(ابايدىڭ «سەگىز اياق» ولەڭىنە تۇسىنىك)

قوعامدىق ساناعا باتىستىڭ ىلىمدەرىن سىڭىرۋدەي-اق ءسىڭىرىپ كەلەمىز. بىراق ونان كوسەگەمىز كوگەرىپ كەتكەنى كانە. جاستاردىڭ ميىن بوسقا كەپتىرمەي، ەندى اباي مۇراسىن ءىلىم دەڭگەيىنە كوتەرەتىن ۋاقىت جەتتى. قازاق فيلوسوفياسى مەن الەۋمەتتىك عىلىمدارى نەگىزىنە ابايدىڭ وي-تانىمدارى مەن كوزقاراستارىننەگە قالاماسقا؟ ماسەلەن، ويشىلدىڭ قازاقتىڭ تەرىس مىنەزدەرىن، جاقسى مەنەن جاماندى ايىرا الماعان قاراڭعىلىعىن سىناعانى – قوعامدى ازىپ-توزدىرعان بولىستىق جۇيەنى اشكەرە ەتكەنى. قۋ مەن سۇمدى، زورلىق-زومبىلىقتى شەنەگەنى – الەۋمەتتىك ادىلەتتى جاقتاعانى. ۇلتىن ورگە سۇيرەگەنى – ساياسي ەركىندىكتى كوزدەگەنى. «تولىق ادام» ءىلىمى – بۇكىل ادامزاتتىڭ جوعىن جوقتاعانى. «ءۇش ءسۇيۋ» ءىلىمى – الەمدىك دىندەردى تۇزەتكەنى. قالاي دەگەن كۇندە دە، قازىرگى وقۋلىق كىتاپتار وسى سىندى جەلىلى مەتودولوگياعا ءزارۋ.

تومەندەايگىلى «سەگىز اياققا» زەر سالايىق. بوداندىق زاماننىڭ سيقى، سوعان سايكەس ەلمىنەزىنىڭ بۇزىلۋىكەستەلەنگەن. كەڭ پانورامالى، ۇيقاسى دا ايىرىقشا وسى ولەڭگەمۇحتار اۋەزوۆ: «ولەڭدەگى بارلىق جولدار سوزبەن ەمەس، قانمەن جازىلعان جولدار» دەپ جوعارى باعاسىن بەرەدى. «قانمەن جازىلعان»استارلى ءسوز،وندا ازاتتىقتى اماناتتاعان دەگەنۇعىمدا بار. 

كەنەسارى كوتەرىلىسى باسىپ-جانشىلعان سوڭ، ساياسي ەركىندىك كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتى. ابايعا: «ەندىگى جول قايسى؟ۇلتتى پروگرەسس ورىنە جەتەلەيتىن  كۇش-قۇدىرەت قايسى؟» دەپ باس قاتىرۋعا تۋرا كەلدى. كوشپەلىلەر كوشىن وركەنيەتتىڭ قيا-شاتقالدارىنان الىپ شىعار جولدىڭ ءبارىن انىقتاي كەلە، اقىرىندا، وتارلىق جاعدايدا ەڭ ءماندى، ەڭ شەشۋشى كۇش – ەلدىك سانانى وياتۋ، ناداندىقتان ارىلۋ دەپ شەشتى. «سەگىز اياق» ولەڭى وسىنىڭ كۋاسى. كولەمى –25 شۋماق(ار شۋماعى سەگىز جول). 

باس ابايتانۋشى م.اۋەزوۆ: «ۇلكەن ولەڭ ...اسا شەبەر ارناۋدان باستالادى» دەيدى. «ارناۋ» دەپ كىرىسپەنى، سەگىز جولدان قايىرىلعان الدىڭعى ءۇش شۋماقتى (جيىنى - 24 جول) ايتقان. ايتا وتەرى، ارناۋدىڭ ەكى ءتۇرى بار، جاڭا ۇلگىدەگى ەكى تومدىق جيناقتا  ەكەۋى دە بەرىلدى.

ارناۋدان سوڭ «سەگىز اياقتىڭ»: 

...قاينايدى قانىڭ،

اشيدى جانىڭ،

مىنەزدەرىن كورگەندە، -

دەگەن ىزالى سوزدەرمەن نەگىزگى مازمۇن (22 شۋماق) باستالادى.

نەگىزگى مازمۇندى شارتتى تۇردە ءۇش بولىمگە جىكتەي وتىرىپ، زەرتتەپ-زەردەلەۋ ۇتىمدى ءتاسىل سياقتى.الدىڭعى ءبولىم،8 شۋماقتىڭ (4-11) وزەگى –ادامگەرشىلىك تاربيە.  ناداندىقتىڭ قويۋ قاراڭعىلىعىن اقىن اق جۇرەك ادامدىقتىڭ ساۋلەسىمەن تىلەدى. ىزالى، اشۋلى ءسوزدىڭ قۋاتىمەن وي-سانانى شابىتتانا قامشىلايدى. بۇل بولىمدە قالىڭ ەلى قازاعىن بەس نارسەدەن (وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق) قاشىق بولۋعا شاقىرعان. مىسالعا ەرىنشەكتىك ادەتكە «ەگىننىڭ ەبىن، ساۋدانىڭ تەگىن، ۇيرەنىپ، ويلاپ، مال ىزدەۋدى» قارسى قويادى. بەكەر مال شاشپا، ونەرلى بول! كوركەم مىنەز يەسى، ەستى ادام بول! وستىپقانا ورىس، تاتار، سارت سياقتى حالىقتارمەن تەڭەسەسىڭ دەگەن وي تاستاعان. 

جوعارىدا ايتتىق، ابايدىڭكوزدەگەنى – تەرىس مىنەزدى تۇزەتىپ، ءمارت مىنەزگە،قۇلدىق سانادان ەلدىك ساناعا جەتۋ. «بولماشى كەكشىل، بولسايشى كوپشىل»، «ەڭبەك قىلساڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي»، «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس – كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى – بوس» سىندى ۇلاعاتتار ءا باستان-اق قاناتتى افوريزمگە، ەل اۋزىنداعى ماقال-ماتەلگە اينالعان. ءتۇبى تەرەڭدىگىن، قوعامدىق ساناعا ىقپالى كۇشتىلىگىن وسىنىڭ وزىنەن-اق اڭعارۋعا بولادى. 

مىسالعا«تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن» دەگەن اباي ءسوزىن زەردەلەپ كورەلىك. بۇل جەكە ادام تۇگىلى، ۇلى يمپەريالار قۇلدىراپ، ءىرىپ-ءشىرۋ سەبەبى ايناداعىداي كورىنەتىن قوعام زاڭدىلىعى. كۇش-قايراتى جۇمسالماعان ەلدى رۋحاني ازعىندىقتوسادى. ىشكى دىڭگەگى بوساعان مۇنداي ەلدى سىرتقى جاۋ وڭاي جەڭىپ،باعىنىشتى ەتپەك. وسىلاي كوپتەگەن «وركەنيەتتى» دەگەن مەملەكەتتەر «جابايىلاردىڭ» قۇربانى بولعان (ريم يمپەرياسى، شىڭعىسحان داۋىرىندەگى قۋاتتى ورتا ازيا، قىتاي، بابۋر زامانىنداعى ينديا جانە ت.ب.). تاماعى توق، جۇمىسى جوق ادام «قايراتتانۋ، سىلكىنۋ» ورنىنا ۇيقى باسىپ، بولبىراماق. وي-ءورىسى تارىلىپ، قارا باسى قامىنان اسا الماي، كوبىسى ويىن-ساۋىققا بەرىلەدى. قارا باسىپ، قۇلدىرۋ جولىنا تۇسەدى.«تالاسىپ بوسقا، جاۋ بولىپ دوسقا، قور بولىپ، قۇرىپ باراسىڭ. وتىرىك شاعىم تولدى عوي، وكىنەر ۋاقىتىڭ بولدى عوي» (10-شۋماق) – دەيدىاباي جارىقتىق. ويتكەنى، شۇرايلى اۋماقتى كەلىمسەكتەر يەلەنىپ، قازاققا مالدان عانا ەمەس، جەردەن ايىرىلۋ قاۋپى دە تونگەن بولاتىن. «قور بولىپ، قۇرىپ باراسىڭ» دەگەندى قوعام دامۋىنىڭ زاڭدىلىعىدەپ قابىلداساق، بۇگىنگى الەۋمەتتىك جارالار تاعدىردان ەمەس، وزىمىزدەن ەكەنى انىقتالماق.

ءسويتىپ، الدىڭعى بولىمدە اباي سىلتەگەن جول – ادامگەرشىلىكتىڭ بيىك دەڭگەيىنە كوتەرىلۋ.اللا تاعالا ادام بالاسىنا ەرەكشە اقىلمەن قوسا، تاڭداۋ ەركىن دە بەرگەن. قالاعانىڭ ءتان تىلەگى مە، الدە جان تىلەگى مە؟ وسى سۇراق ءار ادامنىڭ الدىنان كۇن سايىن كولدەنەڭدەپ شىعادى. ادامنىڭ جۇرەگى تىنىش، ءوزى باقىتتى سەزىنۋى وسى ەكى تىلەكتىڭ قايسىن تاڭداۋىنا بايلانىستى بولماق. وسىنى بىلە الماعان جۇرتىنىڭ نادان ءحالى – اباي كۇيىگى.مىنە الدىڭعى شۋماقتار تەرەڭىندە تاسالانعاناستارلى فيلوسوفيا وسىلار. 

ورتاڭعى بولىمدە ءوزىنىڭ كوڭىل-كۇيىن ءسوز ەتكەن ءۇش شۋماقتان (12, 13, 14) كەيىنگى التى شۋماقتا (15-20) اباي بي-بولىستار مەن اتقامىنەر ورتانى سىن تەزىنە العان. مىسالعا «حوش، قورىقتى ەلىڭ، قورقىتقان سەنىڭ – ونەرىڭ قايسى، ايتىپ بەر؟ ەل اڭدىپ سەنى، سەن اڭدىپ ونى، قىلت ەتكىزبەي باعىپ كور» دەيدى. ءسويتىپ، بۇل 1868 جىلعى «جاڭا نيزام» قالىپتاستىرعان وتارلىق جۇيەەزگىسى مانسۇقتالعان، شەنەلگەن ءبولىم. 

وتارلىق زامان ەرەكشەلىگى – جاندى ءتان ءبىرجولا بيلەپ الادى. ونىڭ بەلگىلەرى: قوعامدا ادالدىق، باۋىرمالدىق ازايماق. جاستار ونەرسىز، قۇر ەلتەڭ-سەلتەڭمەن جۇرمەك، ۇلكەندەر قايعىسىز، ويلارى – قۋلىق-سۇمدىقپەن پايدا تاپپاق. كوپشىلىك ءومىردىڭ بار قىزىعى ماحابباتپەن، ياعني ادامدى سۇيۋمەن ەكەنىن ۇمىتپاق. ول ازداي، قۇداي جولى –ادىلەت ەكەنىن بىلمەيدى.  اباي: «بىلمەگەن سوقىر، قايعىسىز وتىر، تاماعى تويسا جاتۋعا» دەگەنى قازاق جۇرەگىندە يمان ورتايعانىنا قامىققانى. ءسوزدىڭ قىسقاسى، اقىندى كۇڭىرەنتكەن تەرىس مىنەز اتاۋلى – دۇنيەگە تەك باس كوزىمەن قاراۋدىڭ سالدارى.

وسىناۋ تىعىرىقتان حالىقتى الىپشىعارقۇدىرەت ء–بىلىم مەن ءىلىمدى مەڭگەرۋ. سوندىقتان اباي سوڭعى، ءۇشىنشى ءبولىمنىڭ بەس شۋماعىن (21-25) تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەگەن حالىنە ارناعان. مىسالعا «عىلىمدى ىزدەپ، دۇنيەنى كوزدەپ، ەكى جاققا ءۇڭىلدىم» دەيدى.

«ەكى جاققا ءۇڭىلدىم» دەپ اباي نەنى ايتقان؟ ازىرگە باتىس پەن شىعىستى ايتقان دەۋگە بەيىلمىز. ماسەلەن،پروف. م.مىرزاحمەتوۆ: «بۇل ءوز زامانىنداعى وزىق باتىس ەلدەرى مەن قازىنالى مۇسىلماندىق شىعىستى مەڭزەپ ايتقان ءسوزى بولاتىن»، - دەپ تۇسىنىك بەرەدى («اباي لۇعاتى» كىتابى. –الماتى، 2017. 26-بەت). بىراق تەرەڭگە بەت قويساق، ابايدىڭ ايتقانى –  دۇنيەنىڭ ىشكى جانە سىرتقى (باقي مەن ءفاني) سىرى سياقتى. ويتكەنى، شۋماقتىڭ سوڭىن: «ەكى كەمە قۇيرىعىن، ۇستا، جەتسىن بۇيرىعىڭ» دەپ تۇيىندەگەن. مۇلدە توقايلاسپاي، ادام كوزىنە ەكى كەمەدەي ەلەستەيتىن مىنا جاراتىلىس پەن جان الەمى عانا ەمەس پە. ادامشىلىق ءتۇبى – قۇدايشىلىقتا. دەمەك، «ەكى جاققا ءۇڭىلدىمدى» دۇنيەنىڭ كورىنگەن جانە كورىنبەگەن سىرىن، ياعني ءبىلىم مەن ءىلىمدى قاتار مەڭگەرۋ دەپ ۇقساق دۇرىستىق سياقتى.  

 كەلەشەك ونەر، عىلىممەن كوگەرمەگىن كورە بىلگەن اباي كوپ ناسيحات ايتقان. ابايمەن ءتورت رەت كەزدەسكەنحالىق اقىنى تولەۋ كوبدىكوۆ جازىپ قالدىرعان ەستەلىكتەن بىرەر ءۇزىندى كەلتىرە كەتەيىك.

جايلاۋ توسىندە ءۇشىنشى رەت كورگەنى (1898 جىلى) تۋرالى بايانىندا: «شاي ءىشىپ وتىرعاندا مىرزاقان ابايدىڭ جاڭا سالدىرعان ءتىسىنىڭ جايىن سۇرادى. اباي قارتايعان ادامدارعا سەمەيدە وسىنداي ءتىس سالدىرىپ الۋعا بولاتىنىن، بۇل دا ونەر-عىلىمنىڭ كوپ پايداسىنىڭ ءبىرى ەكەنىن، وتاربا، شويىنجول، سۋدا جۇزەتىن كەمە، نە كەرەمەت عىلىم جايىن ۇزاق اڭگىمە قىلىپ كەتتى. باسقا ونەرلى ەلدەردىڭ بىزدەن ارتىق تىرشىلىگىن دە ءسوز قىلدى» دەيدى. ءارى قاراي «ابايدى ءتورتىنشى رەت سەمەي قالاسىندا، پاتەرىندە كوردىم» دەي كەلە، ايتقانى: «سول جولى ابايدان دۇنيە مۇنىمەن تۇرمايدى، بۇدان دا زور وزگەرىسى بولادى... ءالى بالىقشا سۋعا ءجۇزىپ جۇرگەنىن دە كورەسىڭ، قۇس بولىپ، قانات قاعىپ اسپاندا ۇشىپ جۇرگەندى دە كورەسىڭ دەگەن سياقتى كەلەشەكتە عىلىم ارقىلى ادامزات قول جەتكىزەتىن كوپ قيالي نارسەلەردى ەستىدىم. «اپىراي، بۇلار بولۋى مۇمكىن بە؟» دەپ اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدىم».

عىلىم مەن ونەر لاۋلاعان جەر – گەرمانيا ونىمدەرىن پاتشالىق رەسەي سۋشا ءسىمىردى. وزىق تەحنيكاسىن، قارۋ-جاراعىن كوشىرىپ الىپ، زاۋىت، فابريكا سالىپ وزىنىكى ەتىپ ءوندىردى. ەڭ باستىسى، ۇلتتىڭ عىلىمى دامۋى قارقىن الدى. كەشەگى التىن وردا ۆاسسالى، ەندىكەلىپ،باسقىنشىعا اينالعان كورشىنىڭوسىناۋ ءوسىپ-وركەندەۋ تاريحى ابايعا الاقانعا سالعانداي ايان ەدى.

بىراق كەڭ بايتاق ساحارا ەگەسى قازاكەڭ بەيقام، تۇكتى بايقار ەمەس. سەبەبى، قۇلدىق ساناباس كوتەرتپەدى: بارشا جۇرت ءتان تىلەگى – پايدا ويلاۋ سوڭىندا بوس دالاقتاپ ءجۇر. سوڭعى بەس جىل بويى ماسا بولىپ ىزىڭداسا دا، «قايراتتان، سىلكىن!» دەپ قاقساپ ايتسا دا ەشكىمسەلت ەتپەدى. ويشىل اقىننىڭ:

                   جارتاسقا باردىم،

                   كۇندە ايعاي سالدىم، 

                             ونان دا شىقتى جاڭعىرىق;

                   ەستىسەم ءۇنىن،

                   بىلسەم دەپ ءجونىن،

                             كوپ ىزدەدىم قاڭعىرىپ;

                                      باياعى جارتاس – ءبىر جارتاس،

                                      قاڭق ەتەر، تۇكتى بايقاماس، -

دەپ قامىقپاسقا لاجى جوق.ۇزىلمەس ءۇمىت تەك كەلەشەكتە. ماسەلەن، «تاسديق» (قازىرگىشە 38-ءسوز) تراكتاتى سوڭى، ەڭ سوڭعى وسيەتىندە: «ءبىز... عىلىمدى كاسىپ قىلماقپىز!» دەيدى. كورىپكەل اماناتقا ەرىكسىز باس شايقاپ، تاڭقالاسىڭ.

«سەگىز اياق» ءبىر ماقالا كولەمىنە سياتىن شىعارما ەمەس، سوندىقتان «حاكىم اباي ۇلتىن سۇيگەن بە، سۇيسە قالاي سۇيگەن؟» دەگەن سوڭعى ماسەلەمەن شەكتەلمەكپىز. بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى:

                    اۋىرماي ءتانىم،

                    اۋىردى جانىم،

                            قاڭعىرتتى، قىستى باسىمدى;

                     تارىلدى كوكىرەك،

                     قىسىلدى جۇرەك،

اعىزدى سىعىپ جاسىمدى،–

دەگەن، سونداي-اق:

                              ىشتە دەرت قالىڭ،

                              اۋىزدان جالىن –

بۇرق ەتىپ، كوزدەن جاس شىقسىن:

                                               كۇيدىرگەن سوڭ شىداتپاي،

                                               قويار ما ەكەن جىلاتپاي؟ –

دەگەن كۇڭىرەنىسىندە تۇر. مامىقتان توسەكتە ۇيىقتاي الماي، «اھ!» ۇرعان ءحالىن الدەنەشە ولەڭىنە وزەك ەتەدى. اقىلعا كەمەل،قايراتتى، كۇشتى تۇلعا نەلىكتەن قاتتى كۇيىنگەن؟ بۇل – ۇلتقادەگەن ماحابباتتىڭ ايعاعى ءھام جۇرتتىتۇزەتەم، ەل قىلام دەگەن ماقساتقا جەتە الماعانىنىڭ وكىنىشى. كەلەر ۇرپاققا «وسىنى ۇق، مەن جەتە المادىم، سەن جەت!» دەپ سىر شەرتەدى. اماناتتايدى. ۇلتىن شىن ءسۇيۋ بەلگىسى وسى. مۇنى «اباي رەسەيدىڭ وتارشىل بيلىگىنە قارسى ءسوز ايتپاعان، وتارلىق ساياساتتى سىناماعان» دەسەتىن جاندار بىلە جۇرگەنى ابزال.

سونىمەن، تۇجىرا ايتقاندا، «سەگىز اياق» – حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداۋدىڭ عاجايىپ ۇلگىسى. وعان قوسا، «ويان، جۇرتىم!» دەپ جار سالعان قايراتكەر اباي ۇرانى.  اسىل مۇرانى جاستارعا ءتۇسىندىرۋ ىسىندە وسى ەكىنشى اسپەكتى دە قاعىس قالماي ەسكەرىلسە، نۇر ۇستىنە نۇربولار ەدى.    

ءسوز سوڭى نەمەسە ءسال ابايشا كۇرسىنىس.ءوز ىرقىمىز – ءوز قولىمىزدا ءدۇر. ءمۇبادا، وتىز جىلدا نە ءبىتتى، نە ءوندى؟ تۇك تە، ەشتەڭە دە. نەگە؟ جاپپايپايدا ويلادىق. تاققا ءتان كەلدى، ءنافسى حۇكىم ەتتى. بولدى، ءبىتتى. ءحاتتا «بەس دۇشپان»، اسىرەسە، ماقتانشاق ۋابەكەر مال شاشپاق (جالعان فورۋم، وتىرىك رەفورما، داڭعازا توي، ت.ب.) ەسىردى دە كەتتى.ءتىل ءوشتى، عىلىم ءسوندى. ۇلتسىزداندىق. بۇ ءھامماسي «اي، قاپ!»-قا سەبەپ – عۇلاماھي ابايعا سەنبەدىك. كوزى تىرىسىندە «كونبەدى ەشكىم سوزىمە، ادەتىنە قارىسىپ» دەسە، قازىر دە كونبەدىك. حاق تاعالا «ابىز ابايدى تانى، سىلكىن!» دەپبەرگەن التىن ۋاقىتتى پايدالانبادىق، قىرىن كەلدىك. ەندى قايتتىك؟!... 

اسان وماروۆ 

Abai.kz