(ابايدىڭ «اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز – اقىل زەرەك» ولەڭىنە تۇسىنىك)

«اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز – اقىل زەرەك» (1894) – ادامنىڭ بولمىس-ءبىتىمىن ۇقتىرعان ءۇش شۋماق ولەڭ. العاش رەت 1909 جىلعى تۇڭعىش جيناقتا باسىلعان. بىراق «عاشىقتىق، قۇمارلىق پەن ول – ەكى جول» اتتى ولەڭمەن بىرگە، ءبىر تۋىندى رەتىندە بەرىلگەن. 1954 جىلعى جيناقتان بەرى  ولار ءبىر بىرىنەن بولەك، ەكى ولەڭ بولىپ باسىلۋدا. الايدا «اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز – اقىل زەرەك»-ءتىڭ جازىلعان جىلى «1889 جىل» دەپ وزگەرىسسىز قالا بەرگەن. بۇل قاتەلىك. شىندىعىندا، ولەڭ جازىلعان ۋاقىت – 1894 جىل. 

وعان بۇلتارتپاس دالەلدەر كانە؟ «قايرات، اقىل، جۇرەك ۇشەۋى ونەرلەرىن ايتىسىپ، تالاسىپ كەلىپ، عىلىمعا جۇگىنىپتى» دەپ باستالاتىن ون جەتىنشى قارا ءسوز اتالمىش ولەڭگە تۇسىنىك ەسەپتى. بۇل ەكى شىعارما  مەزگىلدەس – 1894 جىلدىكى دەگەن ءسوز. وعان «تولىق ادام» تاقىرىبى العاش قوزعالعان «اسەمپاز بولما ارنەگە» ولەڭى دە وسى جىلدىكى ەكەنىن قوسىڭىز. 

ءسويتىپ، ءۇش شىعارما (ەكى ولەڭ جانە ءبىر قاراسوز)  مەزگىلدەس ەكەندىگى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي انىق.

 «اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز – اقىل زەرەك» ولەڭى «اسەمپاز بولما ارنەگە»-گە ىلەسە جازىلعان دەيمىز. ويتكەنى، الدىڭعىدا ەكى قاسيەت (اقىل، قايرات) دامىتا ايتىلىپ، ءمانىسى تياناقتالعان. سونداي-اق، ءۇشىنشى قاسيەت – «ادىلەت-شاپقات» دەگەنى «ىستىق جۇرەك» ەكەنى انىقتالعان.   

ولەڭگە تۇسىنىك بەرۋدەن بۇرىن وي بولىسەر تاعى ءبىر ءجايت، تاياۋدا «اباي.كز» سايتى جاريالاعان «بۇرق ەتىپ، كوزدەن جاس شىقسىن» دەگەن ماقالا سوڭىنا جازىلعان بىرەر توسىن پىكىرلەر كەزدەستى. پىكىر ءبىلدىرۋشىنىڭ ءبىرى: «اباي – فيلوسوف ەمەس!» دەپ كەۋ-كەۋلەسە، ەكىنشىسى: «اباي شىعارمالارى اۋىل ابىزىنىڭ كەرەناۋ بالاسىنا، ونى كەمسىتە وتىرىپ، مەندەي بول دەپ ايتقان وسيەت كەڭەستەرى»، – دەپتى. ول ازداي، بىلاي دا كۇيىنەدى: «اباي فيلوسوفياسى بۇكىل ادامزاتتىڭ فيلوسوفياسى ەمەس. ونى دانتە، گەتە، ت.س.س. فيلوسوفياسىمەن سالىستىرىپ كور! شەكتەن شىقپالىق. ابايشىل ارەكەتىمىز داراقىلىققا اينالىپ بارا جاتىر». استاپىراللا، جەتىسكەن ەكەنبىز!

بىراق بۇل ورتاق – كىنا ءارى كۇنا. تىلسىم – جان الەمى تۋرالى ولمەيتىن ءىلىم، شىن فيلوسوفيا يەسى – اباي. مۇنى قازىرگى ۇرپاق قايدان ءبىلسىن؟! كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە ابايدىڭ ويشىلدىق الەمى بۇعاتتالىپ، سىرىن بۇكتى. دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن ەمەس، كورىنگەن سىرى تۋرالى سۇيكەكتەتىپ «جۇيە» جازعان عالىم اتاۋلى «فيلوسوف» دەلىندى (بىردە ءبىرىنىڭ ءىلىمى زامانعا ىلەسە المادى،  ولاردى ءومىردىڭ ءوزى جوققا شىعاردى). ال «حاكىم» دەگەندى بىلمەدىك تە. سوڭعى وتىز جىلدا ابايدى اشۋعا اسىقتىق پا؟ جوق، قايتا جىلى جاۋىپ قويدىق. تۇسىنىك بەرمەدىك. ءوز بەتىنشە اباي سىرى ەشقاشاندا اشىلماق ەمەس.

سونىمەن، كەمەڭگەردىڭ كەمەڭگەرلىگى نەدە؟ 

 اباي: «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا، ...ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى» دەمەي مە. دۇنيەنىڭ كورىنبەيتىن سىرىن، ەكىنشى تۇردە، ءتۇپ حاقيقاتتى تەك جۇرەك سەزەدى. حيكمەتتى كورۋ، سەزۋ – كەمەڭگەرلىكتىڭ اۋەلگى شارتى (بۇل جەردە مەن «يلحام» دەلىنەتىن تەك جۇرەك ارقىلى قۇدايدان كەلەتىن بىلىمگە مەڭزەپ وتىرمىن). ەكىنشى، شارتتىڭ ەڭ ماڭىزدىسى – سول تاپقان اسىلدى  حالىققا جەتكىزەتىن عاجايىپ ونەر يەسى بولۋىڭ كەرەك. وسى ەكى شارتتىڭ توعىسۋى قيىننىڭ قيىنى، سول سەبەپتەن جەر بەتىندە «كەۋدەسى حيكمەت» شىن كەمەڭگەر از، ءتىپتى ساۋساقپەن سانارلىق. ابايدا وسى ەكەۋى دە بولعان. الەمدىك رۋحاني ەۆەرەستكە شىققانى سول. ابايدىڭ ءبىر كىتابى جۇزدەگەن تومداردان اسىپ تۇسەتىنى، نەشە عاسىر وتسە دە، ءوزىنىڭ سيرەك كەمەڭگەرلەر شوعىرىندا قالا بەرمەگى دە وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى. بۇل-ءبىر. ەكىنشىدەن، تەر توگىپ، زەرتتەپ-زەردەلەمەي-اق «اھ، دانتەسى، شەكسپيرى، گەتەسى!» دەپ باتىسقا كوزسىز باس ۇرۋ دەرتىنەن ايىقساق ءجون (بۇل كەشەگى ەۋروتسەنتريزمنىڭ زومبيلەگەنى ءبىزدى). ءوزىڭىز دە ويلاڭىز، ولار دىندەردىڭ وتانى – شىعىستان ءنار العاندار. جانتانۋ ىلىمىندە ولاردىڭ ابايدان اسىپ  سىر اشپاعانى قۇرانداي اقيقات. الگىدە ءبىرى – «اباي – فيلوسوف ەمەس»، ەندى ءبىرى – «اۋىلدىڭ ابىزى عانا» دەپ اۋليە حاكىمدى وزگەدەن كەم كورگەن سابازدارعا ايتارىم وسى. 

 «ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز»، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ»، «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ; ادامشىلىقتىڭ قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساق، اللانىڭ سۇيىكتى قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ» سياقتى جۇزدەپ سانالاتىن فيلوسوفيا ەگەسى بولۋعا اكادەميك تە، لاۋرەات تا شاراسىز. ابايعا اباي بولايىق. جەڭىل-جەلپى سويلەمەي، وسيەتىن كوڭىلگە توقىپ الايىق، اعايىن. اركىمدى الدا باق پا، الدە سور توسا ما – وسىعان دا بايلانىستى!  

وسىمەن، ولەڭگە ورالايىق. العاشقى شۋماقتا بۇكىل ادامزاتتىڭ ابايى:

اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز – اقىل زەرەك،
جىلىتقان تۇلا بويدى ىستىق جۇرەك.
توقتاۋلىلىق، تاباندى شىدامدىلىق،
بۇل – قايراتتان شىعادى، بىلسەڭ كەرەك، – دەيدى. اقىل «زەرەك»، سەبەبى – اللا تاعالا ادام بالاسىن ەرەكشە اقىل يەسى قىلىپ جاراتقان (بۇگىنگى كۇنگى ادامزاتتىڭ تاڭعاجايىپ جەتىستىكتەرى – سونىڭ دالەلى). بىراق ول اقىل اۋەلدە «ءبىر سۋىق مۇز» ەكەن. اباي كوپكە «قايتسەك ول ساۋلەلى، نۇرلى بولماق – مۇزى ەرىمەك؟» دەگەن وي تاستاعان. وعان جاۋاپ ەكىنشى جولدا. جۇرەك – ون ەكى مۇشەنىڭ ەڭ اسىلى. ول تۇلا بويعا قان تاراتادى. ونىڭ جىلۋىنان اقىل دا تىس قالماق ەمەس. بىراق اقىل مۇزىن ەرىتۋدىڭ ءجونى باسقا. ول ءۇشىن كەرەگى – يمان. سوندا عانا ادامعا ادامشىلىق، ياعني ەس، سانا، تۇيسىك قونادى. ءتورت جىل كەيىندە اباي: «اقىلعا ساۋلە قونباسا، قايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك» دەيتىنى سول. ءسويتىپ، اقىل مەن جۇرەك بىرىنە ءبىرى بايلاۋلى. 

ەندى ءۇشىنشى قاسيەت – قايراتقا زەر سالايىق. ەگەر اقىل سۋىق بولسا، وندا قايرات تا قاتىگەز، ونان قوعامعا كەلەر كەساپات زور. قايرات جاقسىلىقتى بەرىك ۇستانار بولسا، كەرىسىنشە تيەر پايداسى شاش-ەتەكتەن. مىسالعا ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋى، توقتاۋ، سابىر قىلىپ، مىنەزىن تۇزەۋى – وسى قايراتتىڭ ءىسى. ءاليحان بوكەيحانوۆ: «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەمەي مە.  

وسى العاشقى شۋماقتا ءۇشىنشى جول بىردە «تالاپتى شىدامدىلىق»، ەندى بىردە «قالىپتى شىدامدىلىق» دەپ باسىلۋدا. ەكەۋىنە دە سىني كوزبەن قاراپ، «تاباندى شىدامدىلىق» دەپ العاش وزگەرتتىم. ويتكەنى، اباي كونتەرلىلىكتى ەمەس، الدىعا قويعان ماقساتقا جەتپەي قويمايتىن جىگەرلىلىكتى كەستەلەپ وتىر. وسىنى «تالاپتى» يا «قالىپتى» سوزىنەن گورى «تاباندى» دالىرەك، كۇشتىرەك جەتكىزەتىنى انىق سياقتى. ءبىرىنشى شۋماققا تۇسىنىك وسىمەن ءتامام.

ەكىنشى شۋماقتا اباي: 

اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا،
سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن ەرەك.
جەكە-جەكە بىرەۋى جارىتپايدى،
جول دا جوق جارىمەستى «جاقسى» دەمەك، – دەپ ءتۇيىن تۇيەدى. الگىدە ايتتىق، اقىل سۋىق بولسا، زەرەكتىگىنەن نە پايدا، نە قايىر؟ قايراتتا قارۋ كوپ، كۇش مول. ايتسە دە، جەكە ءوزى جارىتپايدى. ول اقىلعا كونسە جاقسى. اباي: «ەر ءىسى – اقىلعا كونبەك، بويدى جەڭبەك» دەيدى. 

ۇشەۋى بىرگە جەگىلۋى ءۇشىن كەرەگى – ءتاڭىرى ءۇشىن ماحاببات قىلۋ. سوندا جۇرەك اقىلدان نارلەنبەك. قايرات بار كۇشىن عىلىم مەن ونەرگە سالماق. مىنە، اباي وسىنى ۇقتىرۋ قامىندا جارىم ەستىگە ەستى كىسىنى قاراما-قارسى قويادى.

جيناقتاردا ەكىنشى جول «سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك» دەلىنگەن. دۇرىسى – بولەك پە، الدە ەرەك پە؟ ءمىنسىز ءسوز يەسى شاكارىم «ادامشىلىق» اتتى ولەڭىندە:

كىسىگە ادامشىلىق نەگە كەرەك؟
...ادام بوپ، قايۋاننان بولساڭشى ەرەك! – دەيدى. ابايتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي دا ءوز ىزدەنىسىندە «ەرەك» ءسوزى ءجون دەپ دايەكتەپتى. جاڭا ۇلگىدەگى ەكى تومدىق جيناقتا كوكەيگە قونىمدى تۇزەتۋدى قابىل الدىق. 

ءاسىلى، كەمەلدىك دەگەن – ءۇش قاسيەت (اقىل، قايرات، جۇرەك) ۇيلەسىمى. ءۇش قاسيەتتى بىردەي ۇستاۋ – ەستى ادامعا ءتان مىنەز. قۇران اياتى: «ولاردىڭ جۇرەكتەرى بار، الايدا ولار ونىمەن تۇسىنبەيدى. كوزدەرى بار، ونىمەن كورمەيدى. ولاردىڭ قۇلاقتارى بار، ول ارقىلى ەستىمەيدى» (7:198) دەيدى. پەندەلىك يا «جارىم ەس» دەگەن – وسى. اباي «ەسەر، نادان بولۋدان قاش، كەمەل كىسى، ەستى ادام بولۋعا ۇمتىل!» دەپ ۇندەگەن.

ءسويتىپ، «اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز – اقىل زەرەك» ولەڭى ابايدىڭ «تولىق ادام» جايلى ىزدەنىسىنە 1894 جىلى كىرىسكەنىن اڭعارتادى. 

بۇل پايىمعا جاناما دالەل رەتىندە سىرتقى جايتتەرگە كوز سالا كەتەيىك.  

ءوزى تۋرالى «ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم» (1893) ولەڭىندە «وسىنشا اقىماق بولعانىم، كورىنگەنگە قىزىقتىم. ...اقىل مەنەن بىلىمنەن، ابدەن ءۇمىت ءۇزىپپىن» دەگەندى اباي جايدان جاي ايتا سالماعان. بۇل عىلىم ايدىنىنا قايتا ورالۋ تۋرالى شەشىمى. كەلەر جىلدان عىلىم ساراسىن قايتا تابادى. وسى جىلى شاكىرتى ءانيار مولداباەۆقا سەمەيدەن ەڭسەلى ءۇي ساتىپ اپەرگەن، سوندا كەيدە ايلاپ جاتىپ، عىلىم-ءبىلىم باستاۋىنا مىقتاپ دەن قويادى. اقىننىڭ ءوزى: «اڭساعان شولدە سۋ تاپسا، باس قويماي ما، باستاۋعا؟» دەمەي مە. 

1890 جىلدارى رەسەي مۇسىلماندارى قاۋىمىندا «يسلامشىلدىق ۇگىتى» (اۋەزوۆ), ياعني يسلام يدەولوگياسى قارقىن الدى. بۇعان سەمەي شاھارىنان دا كوز جەتكىزەمىز. سەنسەڭىز، كىتاپحاناسىز مەشىت بولماعان، قازان باسپاسىنان شىققان جانە قاجىلىق ساپاردان اكەلىنگەن كىتاپتار مەشىت ىشىندەگى سورەلەردە ءيىن تىرەسىپ تۇرعان. ولاردىڭ اراسىندا ءابۋ ءالى يبن سينا، ءال-بيرۋني، ءابۋ ءال-ماعري، يمام ءال-ماتۋريدي،  يمام ءال-عازالي سياقتى ايگىلى مۇسىلمان فيلوسوفتارىنىڭ ەڭبەكتەرى تۇرۋى زاڭدى قۇبىلىس. ولاردىڭ كوبىسىن سامارقانت مەن بۇقارادا 12 جىل ءىلىم ۇيرەنگەن تاتار عالىمى شيعابۋتدين مارجاني عىلىمي اينالىمعا قوسقانتۇعىن. اباي شىعىس قاينارىن وسىلاي تاپتى دەسەك قاتەلىك بولا قويماس. «تولىق ادام» يدەياسى مەن ءال-فارابي، ءال-عازالي، ءجۇسىپ بالاساعۇن، ماحمۇت قاشقاري، داۋاني عۇلامالار ايتقان «كەمەل ادام» اراسىنداعى ساباقتاستىق وسىعان سىلتەيدى.  

كوزى كورگەندەر اباي قالاداعى ونعا تاقاۋ مەشىت-مەدرەسەنىڭ ءمۇفتي، يمام، قازىلارىمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعان دەسەدى. وعان قاجىعا بارعان جۇزمەمبەت جاقيا سىندى قازاق بايلارىن قوسىڭىز. يمان، تاعات، حاق جولى تۋرالى وي-پىكىر الماسۋلار، مەيلى، جالاۋىنا «عىلىم جانە يسلام» ۇرانىن جازعان جاديديزمگە قاتىستى باقاستا دەيسىز بە، ءبىر انىعى – اباي ويقاستاپ وزىپ، «يسلام جۇيرىگى» اتانعان. 1898 جىلى ميسسيونەر سەرگي جوعارعى سينود تاپسىرىسىمەن ءدىن ماسەلەسىن تەكسەرۋگە سەمەيگە كەلگەندە، ابىرجىعان جاماعات قارسى داۋعا ابايدى سايلاعانى وسىنىڭ دالەلى. جەكە سۇحبات سوڭىندا تىسقا شىققان سەرگي قاسىنداعى پوپتارعا: «ءاي، قويىڭدار، يبراھيم قۇنانباەۆ سەندەردىڭ ءتىسىڭ باتاتىن كىسى ەمەس!» دەپ ابايعا زور ءىلتيپاتىن ءبىلدىرىپتى (كوكبايدىڭ ەستەلىگى).   

مىنەكي، اباي «تولىق ادام» تانىمىن قاشان، قانداي جاعدايدا قولعا العانىن ەستەلىك سوزدەر دە بايقاتا الادى. 

ەندى سوڭعى ءۇشىنشى شۋماققا كەلەيىك. ونداعى:

بىرەۋىنىڭ كۇنى جوق بىرەۋىنسىز،
عىلىم سول ۇشەۋىنىڭ ءجونىن بىلمەك، – دەگەن ءتۇيىندى ويىن اباي قاراسوزىندە: «وسى ۇشەۋىڭ باسىڭدى قوس، ءبارىن دە جۇرەككە بيلەت, – دەپ ۇقتىرىپ ايتۋشىنىڭ اتى عىلىم ەكەن»، – دەپ قورىتادى. بۇل جەردە «عىلىم» ءسوزى زاتتىق ءبىلىم عانا ەمەس، رۋحاني بولمىس دا قامتىلعان تولىق ءبىلىم، وسىنى ۇمىتپايىق! سونداي-اق، ابايدىڭ «جۇرەككە بيلەت» دەگەنى مەن ءال-فارابي بابامىزدىڭ: «جۇرەك – باستى مۇشە، ونى ءتاننىڭ ەشقانداي باسقا مۇشەسى بيلەمەيدى. بۇدان كەيىن مي كەلەدى. بۇل دا – باستى مۇشە، بىراق ونىڭ ۇستەمدىگى ءبىرىنشى ەمەس» دەگەن تانىمى تامىرلاس.   

 «تولىق ينسانيات» ءۇشىن ەڭ كەرەگى – ءمىنسىز مىنەز ءھام تولىق ءبىلىم. ويشىلدىڭ ءۇش قاسيەتتىڭ «بىرەۋىنىڭ كۇنى جوق بىرەۋىنسىز» ەكەنىن قايتالاپ ايتىپ، ولارعا عىلىمدى تورەشى ەتكەنى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى. 

الەمدىك دەڭگەيدەگى كەمەڭگەر ابايعا ءفالسافانىڭ شۇعىلالى شىڭى قاشان، قالاي باعىنعان؟ 1894-1897 جىلدار ارالىعى – اباي مۇسىلماندىق شىعىستىڭ ادەبيەتىن شۇقشيا وقىپ، تەرەڭدەپ تەكسەرگەن تۇس. سونان تاپقان ءىلىمىنىڭ ءبىرى –  ورتاعاسىرلىق «كامىل ادام» كونتسەپتسياسى ەدى. بىراق بۇل ىلىمگە اباي قاناعاتتانباعان. نەگە؟ ءۇش قاسيەت ءتۇبى انىقتالماعان، ءبىر، عىلىم-ءبىلىم زامانىنا سايكەس ەمەس، ەكى. سوندىقتان «تاسديق» (قازىرگىشە 38-ءسوز) تراكتاتىنا قالام تەربەپ، ونداعى قيلى ىزدەنىسى جونىمەنەن اتالعان ەكى ماسەلەنىڭ تۇبەگەيلى شەشىمىن تابادى (1898-1901 جىلدار).  «فيلوسوف ەمەس» دەسكەن شىركىندەر، «تولىق ادام» دا، «يمانيگۇل» ءىلىمى دە – اباي جاڭالىعى. الەمدىك وي-ساناعا قوسقان قوماقتى ۇلەسى، مۇنى بىلمەۋ – ۇيات نارسە ەندى. 

ءتۇيىن. ۇستىمىزدەگى عاسىردا «تولىق ادام»، «يمانيگۇل» سىندى جۇيەلى فيلوسوفياعا كۇللى ادامزات بالاسى ىنتازار، ءزارۋ. دەمەك، شاعىن ولەڭنىڭ قۇندىلىعى مەن ومىرشەڭدىگى كەمىگەن جوق، تەك ارتا تۇسۋدە. كۇللى جاھاندىق رۋحاني دەرت – جۇرەككە بيلەتپەگەندىك. جان تانگە باس ۇردى. سۋىق اقىلعا كۇشى مول قايرات قوسىلىپ، ادامزات باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوقتى. بولاشاقتى جۇرەكپەن كورە ءبىلۋدىڭ اتى – اۋليەلىك. اۋليە ابايدىڭ «الدىڭ – جالىن، ارتىڭ – مۇز، بارار ەدىڭ قاي جاققا؟» دەگەنى كەلدى، وعان دالەل كەرەك ەمەس. 

 اسان وماروۆ 

Abai.kz