تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلدە جەرگىلىكتى ۇلت پەن شەشەن، ۇيعىرلار اراسىندا الماتى وبلىسىندا ادام ولىمىمەن اياقتالعان بىرنەشە قاقتىعىستار بولعان. ودان بولەك قىتايلارمەن اقتوعايدا (شقو) جانە جاڭاوزەندە، تۇرىكتەرمەن تشو (اتىراۋدا), ارمياندارمەن قاراعاندىدا وسىنداي وقيعالار ورىن الدى. ەندى وعان قورداي وقيعاسى قوسىلىپ وتىر. بۇل وقيعالار ەلدەگى ۇلتارالىق قاتىناستار مەن شەتەل كومپانيالارى اراسىنداعى ماسەلەلەردىڭ شەشىلمەگەنىن كورسەتىپ، قوعامداعى كوپتەگەن جارانىڭ بەتىن اشۋدا.

بۇل ۇلتارالىق قاقتىعىستاردىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى:

- قازاقستان ۇلتتىق يدەياسى مەن يدەولوگياسى انىقتالماعان مەملەكەت بولىپ قالۋى;

- 1992 جىلى بۇۇ قازاقستاندى «ۇلتتىق مەملەكەت...» دەپ انىقتاعانمەن، ونى جانە مەملەكەت قۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ ستاتۋسى كونستيتۋتسيادا زاڭداستىرىلىپ، ءبىرتۇتاس ۋنيتارلىق مەملەكەتتىڭ ۇستانىمدارى قالىپتاسپاعان;

- كونستيتۋتسياداعى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى باپتىڭ ىسكە اسۋىنا بيلىكتىڭ كەدەرگى بولۋىنان قازاقستان الەمدەگى پرەزيدەنتى، پارلامەنتى، ۇكىمەتى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەمەيتىن جانە ىسقاعاز جۇرگىزبەيتىن ماڭگۇرت مەملەكەت بولىپ قالۋدا;

- حالىق اسسامبلەياسى سياقتى قوعامدا جانە دياسپورالار اراسىندا بەدەلى جوق، اۆتوريتارلىق بيلىككە ءتيىمدى جاساندى ۇيىم قۇرىپ، ولاردىڭ اتىنان پارلامەنتكە دەموكراتيالىق جولمەن سايلانباي، 9 دەپۋتاتتىڭ پرەزيدەنت تىزىمىمەن تاعايىندالۋى;

- شەتەلدىك كومپانيالارداعى ەل ازاماتتارىنىڭ تابىسىنىڭ كەلىمسەكتەردەن 5-8 ەسە كەم بولۋى;

- مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىنىڭ ءتيىستى دەڭگەيدە نەمەسە مۇلدەم وقىتىلماۋى;

- دياسپورا وتباستارىنان شىققان جاستاردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن اسكەرگە مىندەتتى تۇردە شاقىرىلماۋى;

- مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اقپارات كەڭىستىگىندە، ەلدە شىعاتىن باسىلىمداردىڭ، گازەت-جورنالداردىڭ ۇلەسىنىڭ 20%-دان اسپاۋى، قوناق ءۇي، ساناتوريلار... ت.ب. جەرلەردە قازاق تەلەارنالارىنىڭ مۇلدەم بولماۋى...

- قازىرگى جاعدايدا قازاقستان جاساندى يدەولوگيا مەن «ساياسي ەتيكەتكە» (وندا ساتۋشى دا، ساتىپ الۋشى دا الدانادى) نەگىزدەلگەن، تۇعىرى مەن تىرەگى جوق، العا جۇرەتىن ناقتى باعىتى جوق، ىشكى ساياساتى انىقتالماعان ەل بولىپ قالۋدا;

- قازاق پەن دياسپورالاردىڭ باستارىن قوسۋعا قارسى اۆتوريتارلىق بيلىكتىڭ «قوعامدى ءبولىپ الىپ بيلەگەن ىشكى ساياساتى»، تۇبىندە قۇريتىن ونداي بيلىككە ءتيىمدى بولعانىمەن، - ول ەل بىرلىگى، مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق دامۋىنا كەدەرگى، ونى داعدارىسقا اپاراتىن جول;

- ەلدى بىرىكتىرىپ، ونى سارا جولعا سالاتىن بىردەن-ءبىر جول – ول مەملەكەتتىك دەڭگەيدە مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقىنىڭ اينالاسىنا بارلىق دياسپورالاردى ۇيىستىرۋ ارقىلى ەلدى دامىتۋ بولىپ تابىلادى;

- ول: ماڭگى ەلدىڭ «ءبىر ءتىل. ءبىر ءدىن. ءبىر مورال. ءبىر مەملەكەت» ۇستانىمىن ەنگىزۋ. قازاق ءتىلى ارقىلى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردى دامىتىپ، قوعامدا ءبىر وي، ءبىر ۇعىم، ءبىر ماقسات، ءبىر مەملەكەتتىك مۇددە قالىپتاستىرۋ ياعني قازاق ءتىلى، مادەنيەتى، ءداستۇرى، ونەرى، ءمورالى نەگىزىندە قوعامدىق بىرلىكتى ساقتاپ، دامىتۋ. فرانتسياداعى مەملەكەتقۇرۋشى ۇلت فرانتسۋزدار، ءۇندىستاندا ۇندىلەر ت.ب. سياقتى قازاقستان قوعامى تەك جالاڭ ساياساتقا ەمەس، عاسىرلار بويى دامىعان، وسى جەردىڭ يەسى قازاقتىڭ اينالاسىنا تەڭقۇقىلى ۋنيتارلىق مەملەكەت نەگىزىندە بىرىگۋ;

- ول «مەملەكەتتىڭ نەگىزى جەردىڭ» ياعني ەلدىڭ بىرتۇتاستىعىن ساقتاۋدىڭ كەپىلى. ءبىز ونى ساتقىن بيلىكتىڭ، قىتايعا جەر ساتۋ ساياساتى كەزىندە وسى دياسپورالاردىڭ (كوممۋنيس كوسارەۆتىڭ جەر ساتۋعا قارسى بولعانىنان باسقا), ەشقايسىسىنىڭ «قازاقستاننىڭ جەرى-ول مەنىڭ جەرىم. ول ەشكىمگە بەرىلمەيدى» دەپ، وسى جودا كۇرەسكەنىن كورمەدىك;

- جەر ماسەلەسىنە ون جىلداي باستان-اياق ارالاسقان رەسپۋبليكالىق «قازاقستان اليانسى» بىرلەستىگى قۇرامىنداعى حالىقتار اسسامبلەياسىنىڭ مادەني ورتالىقتارىنىڭ ىشىنەن سەرگەي تەرەششەنكو، اسىلى وسمان، كلارا حان سياقتى ءبىراز ادال ازاماتتاردان باسقا جاپپاي بەلسەندىلىك تانىتقان جوق. سوندا قازاقستان ولاردىڭ وتانى بولماعانى ما؟;

- ەلدە جۇزگە جۋىق دياسپورا وكىلدەرى بولسا، وسى ەل مەن جەردىڭ يەسى مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقى ولاردى ءارى يتەرەتىن ەمەس، ءوزىنىڭ اينالاسىنا ۇيىستىراتىن ساياسات ۇستانۋ كەرەك. ول قازاققا بۇرىنعىدان ونداعان ەسە كوپ ماسەلەنى وڭ شەشۋگە دايىن بولۋدى ياعني سابىرلىلىقتى، توزىمدىلىكتى، باراتىن تاريحي وتاندارى جوق دۇنگەن سياقتى دياسپورالارعا قاجەت جەرىندە قامقور بولۋدى تالاپ ەتەدى. سەبەبى، ول ەل بىرلىگىنىڭ كەپىلى.

بەيبىت كەزدە قاشقىنداردىڭ پايدا بولۋى جاقسىلىقتىڭ ەمەس، قوعامنىڭ ازعانىنىڭ نىشانى.

ۇلتارالىق ماسەلە كوشەدەگى قانتوگىسپەن شەشىلمەيدى;

- جوعارىدا اتالعان كەمشىلىكتەردى تۇزەتۋ ءۇشىن ۇلتتىق يدەياعا نەگىزدەلگەن مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسىن قالىپتاستىرۋ، مەملەكەتتىك تىلدەگى اقپارات پەن باق بيۋدجەتتەن بولىنەتىن قارجىنىنىڭ ۇلەسىن 80 پايىزعا جەتكىزۋ، وقۋ ورىندارىندا، بارلىق مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ىسقاعاز بەن ءبىلىم بەرۋدى قازاق تىلىنە كوشىرۋ... بۇل، قازاقستاننىڭ قازىرگى جانە بولاشاق دامۋ ستراتەگياسىنىڭ نەگىزى!

مويسەي ەۆرەيلەردى 40 جىل قۇمدا كوشىرىپ ءجۇرىپ، اياعىندا تاياۋ شىعىستا مۇنايى جوق جالعىز جەر يزرايلعا اكەلگەنىندەي، قازاقستاننىڭ اۆتوريتارلىق بيلىگى ۇلى دالانى تارىلتىپ، ءححى عاسىردى ورتا عاسىرعا شەگىندىرىپ، «قازاقتا مەملەكەت بولعان جوق» دەپ، ەلدەن توناعان التىنىن تىعارعا جەر تابا الماي ەسالاڭ بولعان ساندىراقتىڭ كۇنىن كەشۋدە. ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتا IQ 30-دان تومەن ساندىراقتاردى كوسەم قىلىپ،
30 جىل بويى پايعامبارلارعا، اي-كۇنگە تەڭەپ اداسقان قوعامنان نە سۇرايسىڭ؟!

ونى، «قاراپايىمداردىڭ نيەتى توزاققا اپارادى» دەيدى مە؟ قاسيەتتى قۇراندا، «ەگەر بەلگىلى قاۋىم ءوزى تۇزەلەمىن دەپ ۇمتىلماسا، ول قۇل بولىپ ويانادى» دەگەن ەكەن! قازاقتى وياتۋ ءۇشىن، ەندى قانشا جاڭاوزەن، قوردايلار كەرەك؟!

جالپى، جامبىل وبلىسى سوڭعى جىلدارى الەۋمەتتىك-ەكونوميكاسى تۇراقتى دامىپ كەلە جاتقان، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا كومپلەكتى باعدارلاما جاساعان جالعىز وبلىس. تاراز بولسا، ەلدەگى كورىكتى مادەنيەت پەن ونەردىڭ ورتالىعىنا اينالۋدا. بالامالى ەنەرگەتيكانى دامىتۋدا بۇل وبلىس تمد-دا الدىڭعى قاتاردا.

وسى ايماقتا تاپ وسىنداي جاعداي بولادى دەپ ەشكىمنىڭ ويىنا دا كەلمەس ەدى. قاقتىعىستا قايتىس بولعان ون ادام، ونداعان جارالىلارمەن اياقتالعان قورداي وقيعاسى بارلىق قازاقستاندىقتارعا ساباق بولادى دەپ سەنەمىز.

جانۇزاق اكىم

Abai.kz