنىمەن ورىس لاتىنىن قولدانۋدى ەش توقتاتا الماي وتىر. سول سەبەپتى وسىدان ەكى جىل بۇرىن 2018 جىلى ورىس-اعىلشىن ترانسليتەراتسيا ەرەجەسى:  ج – ZH, ح – KH, تس – CH, چ –SH, ش – SH, شش – SHSH, – IE, ي – I, يۋ – IU, يا – IA بولىپ قابىلداندى. وسى ارقىلى شەتەلدىك تۋريستەر قالا كوشەلەرىنىڭ اتاۋلارىن ءام جەر-سۋ اتتارىن لاتىن قارپىمەن وقۋ ءۇشىن كىرىل-لاتىن ورىس جازۋى قولدانىلعان تاقتاشالار ءىلىنۋ ءۇردىسى باستالىپ كەتتى. ءارى رۋنەتتە «ا چتو دۋماەتە ۆى؟ نۋجەن لي رۋسسكومۋ يازىكۋ ەششيو ودين الفاۆيت؟» اتتى تالقىلاۋ فورۋمدارى ەتەك الىپ تۇر. 

ءبىز نەگە وسى ۇردىستەن تىس قالامىز. ەلىمىزدەگى جەكە ۇلتتىق مەكتەبى بار ورىس تىلدىلەر قاۋىمى، تاجىك جانە ۇيعىر سياقتى ۇلتتاردى تيتۋلدى ۇلتتىڭ ماڭىنا توپتاستىرۋ ءۇشىن قازىر كىرىلمەن جازىپ جۇرگەن وسى 3 ۇلتتان تۇراتىن وتانداستارىمىزدىڭ جازۋىن تۇگەلدەي لاتىنعا كوشىرۋگە ءتيىسپىز. ازىرشە وزبەك مەكتەبىنىڭ عانا ءوز لاتىنى بار. نەگە جالعىز قازاق قانا ءوز ءالىپبيىن اۋىستىرۋى كەرەك!؟ 

قازاق ەلى ۇلتقا ءبولىپ جارىلماي جاپپاي لاتىنعا كوشۋى ءۇشىن جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزىلۋگە ءتيىس. بولاشاق ورىس ءتىلدى قازاقستاندىقتار مەن تاجىك پەن ۇيعىرعا ارنالعان قازاق لاتىنىڭ ءالىپبيىن قازاق، ورىس، ۇيعىر جانە تاجىك ءتىلىنىڭ ماماندارى بىرلەسە جاساۋدى قولعا الۋى كەرەك-اق.

ورىس ءتىلدى وتانداستارىمز ءۇشىن ياكۆوۆلەۆ جاساعان ءالىپبي بار. تەك سونى ورىس ءتىلدى وتانداستارىمىز ءۇشىن قابىلداۋ عانا قالدى. ويتكەنى، ۇكىمەت ءبىر كەزدەرى زەينەتتكەرلىك جاسىن 63 دەيىن ۇزارتقاندا ەشكىممەن اقىلداسپاي-اق كابينەتتە وتىرىپ شەشە سالعان. ورىس تىلدىلەر ءۇشىن قازاقستاندىق ورىس جازۋىن تاپ سولاي قابىلداي سالۋعا بولدى. 

اتامىز قازاق بولىنگەندى ءبورى الادى دەگەندى تەگىن ايتپاعان. ءسىز بۇعان قالاي قارايسىز، اعايىن!

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz