(ف.م.دوستوەۆسكيدىڭ «قىلمىس پەن جازا» رومانى حاقىندا بىرەر ءسوز)

ورىس جازۋشىسى فەدور دوستوەۆسكيدىڭ «قىلمىس پەن جازا» رومانىن وقىپ شىقتىم. بۇل – پسيحولوگيالىق شىعارما. اۆتور باس كەيىپكەر روديون رومانوۆيچ راسكولنيكوۆتىڭ ءومىر جولى، جاساعان قاتەلىكتەرى، جان ارپالىسى ارقىلى قوعامنىڭ بەت-بەينەسىن دە اشكەرەلەگەن. 

قارجى جەتىسپەۋشىلىگى سالدارىنان ۋنيۆەرسيتەتتەگى وقۋىنان شىعىپ قالعان روديون كۇيزەلىسكە تۇسەدى. كوپقاباتتى ءۇيدىڭ شاتىرىنداعى بولمەسىن جالداپ تۇراتىن ول قۇستىڭ ۇياسىنداي تار ءارى توبەسى وتە الاسا قۇجىراسىندا بىرنەشە كۇن بويى سىرتقا شىقپاي جاتادى. وي ءمۇجىپ، قالجىراعان راسكولنيكوۆتىڭ جاعدايى ناشارلاپ، ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى حالگە دەيىن قۇلدىرايدى. باس كەيىپكەردىڭ بار ۋايىمى – «نە ىستەيمىن؟ بولاشاعىم قانداي بولماق؟ وتباسىمدى قاراجات تاپشىلىعىنان قالاي الىپ شىعامىن؟». تىعىرىققا تىرەلىپ، قيىندىقتان قۇتىلۋدىڭ جولىن تاپپاعان جىگىتكە ستۋدەنتتەردىڭ ساعات، ساقينا، القا ت.ب. باعالى مۇلىكتەرىن قابىلداپ، قارىزعا اقشا بەرىپ، كەيىن ۋادەلى ۋاقىتتا وسىممەن قايتارىپ الاتىن كەمپىردى ءولتىرۋ جايلى ارام وي كەلەدى. كەيۋانانىڭ ءۇيىن توناماق بولعان ول بارلاۋ رەتىندە اجەيدىڭ تۇرعىنجايىنا بارىپ، كەپىلگە زات وتكىزەدى. ءسويتىپ، ازىن-اۋلاق قارجىنى الۋمەن بىرگە اقشانىڭ قاي جەردە تۇراتىنىن دا اڭداپ قايتادى. ايتسە دە، كەمپىردىڭ باسپاناسىنان شىققان سوڭ، «مەنىڭ نە ىستەمەك ويىم بار؟! بۇل نە سۇمدىق!» دەپ ءوز-وزىنەن شوشىپ، تۇرشىگىپ، رايىنان قايتادى. تۇرمىس اۋىرتپاشىلىعى جانىنا باتقانى بولماسا، روديون نەگىزى كىسى ولتىرەتىندەي جاۋىز ادام ەمەس. الايدا كوپ ۇزاماي وزگە گۋبەرنيادا تۇراتىن اناسىنان حات كەلىپ، راسكولنيكوۆ اقىلدى ءارى ادەمى قارىنداسىنىڭ، وتباسىن اقشا تاپشىلىعىنان قۇتقارۋ ءۇشىن داۋلەتتى، جاسى جەرورتاعا جەتكەن ەر اداممەن شاڭىراق كوتەرمەك نيەتى بار ەكەنىن بىلگەن سوڭ، جىگىت نامىستانىپ كەتىپ، زۇلىم پيعىلىن جۇزەگە اسىرۋعا بەكىنەدى. ءسويتىپ، الگى كەمپىردى بالتالاپ ولتىرگەننەن كەيىن، باعالى دۇنيەلەر مەن اقشانى توناماق بولىپ، ىزدەپ جاتقاندا، ۇيگە كەيۋانانىڭ جاس ءسىڭىلىسى كەلىپ قالادى دا، ول دا روديوننىڭ قولىنان قازا تابادى. ءسويتىپ، ءبىر كىسىنى جەر جاستاندىرامىن دەپ بارعان جىگىت ەكى ادامنىڭ قانىن موينىنا جۇكتەيدى. ءيا، ءبىر كۇنا باسقا كۇناعا سەبەپ بولادى دەگەن وسى بولسا كەرەك. سوندىقتان جاماندىق اتاۋلىعا مۇلدە جولاماۋ كەرەك ەكەنى انىق.

اجەيدىڭ تۇرعىنجايىنان الىپ كەتكەن قاراجات پەن قىمبات زاتتاردى راسكولنيكوۆ ءبارىبىر قولدانبايدى. بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ، قىلمىسىم اشىلىپ قالا ما دەپ قورىققان ول زاتتاي ايعاقتاردى دا، اقشانى دا ۇلكەن تاستىڭ استىنا تاستاپ، جاسىرادى دا، سودان كەيىن قايتىپ المايدى. وسى ورايدا بايلىعى شالقىپ جاتسا دا، كومەككە ءزارۋ جاندارعا جاردەمدەسپەيتىن ساراڭدار كوپ ەلدە كىسى ءولتىرۋ، توناۋ، ۇرلاۋ سەكىلدى قىلمىستار دا ءجيى بولادى دەپ وي تۇيەسىڭ. ويتكەنى، راسكولنيكوۆتەي كوڭىلى تازا ءارى تالاپتى جىگىتكە بىرەۋ قولداۋ بىلدىرسە، ول مۇنداي قىلمىستى جاسار ما ەدى؟! ال قازىر شە؟ روديون سەكىلدى الدەكىمنىڭ قولتىقتان دەمەگەنىن كۇتىپ جۇرگەن پاناسىز جاستار از با قازىر؟!.. تاسباۋىر قوعام ولاردىڭ جانىن ءتۇسىنۋدىڭ ورنىنا ابدەن اشىنىپ، شاراسىزدىقتان وت باسقانىن كۇتىپ جۇرە بەرە مە؟!  

روديوننىڭ قارىنداسى اۆدوتيا رومانوۆنا (دۋنيا دەپ تە اتايدى) تۋرالى ءبىر اۋىز ايتىپ وتەيىك. مارفا پەتروۆنا ەسىمدى باي ايەلدىڭ قاراماعىندا ءۇي قىزمەتكەرى بولىپ جۇمىس ىستەگەن وعان وتاعاسى (مارفا پەتروۆنانىڭ كۇيەۋى) عاشىق بولىپ قالادى. مۇنى بىلگەن سوڭ، م.پەتروۆنا اشۋلانىپ، دۋنياعا جەڭىل ءجۇرىستى قىز دەپ جالا جاۋىپ، اينالاسىنا تۇگەل ايتىپ شىعادى. بىراق كەيىن قىزدىڭ كىناسىزدىگى انىقتالىپ، ءۇي يەسى قاتەسىن تۇسىنەدى دە، ەلدىمەكەندەگى ءار تۇرعىنجايعا جەكە-جەكە كىرىپ، اۆدوتيا رومانوۆنانىڭ ارلى بويجەتكەن ەكەنىن ايتىپ، ونى اقتايدى. كوپ ۇزاماي مارفا پەتروۆنا قايتىس بولادى. ءوزىن كىنالى سەزىنگەن ول ولەرىنىڭ الدىندا دۋنياعا مۇراعا مول اقشا قالدىرادى. ءسويتىپ، قارجى ماسەلەسى اياق استىنان شەشىلىپ، اۆدوتيا رومانوۆنا مەن اناسى پۋلحەريا الەكساندروۆنا مۇقتاجدىقتان قۇتىلادى. سونىمەن قاتار، دۋنيا تۇرمىسقا شىقپاق بولعان ەر ادام ءلۋجيننىڭ تاكاپپار ءارى ادامگەرشىلىگى تومەن جان ەكەنىنە كوزى جەتەدى دە، وعان كۇيەۋگە تيمەك ويىنان باس تارتادى.

اتتەڭ، ەگەر راسكولنيكوۆ ءسال سابىر ەتكەندە، ءبارى باسقاشا بولار ما ەدى. ونىڭ قارىنداسى الگى كىسىمەن ونسىز دا وتاۋ قۇرعان جوق جانە وتباسى كۇتپەگەن جەردەن مول قاراجاتقا يە بولدى. بىراق جوعارىدا جازعان نارسەلەردىڭ ءبارى روديون كەمپىر مەن ونىڭ ءسىڭىلىسىن ءولتىرىپ قويعاننان كەيىن ورىن العان ءجايتتار ەدى. وسى تۇس ارقىلى دوستوەۆسكي شىدامدى بولۋعا، سىناقتاردا سىنباۋعا جانە جاراتۋشى اركىمگە قاجەتتى نەسىبەنى جىبەرگەنشە سابىر ەتۋگە ۇندەپ تۇرعانداي. 

ەكى كىسىنى بالتالاپ ولتىرگەن راسكولنيكوۆ ءۇشىن ناعىز ازاپ ەندى باستالادى. اينالاسىنداعىلاردىڭ ءبارى كۇمانمەن قاراپ تۇرعانداي كۇي كەشكەن ول ءوز كولەڭكەسىنەن ءوزى قورقاتىن حالگە جەتەدى. ىستەگەن سۇمدىق قىلمىسى ىشىنە سىيماعان روديون كىمگە مۇڭ شاعارىن، كىمگە سىر اشارىن، ىشىندەگى زاپىراندى كىمگە اقتارارىن بىلمەي، الاسۇرادى. ءوزى جەر جاستاندىرعان كەمپىر تۇسىنە كىرىپ، ونىڭ ەلەسى تىنىشىن الادى. تەرگەۋشىلەردىڭ ءار ءسوزى، ءار قيمىلىنان سەسكەنىپ، ولار ءبارىن بىلەتىندەي، تەك وزىمەن ويناپ جۇرگەندەي بويىن قورقىنىش بيلەيدى. توق مىسىق بىردەن جەي سالماي، ويناپ، قىزىقتاعان تىشقانداي سەزىنەدى ءوزىن. جەر بەتىنە سىيا الماي قينالعان روديون، ءتىپتى، ءوز-وزىنە قول جۇمساي جازدايدى. اقىرى ار ازابىنا شىداۋعا شاماسى جەتپەي، ءبارىن سۇيگەن قىزى سونياعا ايتىپ بەرەدى. ايتسە دە، ءوزىن عاشىعىنىڭ الدىندا سۇمدىق تومەن سەزىنىپ، قورلانادى. جانى جاي تاپپاعان سوڭ، كەمپىر مەن ءسىڭىلىسىن و دۇنيەگە اتتاندىرعانىنا جارتى جىل وتكەندە، پوليتسيا بولىمشەسىنە بارىپ، قىلمىسىن مويىندايدى. راسىندا دا، كۇنا جاساعان ادامنىڭ جان-دۇنيەسى بەيمازا حال مەن ۋايىمنان ارىلماسى، راحاتتانا الماسى حاق.

سوت روديون ءىسىن قاراعاندا، ونىڭ اۋىر تۇرمىس سالدارىنان پسيحولوگيالىق كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، سىرقاتتانعانىن ەسكەرەدى. سونىمەن قاتار، باس كەيىپكەردىڭ دوسى رازۋميحين نەگىزىندە راسكولنيكوۆ قولى اشىق، مەيىرىمدى ءارى باتىل جىگىت ەكەنىن دالەلدەپ بەرەدى. روديون ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەندە، ءوزىنىڭ جاعدايى ءماز ەمەس بولسا دا، اۋىر دەرتكە شالدىققان كۋرستاسىنا جارتى جىل بويى قارايلاسىپ، سوڭعى اقشاسىمەن ءبولىسىپ ءجۇرىپتى. ال ول قايتىس بولعاننان كەيىن روديون مارقۇم جولداسىنىڭ كارى اكەسىنە قولىنان كەلگەنشە جاردەمدەسىپ، قاريا كوز جۇمعاندا، دەنەسىن جەر قوينىنا تاپسىرىپتى. بۇدان بولەك راسكولنيكوۆ ورتەنىپ جاتقان پاتەردەن ەكى كىشكەنتاي بالانى الىپ شىعىپ، قۇتقارىپ قالعانى، ءوز ءومىرىن قاتەرگە تىككەن سول كۇنى كۇيىپ قالعانى دا ءمالىم بولادى. اناسى سالىپ جىبەرگەن ازىن-اۋلاق اقشانىڭ ءبارىن كۇيەۋى اجال قۇشقان ءبىر كەدەي، كوپبالالى ايەلگە ويلانباي بەرە سالعانى جانە بار. بايقادىڭىز با، راسكولنيكوۆ – ءوزى قينالىپ تۇرسا دا، الدىمەن وزگەلەردىڭ قامىن ويلايتىن كوپشىل جان. مۇنى ەلەپ-ەسكەرگەن سوت 24 جاستاعى جىگىتتى 8 جىلعا سىبىرگە ايداۋعا ۇكىم شىعارادى. ول جاقتا قاتەسىن ءتۇسىنىپ، ءتاۋباسىنا كەلگەن روديون قاماۋدان بوساپ شىققان سوڭ، جاڭا ءومىر باستاۋعا بەل بۋادى. سۇيگەن قىزى ونىڭ ارتىنان سىبىرگە ەرىپ بارىپ، رۇقسات ەتىلگەن مەرزىمدە ەكەۋى كەزدەسىپ تۇرادى. باس قاھارماننىڭ اياققا تۇرىپ، وزىنە كەلۋىنە عاشىعىنىڭ قولداپ، جىگەرلەندىرۋى دە اسەر ەتكەن ەدى. راسكولنيكوۆتىڭ قارىنداسى دۋنيا دوسى رازۋميحينگە تۇرمىسقا شىعادى. ال شەشەسى پۋلحەريا الەكساندروۆناعا قىزى مەن كۇيەۋ بالاسى ۇلىنىڭ سوتتالىپ، ايدالىپ كەتكەنى جونىندە ەشتەڭە ايتپاسا دا، انا جۇرەگى ءبىر سۇمدىقتى سەزىپ، دەرتكە شالدىعىپ، كوپ ۇزاماي قۇسادان ساندىراقتاپ جاتىپ قايتىس بولادى. 

شىعارمانىڭ قىسقاشا مازمۇنى – وسى. دوستوەۆسكي وقىرمانعا ءار قاتەلىكتىڭ ارتى وكىنىش، ءار قىلمىستىڭ وتەۋى جازا ەكەنىن ۇعىندىرادى. اياقتى اڭداپ باسىپ، سابىرمەن قادام جاساۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىرەدى.

ءبىر قىزىعى، جازۋشى بۇل ادەبي تۋىندىسىن باستاردىڭ الدىندا اقشادان قاتتى تارىعىپ، قارىزعا بەلشەسىنەن باتىپ ءجۇرىپتى. رومان جازامىن دەپ باسپاگەردەن الدىن-الا العان قاراجاتىن كازينوعا تىگىپ، ۇتتىرىپ العان فەدور ميحايلوۆيچ اقىرى ۆيسبادەندەگى (گەرمانيا قالاسى) قوناق ءۇيدىڭ تاپ-تار ءارى قاراڭعى بولمەسىندە اقشاسىز، جارىقسىز جانە اس-سۋسىز جاتىپ، «قىلمىس پەن جازانى» جازۋعا كىرىسىپتى. بالكىم، قۇداي جازۋشىنىڭ باسىنا مۇنداي كۇيدى قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي قۇجىراسىندا جاتقان راسكولنيكوۆتىڭ ايانىشتى ءارى مۇشكىل ءحالىن ءدال جەتكىزۋ ءۇشىن سالعان شىعار. ءار ءىستىڭ ءبىر قايىرى بار ەمەس پە؟! سونىمەن بىرگە، دوستوەۆسكيدىڭ سىبىرگە ايدالعانى بەلگىلى. قالامگەر «قىلمىس پەن جازادا» يتجەككەنگە ايدالعان روديوننىڭ ىشكى جاي-كۇيىن شەبەر سۋرەتتەۋى دە وسىدان شىعار؟! ءسوز زەرگەرىنىڭ ءومىر جولىن وقىپ، كوپ قاسىرەت شەككەن جۇرەكتەن عانا جاقسى شىعارما تۋادى دەگەن بايلامعا كەلەسىڭ. سونىمەن قاتار، ورىس زەرتتەۋشىلەرى دوستوەۆسكيدىڭ رومانىنداعى كوپتەگەن كەيىپكەردىڭ ءپروتوتيپىن انىقتاپتى. بۇل جونىندە ەندى قىزىعۋشىلىق تانىتقاندار بولسا، دەرەككوزدەردەن وزدەرى وقىپ الار. ايتايىن دەگەنىم، دەمەك «قىلمىس پەن جازا» – كادىمگى ءبىر كەزدەرى عۇمىر كەشكەن، ومىردە بولعان ادامداردىڭ تاعدىرى، ياعني بۇل تۋىندى شىنايى وقيعالاردى سۋرەتتەگەن. 1865-1866 جىلداردا جازىلىپ،1866 جىلى جاريالانعان شىعارمانىڭ ومىرشەڭ بولۋىنىڭ، كوپتەگەن تىلگە اۋدارىلۋىنىڭ سەبەبى وسى شىعار. «قىلمىس پەن جازا» وقىرمانعا جول تارتقاننان كەيىن كوپ ۋاقىت وتپەي-اق، ياعني 1880 جىلداردىڭ وزىندە فرانتسۋز، نەمىس، شۆەد، اعىلشىن، پولياك، ۆەنگر، يتاليا، دات، نورۆەگ، فين تىلدەرىنە ءتارجىمالانىپ ۇلگەرىپتى. 1888 جىلى «قىلمىس پەن جازا» جەلىسى بويىنشا پاريجدە، 1899 جىلى العاش رەت رەسەيدە تەاتر قويىلىمى قويىلدى. ءالى كۇنگە دەيىن دوستوەۆسكيدىڭ شىعارماسى تالاي مەملەكەتتىڭ تەاتر ساحنالارىنان تۇسپەي كەلەدى. سونىمەن قاتار، كوپتەگەن ەلدىڭ رەجيسسەرلەرى «قىلمىس پەن جازا» دەگەن فيلم تۇسىرگەن. 

قورىتا ايتقاندا، ف.م دوستوەۆسكيدىڭ «قىلمىس پەن جازاسى» – بۇگىنگى ءومىر شىندىعىن ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن سۋرەتتەگەن ادەبي شىعارما.       

الپامىس فايزوللا    

Abai.kz