قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا قازاق ءتىلى ءالىپبيىن جەتىلدىرۋ تاپسىرماسىنا وراي عالىمدار اراسىندا جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. ورال قالاسىنىڭ №40 جوببم قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى مۇعالىمى اينۇر سابىرعا ءتىلشىمىز جولىعىپ جاڭا الىپبيگە بايلانىستى ش تاڭباسى تۋرالى ويىن بىلگەن بولاتىن.

ش دىبىسىن قالاي تاڭبالاعان ءتيىمدى . عالىم ەمەس قاراپايىم ۇستاز رەتىندە كوزقاراسىڭىزدى بىلدىرسەڭىز؟

-لاتىننەگىزدى جاڭا ءالىپبيدىڭ سوڭعى ءۇشىنشى نۇسقاسى قابىلدانعالى جاپپاي جازۋدى باستاپ تا كەتكەنبىز. جالپىحالىقتىق ديكتانتتان باستاپ، كوشە مەن ەلدى-مەكەن اتاۋلارى، جارناما، «مەكتەپالدى دايارلىق» توبىنا ارنالعان وقۋ قۇرالدارى لاتىنمەن جازىلىپ، ءتىپتى الدىمىز كۋرستاردى دا ءتامامداپ الدىق. اسىعىستاۋ بولسا دا، وسى جازىپ-سىزعانىمىزدىڭ ارقاسىندا وسى نۇسقانىڭ «پىسپەگەن»، تولىقتىرۋدى قاجەت ەتەتىن تۇستارىن دا كورىپ، ەستىپ جاتىرمىز. جازىپ كەلە جاتىپ، كەيبىر دىبىستاردىڭ ۇستىنە نوقات سالىپ وتىرۋ بىرىنشىدەن - ۋاقىتتى السا، ەكىنشىدەن قايتا-قايتا توقتاپ، «اقساقتىڭ» كۇنىن كەشىپ وتىرعانداي بولامىز. مەن سول كەدەرگىلەردىڭ ىشىندە ش دىبىسىنا توقتالدىم. ش دىبىسى اعىلشىنعا ەلىكتەپ، Sh قوسارلى تاڭبامەن بەرىلدى. ال ول كەيبىر سوزدەرىمىزدى وقۋدا قيىندىق كەلتىرىپ وتىر. ول تۋرالى جازۋشى تۇرداقىن جەكسەنباي: «ال ەندى جاڭا رەداكتسيادا ەكى دىبىستىڭ «sh» [ش] جانە «ch» [چ] ديگرافتارىمەن تاڭبالانۋى ءالى دە ويلانۋدى كەرەك ەتەتىن سياقتى. ولاي دەيتىنىمىز، بىرىنشىدەن، [ش] دىبىسى مەن ءارپى تىلىمىزدە ءجيى قولدانىلادى. 2013 جىلى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى شىعارعان «قازاق سوزدىگىندە» «ش» ارپىنەن باستالاتىن 7000-داي ءسوز بار. ونىڭ ۇستىنە بۇل ءارىپ ءسوزدىڭ ىشىندە دە، سوڭىندا دا كەلە بەرەدى. سوندىقتان «sh» ديگرافىنىڭ ءماتىننىڭ كولەمىن ۇلعايتىپ، جازۋ ۋاقىتىن دا ۇزارتىپ جىبەرەتىن قولايسىزدىعى بار. مىسالى، «شاشۋ شاش» دەپ 7 ارىپپەن جازىپ جۇرگەن سويلەمدى «sh» ديگرافى بويىنشا «Shashý shash» دەپ 11 ارىپپەن جازادى ەكەنبىز. ەكىنشىدەن، «sh» ديگرافىنىڭ قۇرامىنداعى «s»، «h» تاڭبالارىنىڭ كەي سوزدەردە ءدال وسىنداي تۇردە توقايلاساتىنى جانە بار. بۇل جاعداي ول سوزدەردى بۇزىپ وقۋعا اكەپ سوعادى. مىسالى، شىڭعىسحان ەسىمى مەن ءدارىسحانا، اسحانا سوزدەرىن بۇل ديگرافپەن Shyńǵyshan, dárishana, ashana دەپ جازامىز. ولاردى جۇرت شىڭعىشان، ءدارىشانا، اشانا دەپ وقۋى مۇمكىن عوي. جەڭىسحان، دوسحان، اۋەسحان، كۇمىسحان، كۇلىسحان سياقتى ادام اتتارى دا وسى كۇيگە ۇشىرايدى. 

دياگاف قيىن، وقىلۋدا قيىندىق تۋدىردى. ول دالەلدەندى. ەندى اۋكت پا، الدە؟ ءسىزدىڭ ويىڭىز؟ 

-سوندىقتان [ش] دىبىسىن «sh» ديگرافىمەن ەمەس، جوعارىداعىداي، توبەسىنە اكۋتكا قويعان «Śś» ارپىمەن تاڭبالاعان دۇرىس بولار» - دەپ اكۋت تاڭباسىن ماقۇلدايدى. ال  شەرۋباي قۇرمانبايۇلى: «Sh sh, سh ch قوس تاڭبالارىمەن بەرىلگەن دىبىستاردى شش – Ş ş، چچ – سس (Ç،ç /Č č ) تۇرىندە ورنەكتەۋگە بولدى. ءبىز ءتول دىبىستارىمىزدى بەينەلەيتىن وسى اينالدىرعان بەس-التى تاڭبانىڭ تاعدىرىن تالكەككە سالۋدىڭ نەگىزى بار دەپ سانامايمىز. تەك كەلىسىپ-كەڭەسىپ، ورتاق شەشىمگە كەلۋ ارقىلى كوپ تاڭبانىڭ اراسىنان بىزگە ءتيىمدىسىن تاڭداپ الۋ كەرەك،» – دەي كەلە، ەڭ دۇرىسى  دەپ – دياكريتيكالىق جانە ورفوگرافيالىق، فونەتيكالىق تاڭبالاردى ارىپتەردىڭ استى-ۇستىنە قويىپ ءۇتىر-نۇكتە، ءتاج-دوعالار مەن سىزىقشا-يمەكتەردى كوبەيتپەي، الىپبيمىزدەگى كىرمە دىبىستاردى تاڭبالايتىن ارىپتەردەن ارىلىپ، ونى 28 تاڭباعا دەيىن ىقشامداپ، بوس قالعان لاتىن تاڭبالارىن نەمەسە Ƞ ŋ، ياكي تۇرىكتىڭ Ş ş ءارپى سياقتى دياكريتيكاسىز تۇتاس تاڭبالاردى پايدالانۋدى مەڭزەگەن. عالىمنىڭ بۇل پىكىرىمەن كەلىسۋگە بولادى، ويتكەنى جازۋعا دا وقۋعا دا، ءتۇرلى ءىت قۇرالدارىندا قولدانۋعا دا قولايلى. جىپىرلاپ كوزگە قولايسىز كورىنەتىن قوسىمشا تاڭبالار مۇلدە بولماسا نەمەسە نەعۇرلىم از بولسا، سوعۇرلىم ءالىپبي وقىپ-جازۋعا يكەمدەلىپ، ونىڭ قولدانبالىلىق سيپاتى، پراكتيكالىق قۇندىلىعى ارتا تۇسەتىنىن ەسكەرتەدى.

دۇرىس دەلىك.  قانداي تەحنولوگيالىق ۇستانىمدارعا توقتالۋعا نەگىز بار؟

-سونىمەن قاتار، بيجومارت قاپالبەك تە ءىت قۇرالدارىندا قولدانۋعا قولايلىعى جونىندە «قازاقتىڭ جاڭا الىپبيىنە نەگىز بولاتىن سيپىرلى ءتورت نۇسقانىڭ (قازاق – 28, اعىلشىن – 26, كيريلليتسا – 42, تۇركى – 34) ىشىنەن ءتول 28-ءدى تاڭداپ، ونى پەرنەتاقتاداعى 26-عا قالاي سىيدىرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ باستى ماسەلەسى ەكەنى انىق. 28 ءتول دىبىستى بەينەلەۋگە لايىق لاتىننىڭ 19 تاڭباسىن جوبا ۇسىنعانداردىڭ بارلىعى قولدايدى.

مىنا 9 دىبىسقا كەلگەندە ۇستانىم ءارتۇرلى ءا، ءو، ۇ، ءۇ، ءى، ع، ش، ڭ، ۋ. ماسەلەن، «ءا» دىبىسىن ا، Ä، اھ، A', ءا – دەپ بەس ءتۇرلى بەلگىلەيدى. ال «ڭ» دىبىسىن Ń، Hh, Ň، Ņ ŋ – دەپ ءتورت ءتۇرلى بەلگىلەيدى. «ش» دىبىسىن س، Ş، W, Ś، Sh – دەپ بەس ءتۇرلى بەلگىلەيدى جانەت.ب. توعىزىنىڭ دا ءتورت – بەستەن تاڭباسى بار» - دەپ، ش دىبىسىنىڭ Ş دياكرەتيكالىق تاڭبا نۇسقاسىن دا كورسەتەدى.

عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىن زەردەلەي وتىرىپ، قولدانىستا دا ىڭعايلى بولاتىن نۇسقاسى دەپ ش دىبىسىنىڭ Ş نوقاتى تومەنگە قويىلعان نۇسقاسىن ۇسىنامىن. وسىعان دەيىن كيريلدە قولدانىپ جۇرگەنىمىزدەي، ۇستىنە تاڭبا قويىلاتىن ءى، ي دىبىستارىن جازعاننان تومەنگە «قۇيرىق» جالعاپ جۇرگەن ڭ، شش تاڭبالارىن جازۋ اناعۇرلىم جەڭىلدەۋ. سوندىقتان ش دىبىسىن وسى تاڭبامەن (Ş) بەلگىلەگەنىمىز ءجون بولار.  

-راحمەت. 

ىزدەنىستەن تۋىندايتىن جاڭالىقتار عانا لاتىننەگىزدى جاڭا قازاق ءالىپبي  تاڭبالارىنا دۇرىس تاڭبا تاڭداۋعا جول اشادى. عالىم مەن ۇستاز جانە پايدالانۋشى ءبىر شەشىمگە توقتاعاندا جازۋدىڭ ىدىرامايتىن نەگىزى قالانادى. ولاي بولسا، ىسكە ءسات.

Abai.kz