جۋىق جىلدارى، وتە-موتە ونىمەن اقش اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى باستالعالى بەرى، “قىتاي قۇلدىراپ بارادى”، “قىتاي ەكونوميكاسى داعدارىستىڭ باتپاعىنا باتۋدا”، “اقش-تىڭ ساۋدا سوققىسى قىتايدى ەسەڭگىرەتىپ تاستادى” سىقىلدى پايىمداۋلار مەن داقپىرتتار كوبەيۋدە. ايتسا ايتقانداي، سوڭعى 30 جىلدا ەكى ورىندى سانمەن وسكەن قىتاي ەكونوميكاسى، جاقىنعى جىلداردان بەرى قارقىنىن باسەڭدەتىپ العانى بەلگىلى. 2019 جىلعى 6 پايىزدىق وسىمگە قاناعاتپەن قاراعان ەل، كەلەسى جىلدا 5 پايىزدىق قارقىندى ساقتاي الار-الماسىنا ءباس تىگە الماي وتىر. ارينە، ونىڭ سەبەپتەرى الۋان ءتۇرلى. 

ارقانداي ەكونوميكانىڭ ءبىر مەزگىل قارقىندى وسكەن سوڭ بىرتە-بىرتە “ساباسىنا تۇسەتىنى” بار. بۇل - ەكونوميكانىڭ زاڭى. قىتاي ەكونوميكاسى دا وسىنداي بايىزدايتىن مەزەتىنە جەتكەن سىڭايلى. مۇنان سىرت، مىناداي فاكتورلاردىڭ سالدارى دا وعان ىقپال ەتكەنى دە ءسوزسىز.

30-40 جىلدىق ەكونوميكالىق ءوسىم قىتاي تۇرعىندارىنىڭ قالتالارىن قالىڭداتقانى بەلگىلى. بۇل ءوز كەزەگىندە ەڭبەكاقىنىڭ وسۋىنە الىپ كەلدى. ەڭبەكاقىنىڭ ءوسۋى قىتايعا ينۆەستيتسيا سالۋدىڭ ەڭ قىزىق تۇسى — ارزان جۇمىسكۇشكە قولجەتىمدىلىكتى مانسۇقتاپ، ينۆەستيتسيانىڭ وزىندىك قۇنىڭ ارتتىرىپ جىبەردى. وسىدان كەيىن شەتەل ينۆەستيتسياسى جۇمىسكۇشى ارزانداۋ ۆەتنام، بانگلادەش سىندى ەلدەرگە كەتە باستادى. 2008 جىلعى وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەكونوميكاسىنىڭ داعدارىسىنىڭ كەرى اسەرىنەن باسىن الىپ قاشۋ ءۇشىن، قىتاي ىشكى سۇرانىستى ارتتىرۋعا جۇگىندى، اتاپ ايتقاندا، اۆتو جانە تەمىرجول توسەۋ، كوپىر سالۋ، تۋنەل قازۋ، ۇشقىر پويىز جاساۋ سىندى ينفراقۇرىلىمعا تريلليونداپ  ينۆەستيتسيا سالدى (2009 جىلى ءبىر جىلدىڭ وزىندە وسى ماقساتتاعى ينۆەستيتسيا بىردەن 50%-كە وسكەن!). وسىنىڭ ءوزى ەكونوميكانى ءبىراز جەرگە سۇيرەدى. 10 جىلدان سوڭ ونىڭ دا دەمىگى باسىلدى. وسىلايشا، ىشكى سۇرانىستىڭ سايابىرسۋى ەكونوميكا ءوسىمىنىڭ باسەڭدەۋىنە الىپ كەلدى. ترامپتىڭ سوققىسى دا وسال تيگەن جوق. مىسالى، 2018 جىلى قىتايدىڭ ەكسپورت-يمپورت كولەمى بىردەن 28%-كە قۇلدىراپ كەتكەن. بىراق، مۇنىڭ بارلىعى دا وبەكتيۆتىك فاكتورلار بولاتىن. 

ماسەلەنىڭ تۇپكى ءمانى سۋبەكتيۆتى ىنتا-مۇراتقا ساياتىن ەدى. قىتايدىڭ ەلدەگى “رەفورمالاۋ مەن سىرتقا ەسىگىن اشقان” 40 جىلداعى جەتىستىكتەرىن ءوزىنىڭ سوتسياليستىك ءتۇزىم مەن نارىق ەكونوميكاسىن جاندى ۇشتاستىرعاندىعىنىڭ جەمىسى سانايتىنى بەلگىلى. ءتىپتى مۇنى ءوزىنىڭ تىڭنان سۇرەن سالعان، ادامزات دامۋىنىڭ كاپيتاليزمنەن بوتەن سارا جولى دەپ اسپەتتەپ، “قىتاي مودەلى”، “قىتاي پاراساتى” دەپ ايدارلاپ، الەمنىڭ دامۋشى ەلدەرىنە بەلسەندى ۇسىنىپ كەلە جاتقانى دا بار.

قىتاي بيلىگى، اتاپ ايتساق قكپ، 40 جىلداعى ۇلانقايىر تابىستار سوتسياليستىك ءتۇزىمنىڭ (جۇيەنىڭ) ابزالدىلىعىنىڭ ارقاسى دەپ ەسەپتەيدى. دامۋ مەن ىلگەرىلەۋدىڭ العى شارتى دا، كەپىلى دە وسى سوتسياليستىك ءتۇزىم، ال نارىقتىق قاتىناستار ونىڭ كەمەلدەنۋىنىڭ قۇرالى نەمەسە تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى دەپ پايىمدايدى. سوندىقتان دا، ەلدەگى رەفورما باستالعاننان 10 جىلدان كەيىنگى، رەفورمالىق ۇردىستەردىڭ ءوزى تۋىنداتقان زات باعاسىنىڭ كوتەرىلۋى مەن تابىستىڭ تەڭ بولىنبەۋىنە نارازىلىقتارعا (1989 جىل) نارىقتىق قاتىناستار جازىقتى تانىلىپ، رەفورما ءبىر مەزەت توقتاپ تا قالعان (قكپ ورگانى «حالىق گازەتى» نارىق ەكونوميكاسى دەگەنىمىز تۇپ-تۋرا جالپىلىق مەنشىكتى جويۋ، كومرپارتيا باسشىلىعىن جوققا شىعارۋ، سوتسياليستىك ءتۇزىمدى جوققا شىعارۋ، كاپيتاليزمدى جولعا قويۋ بولىپ تابىلادى. 17.12.1990). قكپ سول تۇستاعى توراعاسى جيان زەمين جالپى رەفورمانىڭ ماقساتىنىڭ ءوزى “سوتسياليستىك ءتۇزىمنىڭ ءوزىن ءوزى جەتىلدىرۋى مەن دامىتۋى، جۇيەنىڭ ءتۇرلى-ءتۇستى كىناراتتارىن سىلىپ تاستاپ، ونىڭ ابزالدىلىعىن جەتكىلىكتى پاش ەتۋ بولىپ تابىلادى” دەپ كورسەتكەن-ءدى (28.11.1990. رەفورما جەتىستىگىنىڭ جارقىن ۇلگىسى سانالعان شەن زجەن (Shenzhen) ەرەكشە ايماعانىڭ قۇرىلعاندىعىنىڭ 10 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ جينالىسىندا). دەمەك، بۇل قىتايلىق رەفورمانىڭ تۇبەگەيلى نارىققا — باتىستىق كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى نارىققا — نيەتتەنبەگەندىگىن دايەكتەيدى.

1986 جىلى “ساياسي ءتۇزىم رەفورمالارى مەن ەكونوميكالىق ءتۇزىم رەفورمالارى ءوزارا ۇشتاسىپ جۇرگىزىلۋى كەرەك. تەك ەكونوميكالىق ءتۇزىمدى رەفورمالاپ، ساياسي ءتۇزىم رەفورمالانباسا، ەكونوميكالىق رەفورما دا دىتتەگەن جەرىنە جەتە المايدى، ويتكەنى ول مۇندايدا ادامي سyبەكتيۆتىك فاكتورلاردىڭ كەدەرگىسىنە ۇشىرايتىن بولادى” دەپ مالىمدەگەن “قىتاي رەفورماسىنىڭ باس جوبالاۋشىسى اتانعان دەننىڭ ءوزى، 1989 جىلدىڭ كوكتەمىندە دەموكراتيالىق ەركىندىك پەن ساياسي وزگەرىستەر تالابىمەن شىققان ستۋدەنتتەردىڭ ارەكەتىن سوتسياليستىك جۇيەگە تونگەن قاتەر ساناپ، ونى جانىشتاۋعا پارمەن بەرگەن-ءدى. 1993 جىلعى قكپ 14 سەزد 3 پلەنۋمى ەلدىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسىنىڭ ماقساتى نارىقتىق ەكونونوميكا قۇرۋ دەپ جاريالاعانىمەن، ونى سوتسياليستىك نارىقتىق ەكوميكا دەپ سىيپاتتاعان-دى. 

“قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىڭ” دەمەكشى، بيلىككە شي جينپيڭ (Xijinping) كەلگەلى بەرى ماركسيزم-ماو تسزەدون يدەولوگياسىنا قايتا ورالۋ مەن ونى قۇبىلاناما ەسەبىندە اسپەتتەۋ دوگمالىق سوقىر سەنىم دارەجەسىنە كوتەرىلىپ كەتتى. ماودى دارىپتەۋ، پارتيانىڭ ەلدىڭ بارلىق تىرلىكتەرىنە بولعان باسشىلىعى مەن قاداعالاۋىن كۇشەيتۋدى ءناسيحاتتاۋ، دەننىڭ ۇستانىمدارىن ءىشىنارا تەرىستەۋ، ەكونوميكانىڭ جەكە سەكتورىنا قىرىن قاراۋ، مەلەكەتتىك كاسىپورىندارعا ايىرىقشا قولداۋ كورسەتۋ نىسايى بەلەڭ الىپ بارادى. قكپ 19 سەزدىنىڭ 4 پلەنۋمىندا قابىلدانعان “قكپ-نىڭ قىتايلىق وزگەشەلىككە يە سوتسياليستىك تۇزىمگە تاباندى تۇرۋ مەن ونى جەتىلدىرۋگە، مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسى مەن باسقارۋ الەۋەتىن وسىزامانداندىرۋعا قاتىستى بىرقاتار اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر جايىنداعى شەشىمى”: “قىتايلىق وزگەشەلىككە يە سوتسياليستىك ءتۇزىمىنىڭ پارتيا مەن حالىقتىڭ ۇزاق ۋاقىتتىق پراكتيكالىق ىزدەنىسىنىڭ ارقاسىندا قالىپتاسقان عىلىمي ءتۇزىم جۇيەسى ەكەندىگىن” قاداپ كورسەتىپ، ونىڭ 13 ابزالدىلىعىن جىپكە ءتىزىپ بەرەدى.

سونىڭ ءبىرىنشىسى “پارتيانىڭ ورتالىقتاندىرىلعان بىرىڭعاي باسشىلىعىنا تاباندى تۇرىپ، مەملەكەتتىڭ باستان-اقىر سوتسياليستىك باعىتتا ىلگەرلەۋىن قامتاماسىزداندىرۋى” ەكەن. ءامالياتتا، توراعا شي ءوزىنىڭ الدىنعى بۋىندارىنا قاراعاندا پارتيانىڭ ءابسوليۋتتى باسشىلىعىن بارلىق سالادا، بارلىق تىرلىكتە، بارلىق ۋاقىتتا، بارلىق اۋماقتا كىرىكتىرۋى مەن ورنىقتىرۋىن ايىرىقشا قاداعالاۋىمەن ەرەكشەلەنەدى (“پارتيا، ۇكىمەت، ارميا، قاراپايىم حالىق، ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلارعا، وتاننىڭ وڭتۇستىك-سولتۇستىگى مەن شىعىس-باتىسىنا، ءبار-بارىنە پارتيا باسشىلىق جاسايدى”. شي جينپيڭ: قكپ 19 سەزىنىڭ بايانداماسى).

شەتەلدىك ساياسي ساراپشىلار بۇل جاعىنان ونىڭ ماودان اسىپ كەتپەسە، كەم تۇسپەسىن جارىسا باعالاۋدا جانە مۇنى ءشيدىڭ ءوزىنىڭ جەكە بيلىگىن قامتاماسىز ەتۋىنىڭ قامى تۇرعىسىنان قاراستىرۋدا. ناتيجەدە، قىتاي بيلىگىمەن ىلەسە ءبۇتىن ەلدىڭ اۋقىمى سولشىل باعىتقا جىلدام اۋىتقىپ بارادى جانە ونىڭ بەلگىلەرى قكپ-نىڭ ساياسي شەشىمدەرى مەن ەلدىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە ءجيى كورىنىس بەرۋدە. شي باسشىلىعىنداعى قكپ-نىڭ، پارتيانىڭ ىشكى ءتارتىبىن رەتتەۋ مەن جونگە كەلتىرۋدى پارتيا باسشىلىعىنىڭ ابسوليۋتتىگىن قامتاماسىزداندىرۋدىڭ العى شارتى دەپ ەسەپتەيتىندىگىنەن، ىلگەرىدە بولىپ كورمەگەن “پارتيانىڭ ىشكى ەرەجەلەرىن بەكىتۋدىڭ بەس جىلدىق جوسپارى” دەگەن تۇجىرىمدامانىڭ ءبىرىنشى بەس جىلدىعىن اقىرلاپ (2016-2017ج.ج), ەكىنشى بەسجىلدىعىنا كىرىسىپ وتىر (2018-2022ج.ج). سايكەسىنشە، اتالمىش تاقىرىپتى زەرتتەۋدى وبەكتى ەتەتىن “پارتيا ءتارتىبىن تانۋ” ءىلىمى دۇنيەگە كەلدى. قازىرشە 40-تان اسا جوو-دا پارتيا ءتارتىبىن تانۋ ورتالىقتارى اشىلىپ، دوكتورلىق دارەجەسىنە دەيىن عىلىمي اتاق بەرەتىن ماماندىق پايدا بولدى جانە بۇل سوڭعى 3 جىلدىڭ اڭگىمەسى!

2019 جىل 27 جەلتوقساندا “ساياسات پەن بيزنەستىڭ قارا جاشىگى” سايىتى “شين جيڭ گازەتىنە” سىلتەمە جاساپ، قىتاي كومسومولدارى ورتالىق كوميتەتىنىڭ “اۋىل-قىستاقتاردى كوتەرۋگە جاستىق كوكتەممەن ەسە قوسۋ شاراسىن ىلگەرىلەي ورىستەتۋ تۋرالى ۇندەۋ” دەگەن قۇجاتتى جاريالادى. قۇجاتتىڭ تالابىنا ساي، 2022 جىلعا دەيىن 10 ملن ستۋدەنت جاستاردى ەرىكتىلەر فورماتىمەن اۋىلدارعا بارىپ، اۋىل-قىستاقتاردىڭ مادەنيەتىن، عىلىم-تەحنيكاسىن، دەنساۋلىق سالاسىن كوتەرۋگە جۇمىلدىرۋ كوزدەلگەن. بۇل اناۋ عاسىردىڭ 60-جىلدارى ماو زامانىندا جاستاردى اڭبەككە باۋلۋ ۇرانىمەن اۋىلدارعا ايداۋدىڭ وسىزامانعى نۇسقاسى ىسپەتتى  (توراعا شي تۋرا وسى ناۋقاننىڭ تۇلەگى-ءتىن). شي توراعانىڭ سوناۋ ماودىڭ باتىستىڭ سانكتسياسىنا قارسى كوتەرگەن ء“وز كۇشىمىزگە سۇيەنىپ ءومىر سۇرەمىز” دەيتىن ۇران مەن كوممۋنيستەر ءسوتسياليزمنىڭ باسىمدىلىعى سانايتىن “كۇشتى شوعىرلاندىرىپ اۋقىمدى ىستەردى ەڭسەرۋ” سىندى تۇجىرىمدارعا ءۇيىر بولۋى دا تەگىننەن تەگىن ەمەس-ءتى.

17 جەلتوقساندا قحر ءبىلىم مينسترلىگى سايتىندا ايگىلى فۋ دان، نان جيڭ ۋنيۆەرسيتەتى، شاان شي پەدۋنيۆەرستيتەتىنىڭ جارعىلارىنا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋ تۋرالى شەشىمى جاريالاندى. قىتايدىڭ “مەملەكەتتىڭ ورتا جانە ۇزاق مەرزىمدىك ءبىلىمدى رەفورمالاۋ مەن دامىتۋدىڭ تۇجىرىمداماسىندا”: “ارقانداي جوو اعىمداعى زاڭدارعا سايكەس ءوز جارعىلارىن جاساقتاۋلارى، سول جارعىنىڭ بەلگىلەمەلەرىنە ساي وقۋ ورىنىن باسقارۋلارى شارت. عىلىمي ەركىندىكتى قۇرمەتتەپ، تىنىستى عىلىمي ورتا جاساقتاۋلارى لازىم” دەپ ايقىندالعانىمەن، فۋ دان ۋنيۆەرسيتەتى جارعىسىنىڭ وزگەرتىلگەن  نۇسقاسىندا “ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پارتيانىڭ تۇتاستاي باسشىلىعىن قابىلداۋى”، “ۋنيۆەرسيتەت پارتكومىنىڭ ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعىنىڭ ۇيىتقىسى بولاتىندىعى”، “ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باستان اقىر حالىق مۇددەسىنە، قكپ-نىڭ ەلدى باسقارۋىنا، قىتايلىق وزگەشەلىككە يە سوتسياليستىك ءتۇزىمدى نىعايتۋ مەن دامىتۋعا، رەفورما مەن ەسىكتى اشىق ۇستاۋ جانە سوتسياليستىك وسىزامانداندىرۋ قۇرىلىسىنا قىزمەت ەتۋى” كەرەكتىگى ەنگىزىلىپتى. كەرىسىنشە، بۇرىنعى جارعىداعى “وي ەركىندىگى”، ء“بىلىم ورداسىن وقىتۋشى-ستۋدەنتتەر بيلەۋ، ونى دەموكراتيالىق باسقارۋ”، “ۋنيۆەرسيتەت - عىلىمدى وزەك ەتەتىن قاۋىمداستىق” سىڭايلى مازمۇندار الىنىپ تاستالعان.

قىتايلىق داعدىعا سالىنسا، بۇل ءۇردىستىڭ وسى اتالعان جوو-ىمەن توقىراپ قالماسى انىق. قكپ-نىڭ 19-سەزى بايانداماسىندا: “جالپىلىق مەنشىكتى قالتقىسىز ورنىقتىرۋ جانە دامىتۋمەن قاتار، باسقا مەنشىك تۇرلەرىن قاپىسىز ىنتالاندىرۋ، قولداۋ، باعىتتاۋ، ءتۇرلى رەسۋرستاردىڭ ورنالاسۋىندا نارىققا شەشۋشى ءرول ويناتقىزۋ” اتاپ كورسەتىلگەنىنە قاراماستان، پراكتيكا سوڭعى جىلدارى بيلىكتىڭ مەملەكەتتىك مەنشىككە ايىرىقشا ىنتا تانىتىپ، وزگە مەنشىك سۋبەكتىلەرىنە قىرىن قاراي باستاعاندىعىن (قارجىلاندىرۋ، سالىق، نەسيەلەۋ، نارىققا كىرۋ، ت.س. جاقتاردا) دالەلدەپ بەرۋدە. 18 سەزدەن كەيىن-اق مەملەكەتتىك كاسىپورىندارىنىڭ ەگدەلەپ، جەكە سەكتوردىڭ شەگىنۋى ۇردىسكە اينالىپ، قوعامدا قاتتى تالقىعا تۇسۋدە. مۇنىڭ ءوزى ءجىو-ءنىڭ 70%-ىنا جۋىعىن بەرىپ وتىرعان سەكتورعا سوققى، ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ قۇلدىراۋىنا جىعىلعانعا جۇدىرىق بولىپ ءتيىپ وتىر. 

ايتا بەرۋگە ءسوز كوپ، دالەل دە جەتىپ ارتىلادى. قورىتا كەلگەندە، شي باسشىلىعىنداعى قكپ سوڭعى 40 جىلدا جەتكەن جەتىستىكتەرىنىڭ ەلدىڭ عالامدىق نارىققا كىرىپ، وزگە مەملەكەتتەرمەن بارىس-كەلىس، الىم-بەرىم جاساۋىنىڭ، ىشكى ەكونوميكادا نارىقتىق قاتىناستاردى ەنگىزۋدىڭ ناتيجەسى ەكەندىگىن تەرىستەپ، دەن سالىپ كەتكەن پراگماتيزم جولىنان تايقىپ، سوتسياليستىك يدەولوگياعا تىزگىن بەرىپ، ەلدى الەمدىك ىلگەرىلەۋدىڭ ۇردىسىنەن بوتەن باعىتقا الىپ بارادى. وسىزاماندانۋ مەن رەفورمالاۋدىڭ جەمىسىن ەندى كورە بەرگەن قىتاي حالقى ءۇشىن مۇنى كەرى كەتۋ دەپ باعالاماسقا امال جوق...

مۇقامەتحان قونارباي

Abai.kz