باتىس پەن شىعىسقا موينىن تەڭدەي بۇرىپ، ءزاھارلى ءتىلىن سۋماڭداتىپ تۇرعان قوسباستى بۇركىت - قازىرگى رەسەي سيمۆوليكاسى. بۇل تەك ەلتاڭباداعى جاي عانا بەدەر ەمەس. قوسباستى بۇركىت قاشاننان «ورىس ايۋىنىڭ» ويىن، پيعىل-ماقساتىن تۇزەپ وتىردى. سەڭبەسەڭىزدەر، وسى بەلگىنىڭ العاش رەت 1497 جىلى، ياعني ورىستىڭ ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەتىن قۇرۋ كەزەڭىندە پايدا بولعانىن ەسكەرىڭىز. ياكي، سول كەزدەگى كرەاتيۆ يەلەرىنىڭ ويىنا كەلسەك، بۇل - باتىسقا دا، شىعىسقا دا تۇبىندە بيلىگىن جۇرگىزەتىن يمپەريالىق ۇستەم ساياساتتىڭ سۇلباسى ەدى. راسىندا، XV عاسىردان باستاپ-اق، «تالپاق تاناۋمەن» بىرگە تاماق ءىشىپ، قوتىرىن تىر-تىر قاسىپ جۇرگەن ورىس اعايىن ماسكەۋ كنيازدىگىنە جاقىن كورشىلەرىن وزىنە قوسىپ الا باستادى. ودان ءارى ورال، ءسىبىر، قالا بەردى كىندىك ازيا، قيىر شىعىس... XXI عاسىر. تاپ وسى ساياساتىنان تانباعان رەسەي وڭتۇستىك وسەتيانىڭ تاۋەلسىزدىگىن تانىپ جىبەرىپ، ونى «زاڭدى ەنەسى» - گرۋزيانىڭ ەمەشەگىنەن اجىراتتى.

باتىس پەن شىعىسقا موينىن تەڭدەي بۇرىپ، ءزاھارلى ءتىلىن سۋماڭداتىپ تۇرعان قوسباستى بۇركىت - قازىرگى رەسەي سيمۆوليكاسى. بۇل تەك ەلتاڭباداعى جاي عانا بەدەر ەمەس. قوسباستى بۇركىت قاشاننان «ورىس ايۋىنىڭ» ويىن، پيعىل-ماقساتىن تۇزەپ وتىردى. سەڭبەسەڭىزدەر، وسى بەلگىنىڭ العاش رەت 1497 جىلى، ياعني ورىستىڭ ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەتىن قۇرۋ كەزەڭىندە پايدا بولعانىن ەسكەرىڭىز. ياكي، سول كەزدەگى كرەاتيۆ يەلەرىنىڭ ويىنا كەلسەك، بۇل - باتىسقا دا، شىعىسقا دا تۇبىندە بيلىگىن جۇرگىزەتىن يمپەريالىق ۇستەم ساياساتتىڭ سۇلباسى ەدى. راسىندا، XV عاسىردان باستاپ-اق، «تالپاق تاناۋمەن» بىرگە تاماق ءىشىپ، قوتىرىن تىر-تىر قاسىپ جۇرگەن ورىس اعايىن ماسكەۋ كنيازدىگىنە جاقىن كورشىلەرىن وزىنە قوسىپ الا باستادى. ودان ءارى ورال، ءسىبىر، قالا بەردى كىندىك ازيا، قيىر شىعىس... XXI عاسىر. تاپ وسى ساياساتىنان تانباعان رەسەي وڭتۇستىك وسەتيانىڭ تاۋەلسىزدىگىن تانىپ جىبەرىپ، ونى «زاڭدى ەنەسى» - گرۋزيانىڭ ەمەشەگىنەن اجىراتتى.

ەندى مىنە... رەسەي باسشىسى دميتري مەدۆەدەۆ «ەل مۇددەسىنە قايشى تاريحتى بۇرمالاۋشىلىق ارەكەتتەرمەن كۇرەس جونىندەگى كوميسسيانى قۇرۋ» تۋرالى جارلىققا ءمورىن باستى، قولىن قويدى. ارينە، بازبىرەۋ بۇل كوميسسيانىڭ اقپارات-ناسيحاتتىق جۇمىسپەن اينالىساتىنىن العا تارتاتىن شىعار. ايتسە دە، بۇل قادامنان تونەر قاۋىپ تە جوق ەمەس. مىسالعا، كەزىندە كەڭەستەر وداعىنىڭ شاڭىراعىنا ۋىعىن شانشىسقان قازاق، ۋكراين، بەلورۋس ەلدەرىندە بولعان  ەتنوتسيد، اشتىق، رەپرەسسيا سەكىلدى ناۋبەتتەرگە تاۋەلسىز باعا بەرىلىپ، تاريحىمىزدى ۇلتتىق تۇرعىدان قايتا سارالاۋ ارەكەتتەرىنە كوميسسيا سالقىنى ءتيۋى مۇمكىن. قالاي، قانداي جولمەن؟ بۇل جاعىنان ازىرگە بەيماعلۇمبىز. بىراق... وسى جەردەن تاريح بەتتەرىن قايتا شولىپ وتسەك. ايتالىق، 1950 جىلى، ۇلى وتان سوعىسىنان ەندى-ەندى عانا ەسىن جيىپ كەلە جاتقان ەلدە يوسيف ستالين الاپات قوعامدىق پىكىرتالاس ۇيىمداستىردى. ءتىل بىلىمىنە ماركسيستىك كوزقاراسپەن قاراۋ ماسەلەسى تالقىعا ءتۇستى. سوندا «مۇنداي اڭگىمەنىڭ ازىپ-توزعان الەۋمەتكە نە بەرەرى بار؟» دەپ، شەتەلدىك ساراپشىلار باسىن ۇستاعان.

ال، 1930 جىلدارى ءستاليننىڭ وكىمىمەن بولشەۆيستىك رەۆوليۋتسيا، قىزىل تەررور مەن ازاماتتىق سوعىستىڭ تاريحى قايتا جازىلعانى بەلگىلى. «كۇنكوسەمنىڭ» جالعىز مۇراگەرى - ستالين ەكەندىگىنە ەشكىم ءشۇبا كەلتىرمەسىن دەپ، «ۆكپ(ب) قىسقاشا كۋرسى» دا قايتا جازىلىپ شىقتى. مىنا ءبىر وقيعا تاريحتى بۇرمالاۋ ىسىندە ءستاليننىڭ قانشالىقتى قۇرباندىققا بارعانىن تاعى ءبىر ايگىلەسە كەرەك. 1934 جىلى ءستاليننىڭ قۇلىن-تايداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن جان دوسى اۆەل ەنۋكيدزە «كاۆكازداعى جاسىرىن باسپاحانا» اتتى كىتابىن جارىققا شىعاردى. بۇل ەڭبەك «ءستاليننىڭ باسپا ىسىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىن كەمىتىپ كورسەتتى» دەپ باعالانىپ، ەنۋكيدزەگە سىيلىق رەتىندە «حالىق جاۋى» دەگەن اتاق پەن قورعاسىن وق بۇيىرادى. ءتىپتى، سەرگەي ەيزەنشتەيننىڭ «قاھارلى يۆان» ءفيلمىنىڭ جالعاسىن تۇسىرۋىنە تىيىم سالىنۋى، دميتري شوستاكوۆيچتىڭ، اننا احماتوۆانىڭ جاڭا شىعارمالارىنا جاندايشاپ سىنشىلاردىڭ جالا جاۋىپ، ولاردى حالىققا جەككورىنىشتى كورسەتۋى دە - تاريحتى تۇما قالپىندا كورسەتۋگە جاسالعان قارسىلىق-تۇعىن.

قاراپ وتىرساڭىزدار، قازىرگى مەدۆەدەۆتىڭ تاريحتى بۇرمالاۋعا قارسى «توتەمى» مەن سۇيەگى قۋراعان ءستاليننىڭ ءىس-قيمىلى - ەكەۋى دە ءبىر نارسە بولاتىن. ايىرما - ۋاقىتتا، ونى ورىنداۋشى اۆتوردا دەمەسەڭىز. قيسىنعا سالساق، اتالعان كوميسسيا رەسەي (كەڭەس) تاريحىنداعى ەكىۇشتىلاۋ، داۋلى ماسەلەلەردىڭ قايتا قارالۋىنا، قالىپتاسقان ستەرەوتيپتەردىڭ بۇزىلۋىنا كەۋدەسىمەن توسقاۋىل قويماق. مىسالى، كەڭەستەر وداعى مەن گەرمانيانىڭ اراسىنداعى مولوتوۆ-ريببەنتروپ پاكتىسى جايلى، نە بولماسا كەڭەستەر وداعىنىڭ ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بىتىسىمەن بۇتكىل شىعىس ەۋروپانىڭ بويىندا رەپرەسسيۆتى قۋىرشاق رەجيمدەردى قولداعانى تۋرالى ەندى جاق اشۋعا بولمايدى. ءبىر جاعىنان، مەدۆەدەۆتىڭ تاريح عىلىمىن «تارتىپكە سالۋداعى» قادامى «كسرو-نىڭ بۇرىنعى رەسپۋبليكالارىندا - تاۋەلسىز ەلدەردىڭ تەرريتوريالارىندا ۇلتشىلدىقتىڭ، ۇلتشىل قىلمىسكەرلەردىڭ قايتا جاڭعىرۋىنا قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» زاڭ جوباسىنىڭ شىعۋىمەن دە بايلانىستىرۋعا بولادى. اتالعان زاڭ جوباسى بويىنشا، رەسەيلىك جانە شەتەلدىك ازاماتتاردى 3-5 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا بولادى-مىس. ايتكەنمەن، رەسەي بيلىگى قايبىر وقۋلىقتارداعى ءستاليندى «ىسكەر مەنەدجەر» بولدى، ال 1930-1950 جىلدارداعى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىندى ەل الدىندا تۇرعان ەكونوميكالىق، قورعانىس ماسەلەلەرىن شەشۋدىڭ جالعىز جولى بولدى دەگەن «قاتەلىكتەرگە» قالاي قارار ەكەن؟ الدە، قانشا جەردەن بۇرمالانۋ بولسىن، «كەڭەستىك تاريحتىڭ» ءبىر قارپىن بولسىن تۇزەۋگە ماسكەۋلىك يدەولوگتار ارلانىپ وتىر ما ەكەن؟

كەزىندە ۆلاديمير پۋتين كسرو-نىڭ قۇلاۋىن «حح عاسىردىڭ ەڭ ۇلى گەوساياسي اپاتى» دەپ باعالاعان-دى. قازىرگى شەشىمىنە قاراساڭ، ونىڭ ءىزباسارى تاريح سالاسىنداعى تەورياسىن ناقتىلاي ءىس-ارەكەتكە ۇشتاستىرماق نيەتتە ەكەنىن تانىتتى. وسىنىڭ ءوزى كرەمل قابىرعاسىنداعى پۋتين فاكتورىنىڭ ءالى دە پارمەندىلىگىن ايعاقتاسا كەرەك.

«جاس قازاق» گازەتى، №24, 19.06.2009