ەركەبۇلان ءالىمحانۇلى. قىتاي قاۋپى قايتسە سەيىلەدى؟
جاقىن بارىپ ۇڭىلمەسەڭ جاۋىڭا،
شىعام دەمە ۇلى جەڭىس تاۋىنا.
م. شاحانوۆ «وتىراردىڭ كۇيرەۋى»
تۇرىكتەردىڭ شىعىستاعى شەكاراسى سارىوزەننەن (حۋانحە) باستالاتىن. بۇگىنگى قىتايدىڭ ورتاسىندا تۇرعان قىتاي قورعانى قىتايدىڭ باتىس شەكاراسى بولاتىن. ال بۇگىن سارىوزەن قايدا، تۇركىلەر قايدا؟ قىتاي قورعانىمەن تۇركىنىڭ ۇرپاعى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ اراسىنداعى شەكارا قايدا؟ ءتىپتى بۇگىنگى شەكاراعا قاراپ سوناۋ قىتايدىڭ ورتاسىندا جاتقان قورعاندى تۇركىلەردىڭ اتا-باباسى عۇنداردان قورعانۋ ءۇشىن سالعان دەگەنگە سەنۋدىڭ ءوزى قيىن سياقتى... قىتاي مىسىقتابانداپ جىلجي وتىرىپ، سارىوزەننەن ەرتىسكە دەيىن كەلدى، ال ەدىلگە دەيىن جەتە الا ما؟...
تاريحقا جۇگىنسەك، بىرنەشە رەت ەدىلگە جەتۋگە ۇمتىلعان ەكەن. عۇندار ەكىگە جارىلعان سوڭ، سولتۇستىك عۇنداردى جۇتا وتىرىپ جەتىسۋعا دەيىن جەتتى، بىراق تاڭ يمپەرياسىنىڭ تۇمسىعى جەتىسۋدان ىلگەرى جىلجىمادى. ىشكى قىرقىستاردان كەيىن مۇنداعى توپراقتى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
ارتىنان تالاسقا دەيىن جەتتى، بىراق 751 جىلى اتلاق شايقاسىندا مۇسىلمان تۇركىلەردىڭ اسكەرىنەن جەڭىلىپ قايتا شەگىندى.
ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا ۇلىتاۋعا جاقىندادى. الايدا «ءشۇرشىت قىرىلعاننان» كەيىن قايتادان كەرى شەگىندى. ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ابىلاي حان زامانىنداعى بىرلىك قانا قازاقتى جويىلىپ كەتۋدەن امان ساقتاپ قالدى.
جاقىن بارىپ ۇڭىلمەسەڭ جاۋىڭا،
شىعام دەمە ۇلى جەڭىس تاۋىنا.
م. شاحانوۆ «وتىراردىڭ كۇيرەۋى»
تۇرىكتەردىڭ شىعىستاعى شەكاراسى سارىوزەننەن (حۋانحە) باستالاتىن. بۇگىنگى قىتايدىڭ ورتاسىندا تۇرعان قىتاي قورعانى قىتايدىڭ باتىس شەكاراسى بولاتىن. ال بۇگىن سارىوزەن قايدا، تۇركىلەر قايدا؟ قىتاي قورعانىمەن تۇركىنىڭ ۇرپاعى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ اراسىنداعى شەكارا قايدا؟ ءتىپتى بۇگىنگى شەكاراعا قاراپ سوناۋ قىتايدىڭ ورتاسىندا جاتقان قورعاندى تۇركىلەردىڭ اتا-باباسى عۇنداردان قورعانۋ ءۇشىن سالعان دەگەنگە سەنۋدىڭ ءوزى قيىن سياقتى... قىتاي مىسىقتابانداپ جىلجي وتىرىپ، سارىوزەننەن ەرتىسكە دەيىن كەلدى، ال ەدىلگە دەيىن جەتە الا ما؟...
تاريحقا جۇگىنسەك، بىرنەشە رەت ەدىلگە جەتۋگە ۇمتىلعان ەكەن. عۇندار ەكىگە جارىلعان سوڭ، سولتۇستىك عۇنداردى جۇتا وتىرىپ جەتىسۋعا دەيىن جەتتى، بىراق تاڭ يمپەرياسىنىڭ تۇمسىعى جەتىسۋدان ىلگەرى جىلجىمادى. ىشكى قىرقىستاردان كەيىن مۇنداعى توپراقتى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
ارتىنان تالاسقا دەيىن جەتتى، بىراق 751 جىلى اتلاق شايقاسىندا مۇسىلمان تۇركىلەردىڭ اسكەرىنەن جەڭىلىپ قايتا شەگىندى.
ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا ۇلىتاۋعا جاقىندادى. الايدا «ءشۇرشىت قىرىلعاننان» كەيىن قايتادان كەرى شەگىندى. ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ابىلاي حان زامانىنداعى بىرلىك قانا قازاقتى جويىلىپ كەتۋدەن امان ساقتاپ قالدى.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلدارى قىتاي قازاقستانعا «ساپارىن» قايتا باستادى. وسىعان دەيىن ءبىزدى قىتايعا جۇتىلۋ كەتۋدەن قۇتقارعان اتا-بابالارىمىزدىڭ ەرلىگى عانا ەمەس، قىتاي تەرريتورياسىنداعى يمپەريالاردىڭ ءوز ىشىندەگى الاۋىزدىعىنىڭ سەبى ءتيىپ ەدى. ساراي توڭكەرىستەرى مەن ءوزارا سوعىس، جاعراپيالىق ۇزاقتىق بىزگە تولىق قۋاتىن توگۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى، ءبىزدى قۇتقارىپ وتىردى. قىسقاشا ايتقاندا «تاريح ساتتىلىگى» ءبىز جاقتا بولىپتى. ال ءححى عاسىردا مۇنداي «كەزدەيسوق وقيعالاردىڭ» ورىن الۋى قيىن جانە جاعراپيانىڭ ۇزاقتىعى تەحنولوگيا زامانىندا ءسوز ەمەس.
تاعى دا سول تاريحتى پاراقتاساق، ءبىز وسىعان دەيىن قىتايدىڭ كەيبىر تايپالارىن دا جۇتقانبىز، قاراقىتايلار سونىڭ ايقىن دالەلى. ايگىلى انتروپولوگ و. ىسماعۇلدىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قازىرگى قازاقتاردىڭ اتا-باباسى ەۋروپا ناسىلدەس بولاتىن، ەندەشە سول ىشكى قىتايداعى قىرقىستاردان قاشقان، ودان كەيىن شىڭعىسحان زامانىندا كەلگەن تايپالار جەرگىلىكتى حالىقپەن ءسىڭىسىپ، ءبىزدىڭ بەت-ءپىشىنىمىزدى وزگەرتىپ جىبەرگەن. ياعني، ولاردى ءسىڭىرۋ تاجىريبەمىز بار، الايدا ۇلتشىلدىق، مەملەكەتشىلدىك، ۇلتتىق بولمىس سياقتى ۇعىمدار ۇستەمدىك قۇرعان قازىرگى زاماندا ولاردى ءسىڭىرۋ مۇمكىن ەمەس. ال ءبىزدىڭ ءسىڭۋىمىزدىڭ مۇمكىندىگى جوعارى. ويتكەنى قىتايدا «ءبىر وتباسىندا ءبىر بالا عانا بولۋ» ساياساتىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا بايلانىستى ەرلەردىڭ سانى ايەلدەرگە قاراعاندا الدەقايدا كوپ جانە سىرتقا جۇمىس ىزدەپ شىعاتىن ميگرانتتار نەگىزىنەن ەر ادامدار بولىپ كەلەدى. بۇلار جەرگىلىكتى حالىقپەن ارالاسسا (ال ەلىكتەگىش قازاق حالقى ارالاسۋعا بەيىم ەكەنى بارشامىزعا ايان), وندا ەڭبەكقور قىتايلار ساياسات پەن بيزنەسكە بەلسەنە ارالاسىپ، از عانا جىلدىڭ ىشىندە مەملەكەتتىڭ جوعارعى ەليتاسىنىڭ قاتارىنان ورىن الۋ قابىلەتى جوعارى. ءسوزىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن قىتايدىڭ بىرنەشە كورشى ەلدەرىندەگى ميگرانتتاردىڭ جاعدايىن كەلتىرە كەتۋدى ءجون كوردىك.
وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىنە قىتايدىڭ ىقپالى بۇرىننان جوعارى بولاتىن. بۇل ەلدەردىڭ حالقىنىڭ سانىنىڭ بەلگىلى ءبىر پايىزى ەتنيكالىق قىتايلار ەكەنى بەلگىلى. ال سوڭعى جىلدارى بۇلار تۇرىپ جاتقان ەلدەرىندە ۇلكەن كۇشكە اينالعانى كورىنىپ وتىر.
تايلاندتا 9-10 ميلليون شاماسىندا ەتنيكالىق قىتاي تۇرادى، الايدا عاسىرلار بويىنا كەلە جاتقان قارىم-قاتىناستاردىڭ ناتيجەسىندە تايلىقتارمەن ارالاسىپ كەتكەن قىتايلىقتاردى قوسساق، ولاردىڭ سانى 30 ميلليونعا جۋىقتايدى. ال بۇلاردىڭ مەملەكەتتتەگى ىقپالىن، قازىرگى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ جانە بۇدان بۇرىنعى پرەمەرلەرىنىڭ دە كوپشىلىگىنىڭ تايلاندتاعى ەڭ باي 40 ادامنىڭ 30-دان استامىنىڭ ءتۇبى قىتايلىق ەكەنىنە قاراپ اڭعارۋعا بولادى.
مالايزيادا 6,390,900 ەتنيكالىق قىتاي بار، ولار جالپى حالىقتىڭ 24,6% قۇرايدى.[1] مالايزيانىڭ ءىرى كاسىپكەرلەرىنىڭ باسىم بولىگى وسىلار بولىپ تابىلادى. ولار مالايزيانىڭ ەكونوميكاسىن ۋىسىندا ۇستاپ وتىر دەپ ايتۋعا دا بولادى، مۇنى مەملەكەتتىك سالىقتىڭ 90 % تولەيتىنىنە قاراپ-اق بايقاۋعا بولادى، تيىسىنشە ەتنيكالىق حانداردىڭ تابىسى مالايلاردان جوعارى، بۇل ارينە، ەكى حالىق اراسىندا الاۋىزدىققا ۇرىندىرىپ وتىر.
يندونەزيادا 2,5 ميلليونداي (1,2 %) ەتنيكالىق قىتاي بار. حالىقتىڭ 1 پايىزدان استامىن قۇرايتىن بۇلار، ەكونوميكانىڭ باسىم بولىگىن (70%) قولدارىندا ۇستاپ وتىر. كوپتەگەن ءىرى كونتسەرندەر مەن شاعىن جانە ورتا بيزنەس يەلەرى يندونەزيالىق قىتايلار. مەملەكەتتىڭ كوپتەگەن جىلدار بويىنا جالعاسقان قىتاي بيزنەسمەندەرىن اۋىزدىقتاۋعا تىرىسقان ساياساتىنا قاراماستان ولار مۇنداي دارەجەگە جەتىپ وتىر. يندونەزيالىق قىتايلاردىڭ دەمەۋشىلىگىمەن قۇرىلعان حانداردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن ساياسي پارتيالار، باسىلىمدار مەن ساياساتكەرلەر جەتەرلىك.
حانداردىڭ ءرولى بۇل ايماقتاعى سينگاپۋر، كامبودجا، فيليپپين، ۆەتنام باستاعان باسقا دا ەلدەردە جوعارى. بۇل ەلدەردە دە ولار ءوز بيزنەستەرى مەن شارۋالارىن دوڭگەلەتىپ وتىر جانە بيلىككە ايتقاندارىن جۇرگىزە الاتىن دارەجەدە. ءتىپتى ارالداعى جاپونيانىڭ وزىندە 655,377[2] ەتنيكالىق قىتاي تۇرىپ جاتىر، ولاردىڭ اراسىنان ءار سالادا جاپونياعا تانىمال بولعان تۇلعالار دا شىعىپ جاتىر.
كورىپ وتىرعانىمىزداي ەتنيكالىق قىتايلار مەيلى ولار حالىقتىڭ 1 پايىزىن قۇراسىن، مەيلى 50 پايىزدان استامىن قۇراسىن وڭتۇستىك ازيانىڭ كەز-كەلگەن ەلىندە داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر.
قازاقستانداعى ەتنيكالىق قىتايلاردىڭ سانى ناقتى قانشا ەكەنى بەلگىسىز. قىتايدىڭ سينحۋا اقپارات اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا 2009 جىلى 300 مىڭ شاماسىندا قىتاي ازاماتىنىڭ قازاقستان تەرريتورياسىندا جۇرگەنى انىقتالىپ وتىر. ال ودان بەرگى ەكى جىل ىشىندە بۇل ساننىڭ قانشالىقتى وزگەرگەنى بەيمالىم.بىراق بۇل جەردە نازار اۋدارا كەتەتىن ءجايت، اقپارات اگەنتتىگى قىتاي ازاماتتارى تۋرالى مالىمەت بەرىپ وتىر، ياعني، ولاردىڭ اراسىندا قانداستارىمىز بەن ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ سانى باسىم بولعاندىقتان قازاقستانداعى حانداردىڭ ناقتى سانىن ءبىلۋ قيىنعا سوعىپ تۇر.
«سانانى تۇرمىس بيلەگەن زاماندا» قازاقستان ءۇشىن قىتايدىڭ ەكونوميكالىق قۋاتى ماڭىزدى. قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ ءبىز ءۇشىن لوكوموتيۆ بولۋ مۇمكىندىگى بار ەكەنى قازاق ەكونوميستەرى تاراپىنان ءجيى ايتىلادى، ءتىپتى اقش-كانادا بايلانىستارى سياقتى قىتاي-قازاقستان قاتىناستارىن جاساۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلىپ، وسى باعىتتا جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر. ارينە، ەكونوميكالىق الەۋەتى ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا بىزگە اسەر ەتەتىن بولادى. سوندىقتان ونىمەن قارىم-قاتىناستاردى جانداندىرۋ ەڭ ءتيىمدى جول بولىپ تابىلادى. ويتكەنى شەكارانى تارس جاۋىپ الساق، وندا دەرجاۆا پايداسى ءۇشىن كۇش قولداناتىن بولادى. سوندىقتان ەل قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن رەاليست عالىمداردىڭ تەورياسىنا جۇگىنسەك بولادى. رەاليستىك تەوريادا دەرجاۆاعا جاقىنداسۋدىڭ بىرنەشە ءتاسىلى بار. سونىڭ ىشىندە «شاكالدىق جاقىنداسۋ» دەپ اتالاتىن، جاقىنداسۋ. بىزگە ىڭعايلىسى -وسى. ياعني پايداعا ورتاقتاسۋ ءۇشىن كۇشتى دەرجاۆاعا جاقىندايمىز، بىراق تەڭشەرىلىمدى (بالانس) ساقتايتىن بولامىز. قازاقستاننىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان بۇل ساياساتىنىڭ تيىمدىلىگىنە تاريح باعاسىن بەرە جاتىر، الايدا ءبىز ءۇشىن ءدال قازىر بۇدان باسقا جول جوق...
ارينە، قىتاي ساراپشىلارىنىڭ بىزگە قاتىستى تاڭداعان وزدەرىنىڭ تەوريالارى بار ەكەنى دە انىق. الەم ەلدەرىندە قىتايعا قاتىستى شىعىپ جاتقان كىتاپتاردىڭ بارلىعىن اۋدارىپ، ماقالالاردى ءسۇزىپ وتىراتىن بۇل ەلدىڭ ساراپشىلارىنىڭ وي تۇكپىرىندە نە جاتقانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. وسى جەردە تمد مەن ورتالىق ازياعا ماماندانعان قىتايلىق ساياسي زەرتتەۋشىلەردىڭ، ءتۇرلى قۇپيا كوميتەت ساراپشىلارىنىڭ ورىسشاعا جەتىك بولعانىمەن قازاق ءتىلىن بىلمەيتىنىن ايتا كەتكەن ءجون. ال قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە جاقىن ءبىزدىڭ زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ ايتۋىنشا، قازاق تىلىندەگى ماڭىزدى مالىمەتتەردى الۋ ءۇشىن اتالعان زەرتتەۋشىلەر سول جاقتاعى كەيبىر قانداستارىمىزدى پايدالىنىپ وتىرسا كەرەك (بۇل مالىمەتتىڭ انىق-قانىعى بىزگە بەيمالىم بولعاندىقتان، وسىنداي اڭگىمەنىڭ بار ەكەنىن عانا ايتا كەتۋدى ءجون كوردىك).
اجداھا جان-جاعىنداعى باسقا ماقۇلىقتاردى كوزگە ىلمەيدى، جولىندا تۇرسا ەزىپ بولماسا اتتاپ ءوتىپ كەتەدى. الەمدەگى ەڭ ەجەلگى وركەنيەتتەردىڭ ءبىرى سانالاتىن اجداھا ەلى دە تالاي ەلدەردى جۇتىپ قويعان، سان عاسىرلىق تاريحى بار سىرتقى ساياسات پەن ديپلوماتيالىق تاجىريبەسى جيناقتالعان مەملەكەت. قىتاي مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى ۇلتى سانالاتىن جۇڭعو - كوپتەگەن حالىقتار مەن ەلدەردىڭ ينتەگراتسيالانۋى، بىرىگۋى ناتيجەسىندە پايدا بولعان. جۇڭعولارعا ءسىڭىپ كەتكەن سوڭعى ۇلتتاردىڭ ءبىرى - ءبىر كەزدە ولاردى جاۋلاپ العان، بۇگىنگى قىتايدىڭ نەگىزىن سالعان مانچجۋرلار ەدى. ياعني، جۇڭعو دا «امەريكاندىق ۇلت» سياقتى قۇرامالاردان قۇرالعان ۇلت بولىپ تابىلادى. دەمەك، مۇنداي قۇرامالاردان قۇرالعان مەملەكەتتىڭ سان عاسىرلىق ۇلتتاردى ءسىڭىرۋ نەمەسە ينتەگراتسيالاۋ تاجىريبەسى قالىپتاسقان. بۇل تاجىريبەلەردىڭ وزەگىن تومەندەگى فيلوسوفيالىق ويلاردا جاتىر.
اتاقتى فيلوسوف كونفۋتسي كوز جۇمارىنىڭ الدىندا جان-جاققا تاراعان شاكىرتتەرى جينالىپ، سوڭعى وسيەتىن ايتار دەپ كۇتىپتى، بىراق تىلدەن قالعان ۇستازدارى سويلەيتىن حالدە ەمەس ەدى، اجالى تايانعان ويشىل اۋزىن اشادى، شاكىرتتەرى ءۇڭىلىپ قاراسا ءتىسسىز يەكتىڭ اراسىنان ءتىلىن كورسەتىپ تۇر ەكەن، سوندا شاكىرتتەرى ۇقتىق دەپتى. فيلوسوف «قاتتى تىسىڭمەن ەمەس جۇمساق تىلىڭمەن بار، جۇتۋ وڭايىرىق» دەگەندى وسيەت ەتىپ قالدىرىپتى. سوندىقتان بۇل ەل ەشقاشان ءتىسىن اقسيتپايدى، قايتا الدىڭا تىزەرلەپ كەلىپ، ءيىلىپ وتىرىپ، كۇلىمسىرەپ قۇشاعىڭا كىرەدى.
تسين شي حۋاننىڭ فيلوسوفياسى «اسپان استىندا ءبىر پاتشالىق قۇرۋ»، ياعني الەمدە ءبىر عانا ەل بولادى، سوندىقتان قايدا جۇرسەڭ دە ءوز ەلىڭدە جۇرگەندەي سەزىنۋىڭ كەرەك. ءدال وسى ويدى تۋ ەتىپ ۇستاعان پاتشانىڭ بىرنەشە مەملەكەتتى بىرىكتىرگەنى تاريحتان بەلگىلى. بۇل فيلوسيفيا سوڭعى جىلدارى قايتا ويانعان قىتايمەن بىرگە جاڭعىرىپ، كەڭ ەتەك جايىپ كەلەدى، ءتىپتى ەلدىڭ «استىرتىن» يدەولوگياسىنا اينالعانداي...
اجداھا ارينە، قاۋىپتى بىراق كەزىندە مۇز داۋىرىندە ءدال وسى الىپتار جويىلىپ مايدالار امان قالعان جوق پا ەدى؟ دەمەك، اجداھانىڭ دا وسال تۇسى بار.
ءتۇيىن
ءبىز قانشا تىرىسساق تا حانداردىڭ ەلىمىزگە ميگراتسياسىن توقتاتا المايمىز. ەگەر ميگراتسيانى توقتاتۋ مۇمكىن بولسا قۋاتتى اقش لاتىن امەريكاسىنان كەلەتىن اعىندى الدەقاشان توقتاتقان بولار ەدى. ميگرانت حاندار دامىعان ەلگە كوشەتىندىكتەن ولار قازاقستاندى رەسەي مەن باتىس ەۋروپاعا كەتەتىن ترانزيت رەتىندە پايدالاناتىن بولادى. بۇل ترانزيت شىعىس قىتاي-باتىس ەۋروپا حالىقارالىق جولىنىڭ اشىلۋىمەن ۇدەيتىن بولادى.
مەملەكەتتىڭ ارنايى ساياساتى ارقاسىندا عانا شىڭجاڭ ايماعىنداعى ەتنيكالىق قىتايلاردىڭ ۇلەسى 50 پايىزدان ەندى استى. ولاردىڭ بۇل ايماقتى تولتىرۋ ءۇردىسى ءالى وسى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن سوزىلاتىن ءتۇرى بار، ەندەشە حاندار ول جاقتى تولتىرعانشا ءبىزدىڭ ەلگە جاپپاي اعىلا قويمايدى.
ميگرانتتاردى توقتاتا المايتىنىمىزدى ايتتىق، قازاقستاندا حالىق سانىنىڭ (وپتيميستىك بولجامداردا عاسىر ورتاسىندا 25 ميلليون شاماسىندا بولامىز), ياعني، جۇمىسشى كۇشىنىڭ ازدىعى بار، قىتاي ينۆەستيتسياسىنىڭ الداعى ۋاقىتتا تەك قانا ارتا بەرەتىنى تاعى بار، الداعى ۋاقىتتا قازاقستاندا زاڭدى جانە زاڭسىز جولمەن جۇرەتىن حانداردىڭ سانى ميلليوننان اساتىن بولادى.
ال قازاقتاردى قىتاي ەكسپانسياسىنان قورعايتىن بىردەن-ءبىر جول، ول حالىقتىڭ بويىنداعى «قىتاي فوبياسى». قازاقتاردىڭ بويىنداعى بۇل قورقىنىش ساقتالاتىن بولسا، وندا بيلىكتە، باسقا دا بۇل مىنەزدى ەسكەرىپ، سوعان وراي ارەكەت ەتەتىن بولادى.
«اباي-اقپارات»
[1] http://en.wikipedia.org/wiki/Malaysian_Chinese
[2] http://en.wikipedia.org/wiki/Chinese_people_in_Japan
