مىرزاگەلدى كەمەل. شاكارىمنىڭ ءومىرى
ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قازان ايىندا شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە 80 جىل تولادى.
وسىعان وراي قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى مىرزاگەلدى كەمەلدىڭ «شاكارىمنىڭ ار ءىلىمى» اتتى كىتابىنان شاكارىمنىڭ ولىمىنە قاتىستى ءبولىمىن جاريالاپ وتىرمىز.
اباي زامانى مەن حح عاسىردىڭ العاشقى بولىگىندەگى اقىن-فيلوسوف، قازاقتىڭ دارا تۋعان، دانا تۋعان ۇلدارىنىڭ ءبىرى شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ تاعدىرى وتە كۇردەلى. ول 1931 جىلى دۇنيە سالعاننان كەيىن ەلۋ جىلعا جۋىق ۇمىت قالعان تۇلعا.
ابايدى قازاق تۇگەل بىلەدى، بىراق ابايدى تەرەڭ ءتۇسىندىم دەپ ايتا الاتىن ادامدار از. ابايدى جان-جاقتى تانىپ-ءبىلۋ قيىن. ابايدىڭ تۇڭعيىق الەمىنە ۇڭىلگەن سايىن ونىڭ ودان ءارى تەرەڭدەي تۇسەتىنى، زاڭعارىنا كوز تاستاعان سايىن بيىكتەي بەرەتىنى ۇلى اقىن پوەزياسىنىڭ حالىقتىڭ جۇرەگىن بەكەم جاۋلاپ العاندىعىنان بولسا كەرەك. شاكارىم دە اباي سەكىلدى دارا ءارى كۇردەلى تۇلعا، ونى تانىعان ءاربىر قازاق ازاماتىنىڭ دا ونى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، جان-جاقتى تانىپ-ءبىلۋى وڭاي ەمەس. شاكارىم دە اباي سياقتى ادامگەرشىلىكتى، تازالىقتى، ار-ۇياتتى، ەلدىكتى، تاتۋلىقتى، مەيىرىمدى، راقىمشىلىقتى، ادىلدىكتى ۇستانۋ ارقىلى قازاقتى ەشبىر ەلدەن كەم بولماي جەتىلەدى دەپ ساناعان. شاكارىم شىعارماشىلىعىن وقىعان ءاربىر ادام ونىڭ حالقىن قانشالىقتى سۇيگەنىن، قازاقتى ورگە سۇيرەۋگە بارىنشا نيەتتەنۋىن تۇسىنەدى.
ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قازان ايىندا شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە 80 جىل تولادى.
وسىعان وراي قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى مىرزاگەلدى كەمەلدىڭ «شاكارىمنىڭ ار ءىلىمى» اتتى كىتابىنان شاكارىمنىڭ ولىمىنە قاتىستى ءبولىمىن جاريالاپ وتىرمىز.
اباي زامانى مەن حح عاسىردىڭ العاشقى بولىگىندەگى اقىن-فيلوسوف، قازاقتىڭ دارا تۋعان، دانا تۋعان ۇلدارىنىڭ ءبىرى شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ تاعدىرى وتە كۇردەلى. ول 1931 جىلى دۇنيە سالعاننان كەيىن ەلۋ جىلعا جۋىق ۇمىت قالعان تۇلعا.
ابايدى قازاق تۇگەل بىلەدى، بىراق ابايدى تەرەڭ ءتۇسىندىم دەپ ايتا الاتىن ادامدار از. ابايدى جان-جاقتى تانىپ-ءبىلۋ قيىن. ابايدىڭ تۇڭعيىق الەمىنە ۇڭىلگەن سايىن ونىڭ ودان ءارى تەرەڭدەي تۇسەتىنى، زاڭعارىنا كوز تاستاعان سايىن بيىكتەي بەرەتىنى ۇلى اقىن پوەزياسىنىڭ حالىقتىڭ جۇرەگىن بەكەم جاۋلاپ العاندىعىنان بولسا كەرەك. شاكارىم دە اباي سەكىلدى دارا ءارى كۇردەلى تۇلعا، ونى تانىعان ءاربىر قازاق ازاماتىنىڭ دا ونى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، جان-جاقتى تانىپ-ءبىلۋى وڭاي ەمەس. شاكارىم دە اباي سياقتى ادامگەرشىلىكتى، تازالىقتى، ار-ۇياتتى، ەلدىكتى، تاتۋلىقتى، مەيىرىمدى، راقىمشىلىقتى، ادىلدىكتى ۇستانۋ ارقىلى قازاقتى ەشبىر ەلدەن كەم بولماي جەتىلەدى دەپ ساناعان. شاكارىم شىعارماشىلىعىن وقىعان ءاربىر ادام ونىڭ حالقىن قانشالىقتى سۇيگەنىن، قازاقتى ورگە سۇيرەۋگە بارىنشا نيەتتەنۋىن تۇسىنەدى.
قازاق اقىندارىنىڭ ىشىندە شاكارىمنىڭ ولەڭدەرى مەن وزگە دە شىعارمالارى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ باسپا بەتىن كورگەن، سوندىقتان ول قازاق جازبا پوەزياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتالۋى ورىندى. شاكارىمدى بۇگىنگى ەل رەنەسسانستىق تۇلعا رەتىندە تانىپ، ونىڭ شىعارماشىلىعى جان-جاقتى زەرتتەلۋدە. شاكارىم شىعارماشىلىعى ءالى تولىق زەرتتەلە، ويشىلدىق، دانالىق كەلبەتى اشىلا ءتۇسۋى، ادامدىق، ارلىلىق، ادامگەرشىلىك، اقىل ماسەلەلەرىنە ارناپ جازعان دۇنيەلەرى تالدانا ءتۇسۋى ءتيىس.
«شاكارىمنىڭ مەيىر مەن زورلىق، ادىلەت پەن زۇلىمدىق، عىلىم مەن مورال، ادام مەن زامان تۋرالى تولعانىستارى ەكى عاسىر شەگىندەگى قازاق قوعامدىق ويىنىڭ مارقايعان قالپىن، بۇكىل تۇركى الەمىندەگى بيىك ورەسىن ايعاقتاسا كەرەك» دەيدى جازۋشى-عالىم مۇقتار ماعاۋين.
شاكارىم جۇيەسىز زاماندا ءومىر سۇرگەن. ابايدىڭ ۋاقىتى وتارشىلدىق - ءبىر جۇيەگە باعىنعان، بەلگىلى ءبىر تالاپتارعا مويىنسۇنعان زامان بولسا، شاكارىمنىڭ كەزى پاتشا ۇكىمەتى مەن بولشەۆيكتەر، الاشورداشىلار ۇكىمەتى، ودان كەيىنگىسى زوبالاڭ جىلدارعا ۇلاسىپ، ناعىز بەيبەرەكەت، جۇيەسىز زامانعا تاپ كەلگەن. شاكارىم ءوز داۋىرىندەگى قازاق ەلىنىڭ تۇسىنىك-تانىمىنىڭ دارەجەسىن، الەۋمەتتىك-مادەني تۇرمىسىنىڭ جايىن، حالىقتىڭ پسيحولوگيالىق كۇيىن، وي-سانا دەڭگەيىن، الەمدىك كەڭىستىك پەن ۋاقىت اۋقىمىنداعى ورنىن، ولاردىڭ وزگە ەلدەرمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىندەي دەڭگەيدە ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەن. وسىنداي قيلى زاماننىڭ وزىندە ارلىلىقتى، دانالىقتى، ءبىلىم-عىلىمدى بارىنەن بيىككە قويۋ ارقىلى رۋح بيىگىنە جەتكەن شاكارىمدى تۋعان حالقى ەشۋاقىتتا ۇمىتپاق ەمەس.
بۇل ەڭبەگىمىزدە شاكارىمدى اتاي الماعان، تاني الماعان ۋاقىتىمىزعا سالاۋات ايتىپ، ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، وشكەنىمىزدىڭ جانعانىن باعالاپ، اسىلىمىزدىڭ قادىرىن بىلە تۇسسەك دەگەندى ماقسات تۇتىندىق.
شاكارىمنىڭ ينتەللەكتى، ىشكى دۇنيەسى، پاراساتى مەن پايىمى، فيلوسوفياسى كوپ رەت تالداپ-تالعاۋعا لايىق. شاكارىم جاستايىنان ولەڭمەن، داستانشىلىقپەن قاتار، فيلوسوفيا، تەولوگيا، گەوگرافيا، تاريح ىلىمىنە دەن قويعان. بۇلاردان تۇيگەنىن بىردە ولەڭمەن، بىردە قارا سوزبەن جازىپ وتىرعان. شاكارىمنىڭ قاي شىعارماسى بولماسىن، وندا پافوس جوق، ول - شىندىققا، دالدىككە نەگىزدەلەدى.
شاكارىم قۇدايبەردىۇلى 1858 جىلى 11 شىلدەدە شىڭعىستاۋدىڭ ەتەگىندە دۇنيەگە كەلدى. شاكارىم - ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى، قۇنانبايدىڭ ۇلكەن ايەلى كۇنكەدەن (ايبوبەك) تۋعان قۇدايبەردىنىڭ تولەبيكە (دامەتكەن) دەگەن بايبىشەسىنەن كورگەن ءتورت ۇلدىڭ كەنجەسى. ولار - ومار، مۇرتازا، شاھماردان جانە شاكارىم. شاكارىمنىڭ شەشەسى شەبەر، كەستە تىگەتىن، ويۋ وياتىن، كيىم پىشەتىن، پىشاق سوعاتىن ىسمەر ادام بولىپتى. ول اراب ءتىلىن جاقسى بىلگەن، «مۇحتاساردى» تاۋىسقان.
شاكارىمنىڭ ۇلى ناعاشىسى، قۇنانبايدىڭ بايبىشەسى ايبوبەكتىڭ اكەسى اعاناس بي - نايماننىڭ تەرىستاڭبالى رۋىنىڭ اعا ءبيى. قۇنانبايدىڭ اكەسى وسكەنباي ىرعىزبايۇلى اعاناس ءبيدى نايمانداعى تىرەكتى ورىن ساناپ، ارنايى قۇدا بولعان. قۇنانباي اتاسى اعاناس ءبيدى العىسپەن اتاپ، ءجيى اۋىزعا الادى ەكەن.
ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ بايبىشەسى كۇنكەدەن شاكارىمنىڭ اكەسى قۇدايبەردى تۋسا، قۇنانبايدىڭ كۇنكەدەن كەيىنگى ايەلى ۇلجاننان اباي تۋعان. سونىمەن شاكارىم - ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى.
ابايدىڭ: «اتادان التاۋ، انادان تورتەۋ» دەگەن ولەڭ جولدارىنداعى التاۋدىڭ بىرەۋى - قۇدايبەردى. قۇدايبەردى شاكارىمنىڭ التى جاسىندا قايتىس بولادى، سودان شاكارىم اتاسى قۇنانبايدىڭ باۋىرىندا وسكەن. قارشادايىنان-اق ەرەكشە زەرەكتىك تانىتقان شاكارىمدى اباي ءوز قامقورلىعىنا العان. ول ابايدان 13 جاس كىشى، دەمەك ابايدىڭ ۇلگىسى - شاكارىمنىڭ ومىردە كورگەن ەڭ باستى ۇلگىسى. ءبىر اۋلەتتەن ەكى اقىن، اقىن عانا ەمەس، فيلوسوف، سازگەر، قايراتكەر ادامنىڭ شىعۋى بۇل اۋلەتتىڭ تەكتىلىگىنىڭ بەلگىسى. شاكارىم ءوزىنىڭ العاشقى ولەڭىن اكەسى قايتىس بولعان سوڭ اق شىعارىپتى. شاكارىم شىعارمالارىندا ول ولەڭ 1866 جىلمەن تاڭبالانىپتى، دەمەك شاكارىم ءبىرىنشى ولەڭىن بار بولعانى 8 جاسىندا جازعان. ول ولەڭنىڭ مازمۇنى بىلاي: دالادا ويناپ ءجۇرىپ بالا شاكارىم جەردە ورمەلەپ بارا جاتقان جاۋىنقۇرتتى باسىپ ءولتىرىپ الادى. قاساقانا جاساماسا دا، سەزىمگە تولى بالا سول جاۋىنقۇرت اتىنان ولەڭ شىعارادى. وندا: «ءولىمنىڭ قاندايلىعىن كوزىڭ كوردى،
كەشەگى ءتىرى جۇرگەن اكەڭ قايدا؟!» دەپ كەلەتىن، اكەسىنىڭ ءولىمىن مۇڭايا ەسىنە الاتىن ولەڭ جولدارى بار. وسى ولەڭىن اجەسىنە وقىپ بەرگەندە «بۇدان بىلاي ولەڭ شىعارما، ول ءىرى تۇقىمنىڭ اينالىساتىن ءىسى ەمەس» دەپ تىيىم سالىپتى. وسى جەردە اباي: «جاستىڭ تالابىن شەكتەمەڭدەر»،- دەپ شاكارىمگە ارا ءتۇسىپتى. «وسى قولداۋ مەنىڭ اقىن بولۋىما تىكەلەي اسەر ەتتى» دەپ شاكارىم ۇدايى ايتىپ جۇرەدى ەكەن.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىندا ەكەۋى ەكى انادان تۋعان قۇدايبەردى مەن اباي اراسىنداعى جىلى قارىم-قاتىناس سۋرەتتەلگەن. وندا قۇدايبەردىنىڭ اۋىرىپ، توسەك تارتىپ جاتقان كەزى، ونىڭ كوڭىلىن سۇراپ اباي كەلۋى، اعالىق-ىنىلىك كوڭىل-كۇي كورىنىستەرى، قادىرلەس-قيماس اعاسىنىڭ شيەتتەي بالالارىنا اباي قامقور بولاتىنى بەينەلەنگەن. روماندا: «قاراشوقىداعى قىستاۋعا كەلگەن سوڭ، اباي ەڭ اۋەلى اكەسىنە بارماي، كۇنكەنىڭ ۇيىنە كىردى. مۇندا ابايدىڭ ەڭ جاقىن كورەتىن تۋىسقانى قۇدايبەردى كوپتەن بەرى ناۋقاس بولاتىن. الدىمەن سوعان امانداسىپ، جايىن بىلمەك» - دەپ جازىلعان. اۋەزوۆ سۋرەتتەۋىنە قاراعاندا، قۇدايبەردى سابىرلى، ۇستامدى، ويلى، جاس ءىنىسى اباي تارتىس-جالا، سۇمدىقتارعا ىلىگىپ كەتپەسە ەكەن دەگەن قامقور كوڭىلدى، ىزگى جۇرەكتى ادام بولعان. «قۇدايبەردى ولەردە اباي وعان: «بالالارىڭدى اكە ورنىنا باعۋ قارىزىم بولار، جەتىمدىك كورسەتپەسپىن» دەپ انت ەتكەندەي بولاتىن. ايتقانىنداي، اباي سودان بەرى قۇدايبەردى بالالارىن وزىمەن تۋىسقان وسپاننان دا، ءوز بالالارىنان دا قاتتى ەركەلەتەتىن» دەپ جازدى.
شاكارىم جەتى جاسقا جەتكەندە اكەسى قۇدايبەردى 37 جاسىندا دۇنيە سالعان. سودان كەيىن 18 جاسقا دەيىن ۇلى اتاسى قۇنانبايدىڭ قاراۋىندا، باقىلاۋىندا بولعان. قۇنانباي دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، ودان الدىن دا شاكارىم ابايدىڭ ۇلگىسىمەن ءومىر ءسۇردى، اباي ونى ءوز قامقورلىعىندا ۇستادى. قۇنانباي ولگەندە اباي 31 جاستا ەدى.
شاكارىم اتاسىنان كوپ ۇلاعات العان. اتاسىنىڭ «ەلگە جاقساڭ، قۇدايعا دا جاعاسىڭ»، «كوپتى سىيلاساڭ، ءوزىڭ دە سىيلى بولاسىڭ»، «كوپسىز - قول جوق»، «كوپسىز - كومۋسىز قالادى»، «كوپكە سەنگەن - كوگەرەدى، كوپتى جامانداعان - كومىلەدى» دەگەن ۇلاعاتتى سوزدەرى شاكارىمنىڭ كوڭىلىندە ماڭگى ساقتالىپ قالعان.
شاكارىم ءوز ءومىرىنىڭ ءبىراز جايىن ءوز شىعارمالارىندا، اسىرەسە «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» دەگەن ۇزاق ولەڭىندە جازدى.
بەسىمدە وقۋ ءبىلسىن دەپ،
اتا-انام بەردى ساباققا.
جەتى جاستا جەتىم بوپ،
تۇسكەندەي بولدىم اباققا.
ارداقتى كەنجە جەتىم دەپ،
الپەشتەدى مەنى كوپ.
ناداندىققا بولدى سەپ،
قاقپاي ەشكىم قاباققا، - دەدى.
مۇحتار اۋەزوۆ اباي ولەڭگە 1884-1886 جىلداردان باستاپ كىرىستى دەيدى، ول كەز ابايدىڭ 39-41 جاسى بولادى. «وي كىرگەلى تيمەدى ەرىك وزىمە، ساندالمامەن كۇن كەشكەن تۇسپە ىزىمە» دەيتىن كەزى سول كەز. ابايدىڭ ءوز ورتاسىنان باسى اسقان ادام ەكەنىن بۇكىل قازاق ەلى، بيلىك مويىنداي باستاعان جىلدار وسى كەز. بۇل شاكارىمنىڭ وتىزعا جەتپەگەن كەزى ەدى.
شاكارىمنىڭ ءوزى «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» دەگەن ەڭبەگىندە: «مەن پاقىر ءوز اكەم ولگەن سوڭ ۇلىق اتامىز قاجى مارقۇمنىڭ تاربيەسىندە قالسام دا، بۇرىننان اۋىلىمىز، قىستاۋىمىز بولەك بولعاندا قاجى مارقۇم مەنى جەتىم دەپ اياپ، قىسىپ وقىتا الماي، عىلىمنان ماحرۇم قالىپ، جەتىمدىكتى سىلتاۋ قىلىپ، ويىما نە كەلسە سونى ىستەپ، ادەپسىز، عىلىمسىز ءوستىم. ايتسە دە تۇركى تانىپ، ورىسشا حات تانىپ قالدىم» دەيدى.
بىراق شاكارىم بۇل جازعانىنداي ويىنا نە كەلسە سونى ىستەيتىن، جەڭىل مىنەزدى، ويسىز بالا بولماعان. بەس جاسىندا ءوز بەتىنشە ساۋات تانىعان، ەسەيگەن سوڭ كونە تۇرىك، اراب، پارسى تىلدەرىن ءوزىنىڭ اناسىنان بىرتە-بىرتە ۇيرەنىپ العان. كەيىنىرەك ورىسشا بىلەتىن نۇرپەيىس دەگەن ادامنان ورىس ءتىلىن دە مەڭگەرەدى.
شاكارىم ءبىراز ۋاقىت جاستىق قىزىعىنا ءتۇسىپ، ويىن-ساۋىققا، سەرىلىككە ءۇيىر بولعان، دومبىرا، گارمون تارتۋدى ۇيرەنگەن، ساياتشىلىققا دا قىزىققان. وسىنداي كەزدەگى جاستىق جەلىكتەرىنە كەتكەن اسىل ۋاقىتىنا شاكارىم كەيىننەن وكىنىش ءبىلدىرىپ، ەسىنە الادى.
ءار ونەردىڭ ۇيرەتۋشىسى بولادى. شاكارىمنىڭ ۇلى احاتتىڭ ايتۋىنشا، اباي شاكارىمنىڭ جاسىنان دومبىراعا قۇمارلىعىن بايقاپ، كۇزدىڭ باسىندا، كەرەي رۋىنان شىققان اتاقتى دومبىراشى بىتكەنباي دەگەن ادامدى شاقىرتىپ الىپ، شاكارىمگە كۇي ۇيرەتۋدى تاپسىرادى. ءبىر جىلعا تاقاۋ ۋاقىت ىشىندە شاكارىم ودان كوپتەگەن كۇي ۇيرەنەدى. شاكارىمنىڭ اناسى بىتكەنبايعا كويلەك، شاپان كيگىزىپ، ساۋىنعا ءبىر سيىر، مىنىسكە ءبىر بەستى ات بەرىپ، راحمەتىن ايتادى. شاكارىم: «مەنىڭ دومبىرا ۇستازىم - بىتكەنباي، ونى تاۋىپ الدىرىپ بەرۋشى - اباي اعام» دەپ ريزالىق بىلدىرگەن.
شاكارىمنىڭ اكەسى قۇدايبەردى قازاقتىڭ كونە قيسسا-داستاندارىن، ەسكى كىتاپتاردى جاتقا ايتادى ەكەن. وسى ۇلگى مەن ونەر-بىلىمگە اسىقتىق شاكارىمنىڭ وي-ءورىسىن تەز كەڭەيتىپ، ولەڭگە دەگەن قۇشتارلىعىن وياتادى. ول ءبىلىم-عىلىمنىڭ قاسيەتىن كەشتەۋ بولسا دا تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ءوز بەتىمەن وقىپ، ۇيرەنىپ، رۋحاني قازىنالارعا كوپ ۇڭىلگەن. ءوز ەلىنىڭ اۋىزشا ءسوز مۇراسىنا قوسا، باسقا جۇرت اسىلدارىن مەڭگەرگەن شاكارىم ءوندىرتىپ ولەڭ جازا باستايدى، كەڭ قۇلاشتى داستاندار جازادى. ىزدەنۋ، ەڭبەكتەنۋدىڭ ناتيجەسىندە ارنايى وقۋ ورنىن بىتىرمەسە دە، ابايدىڭ باسشىلىعىمەن جانە ءوز بەتىنشە ىزدەنۋ ناتيجەسىندە شاكارىم سول زامانداعى قازاق اراسىنداعى، قازاق قانا ەمەس، سول كەزدەگى بۇكىل تۇركى دۇنيەسىندەگى ەڭ عۇلاما ادامداردىڭ ءبىرى بولىپ شىعادى.
* * *
شاكارىمدى تانۋ ءۇشىن ول وسكەن جەردىڭ تابيعاتىن دا تانۋ كەرەك. اكادەميك ليحاچەۆ ايتقانداي: «شىعارمانىڭ قايدا تۋعانىن بىلمەي تۇسىنەمىن دەۋ، وندا جازىلعاننىڭ ءتىلىن بىلمەي تۇرىپ، ويىن تۇسىنەمىن دەۋمەن سالىستىرعاندا جەڭىل ەمەس. پوەزيا دا، باسقا شىعارما دا وزدىگىنەن ءومىر سۇرمەيدى، ول ءوزى وسكەن توپىراقتان ءونىپ شىعادى جانە ونى بۇكىل تۋعان ولكەسىمەن بايلانىستىرىپ قانا تۇسىنۋگە بولادى».
شاكارىم تۋىپ-وسكەن، بۇكىل ءومىرىن وتكىزگەن جەر شىڭعىستاۋ ءوڭىرى دەپ اتالادى.
«كارى شىڭعىستاۋ! ادام جەرگە يە بولعاننان بەرى قاراي سەنىڭ كورمەگەنىڭ جوق. شىڭعىس، تەمىر سياقتى تالاي سايىپقىرانداردى قولىڭمەن جونەلتتىڭ. سەندە تالاي ادامنىڭ قۇمارى قانىپ، قۋانعانى دا بولدى، جۇرەگى جانىپ، سۋالعانى دا بولدى. تالاي-تالاي تالپىنعان جاس جۇرەك ماقساتىنا دا جەتتى. تالاي باقىتسىزدىڭ جارىق كۇندەي ءۇمىتى ءۇزىلىپ تە كەتتى. سەندە نەشە ءتۇرلى ەل داۋرەن ءسۇرىپ، اڭ اۋلاپ، مال دا باقتى. سەندە تالاي-تالاي سابازدىڭ قانى سۋداي دا اقتى. اي مەن كۇندەي اجارلى سۇلۋ، قىرشىن جاستاردى دا، ارىستان جۇرەكتى اينىماس باتىرلاردى دا، الەمنەن وزعان الاياق، اۋزىنان بال تامعان شەشەن بيلەردى دە جەروشاقتاي جەر قازىپ، ۇڭىرەيتىپ باۋىرىڭا كومىپ جاتساڭ دا، باقايىڭنان كەلمەي تۇك كورمەگەندەي-اق ماڭقيىپ تۇرا بەرەسىڭ-اۋ! وسىمەن دە قويماي، قىسقى كۇنگى شىعىستان ۇزاق كۇنگى كۇن باتىسقا قاراي كەرەگەدەي جايىلعان كەڭ قولتىعىڭدى اشىپ ۇڭىرەيتىپ: «كەل، كەل! تاعى مەنىڭ قولتىعىما كىرىپ، بىرەسە راحات، بىرەسە بەينەت كورىپ، از كۇن ارپالىسىپ وتەتىنىڭ كەلىڭدەر» - دەپ ءۇنسىز داۋىسىڭمەن شاقىرىپ تۇراتىنىڭدى قايتەمىن!...
انە، كەشەگى ءبىر كەزدە امال جۇلدىزىنىڭ ورتا شەنىندە قايتپاس قارا جەلىنىڭ داۋىلى سوعىپ، قاردىڭ سۋىن ساي-سايدان سارقىراتىپ، سوققان جەل، اققان سۋدىڭ جان-جانۋارعا راقات بولسا دا، ءبىر جاعىنان، ۇشقان قاڭباق، اققان دوڭبەك سياقتى تامىرسىز، كومەكسىزدەردىڭ ەسىن شىعارىپ، دەگبىر تاپقىزباي، ساندالتىپ اپارىپ ءبىرىن قۇلاعالى تۇرعان جارعا تىعىپ، ءبىرىن قۇدىققا سالدى.
ونىمەن دە قويماي، كەيبىر جەردىڭ شىمىن اۋدارىپ اعىتىپ، جاڭا ءوسپىرىم جاستارداي جاڭا عانا شىققان جاسىل ءشوپتى تانىمايتىن جات جەرگە اپارىپ تا تاستادى.
انە! سول امال جۇلدىزىنىڭ اياق شەتىندە جەر كەپتى دەپ، قولتىعىڭداعى ەل مال اششىلاتامىز دەپ باۋىرعا قاراي كوشتى. اتتى-جاياۋ ايداعان قويدىڭ جاس ءتولى شارشاعان سوڭ، قويدى جۋساتىپ، جاڭا تۋعانىن اۋىزداندىرىپ، شارشاعانىن تىنىقتىرىپ، قويمەن بىرگە بارعان بالالار جالما-جان قۋ توپايدى دوپ قىلىپ، جەردى شۇقىرلاپ وردا قىلىپ، دوپ ويناي باستادى. قىستاۋدان جاڭا كوشكەن ەلدىڭ جۇگى ورنىقپاي اۋدارىلىپ، ءبىرى تۇيەسىن باقىرتىپ قايتا ارتىپ، ءبىرى جۇك ارتقان سيىرىن اۋھاۋلاپ قۋالاپ، اۋعان جۇگىن باسىپ، ەرلى-قاتىندى، بالا-شاعاسىمەن شۋلاپ ءجۇر.
وتاردان قايتقان جىلقىنى الدىنان شىققان جاس جىگىتتەر كوشكە قارسى ايداپ كەلىپ، اتى جوقتار جۇگەنىن الا جۇگىرىپ، ارقايسىسى ءبىر-ءبىر جىلقىعا قۇرىق سالىپ، جىلقىنى الدى-الدىنا ءبولىپ قۋالاپ ءجۇر. جاڭا تۋعان جاس قۇلىندى تالتىرەكتەتىپ قۇرىعىمەن تۇرتپەكتەپ، شيدەم كيگەن كۇلاپارالى جىلقىشى جىلقىنىڭ ارتىندا كەلە جاتىر. سوندا سەن، كارى شىڭعىستاۋ، كوشكەن ەلگە قارا قۇجىر قاباعىڭمەن اشۋلانا قاراپ: «الا قىستاي مەنىڭ ىعىمدى قورعالاپ، قىستان امان شىعىپ، بۇگىن يەسىز تاستاپ كەتكەنىن قاراشى!.. قاپ، بالەم، قايتا ءبىر كەلەرسىڭ» - دەگەندەي ءۇنسىز ەدىڭ-اۋ! جوتاداعى بيىكتەرىڭ: «باتىر-اۋ، مىنالار قايدا بارادى؟ انا بىرەۋلەر نە قىلىپ جاتىر؟» - دەگەندەي الدىنداعى الاسا توبەلەردەن اسا قاراپ، كەيبىر بيىكتەردەن سوزىلعان جوتا قىر الدىڭعى توبەنىڭ يىعىنان تاپقان انا بيىكتىڭ قولى سياقتانىپ; «بىلاي تۇرشى! ەڭكەيە بەرشى!» - دەگەن سياقتانىپ، بوكتەرگە جاقىن، ءتىپتى، الاسا توبەلەر: «انالار كورمەي قالار» دەگەندەي-اق ەڭكەيىپ قۇرجيا قاراپ، ءبارىنىڭ كوزى كوشكەن ەلدە سياقتى.
انە! وسى كوشكەن ەل ءساۋىر جۇلدىزىن باۋىردا وتكىزىپ، مالى اششىعا، ادامى اققا قانىپ، ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءتولى ابدەن اياقتانىپ، اسىر سالىپ، ەندى جايلاۋعا شىقپاق ءۇشىن قايتا كوشتى.
اتتەڭ، كوركەم كوكتەم-اي! سەن جان-جانۋاردىڭ قايعىسىن ۇمىتقىزىپ، بەيىش اۋاسىن جۇتقىزىپ، قاباعىن اشقىزىپ، ءۇمىتىن ىلگەرى باسقىزىپ، توزباس ءومىر، تايماس باق بەرگەندەي الدايتىنىڭ-اي! جايقالعان جاسىل ءشوپتى قۋارتاتىن، جالبىراعان جاپىراق پەن جايناعان گۇلدەردى جانىنان ايرىلتىپ ۇشىراتىن كۇز بولمايتىنداي-اق، مۇقىم شىڭعىس دالاسىمەن قار استىندا قالىپ، قايعىلى اق بۇركەيىن جامىلىپ، جورعالاعان جىلانداي، جورعا مىنگەن جاستارداي جىلماڭداپ اققان ءمولدىر سۋلار، مۇنان بىلاي راقات-قۋانىشتان ءۇمىت ۇزگەن مۇڭلى جۇرەكتەي مۇز بولىپ قاتاتىن قىس بولمايتىنداي-اق، سەن كوركەم كوكتەم، جان-جانۋاردىڭ دا، ادامزاتتىڭ دا ارتىن ۇمىتتىرىپ، الدىن ويلاتپايسىڭ-اۋ!».
شاكارىمنىڭ تۋعان جەرى كەڭبۇلاق - شىڭعىستاۋدىڭ ءتور جايلاۋى. ول بالاشاقپاق تاۋىنىڭ شىعىسى مەن بايقوشقار وزەنىنىڭ باتىس جاعالاۋىنداعى قونىس. كەڭبۇلاق بالاشاقپاقتىڭ كەڭ اڭعار سايىن بويلاپ بايقوشقار وزەنىنە ۇشتاسادى.
شاقپاق - شىڭعىستاۋدىڭ سىرت جايلاۋىنداعى ۇلكەن جوتالى تاۋ. جوتا - بالاشاقپاق، ورتا، ۇلكەن شاقپاق دەپ ءبولىنىپ اتالادى. سوندىقتان ونى ايىر شاقپاق دەپ تە اتاعان. ايىر شاقپاقتىڭ بيىگىنەن وڭتۇستىكتە - قاراناي، تازقىزىل، بالعا، تەكتۇرماس، قۇر جوتالارى، شىعىستا - بۋراتيگەن، ەگىز قىزىل، جانىبەك، تەزەك شوقىسى، اقشاتاۋ جوتالارى، باتىستا - كوكسەڭگىر، جورعا، جاۋىرتاعى، شورقاشقان، شىمىلدىق، جوسالى بيىكتەرى، سولتۇستىكتە - كەرەگەتاس، قاراجال، قىزىلجال، ايدارلى قويتاس، قارا قويتاس، بۇشانتاي، ءدىلدا جوتالارى، كولدەنەڭ جاتقان شىڭعىستاۋدىڭ سىرت جوتالارى كورىنەدى. شاكارىم ءومىرىنىڭ سوڭعى وتىز جىلداي مەرزىمىن وسى شاقپاق وڭىرىندە، وڭاشالىقتا، شىعارماشىلىقپەن وتكەن.
بايقوشقار - باقاناس وزەنىنە قۇيادى. شاكارىمنىڭ بالالىق شاعى، ءجاسوسپىرىم شاعى، جىگىت شاعى، ازاماتتىق عۇمىرى كوبىنە وسى وڭىردە وتكەن. شاكارىمنىڭ قايعىلى قازاعا ۇشىراعان جەرى كەرەگەتاس تا بايقوشقارعا جاقىن ورنالاسقان. كەرەگەتاس - شاقپاق وزەنىنىڭ باۋىرىندا، جىلاندى وزەنى مەن ءدىلدا وزەنىنىڭ تۇيىسەر تۇسىنداعى بيىك جوتا. ونىڭ شىعىس ىرگەسىندە كەرەگە ءبىتىمدى تۇتاس تاس قابىرعا بار، سوندىقتان ونى كەرەگەتاس اتاعان. تاس قابىرعانىڭ باۋىرى تەرەڭ قارا سۋ. تاستىڭ قابىرعاسىندا بەس-التى ادام سياتىن ۇڭگىر بار. شاكارىمدى وسى كەرەگەتاس ماڭىندا اتىپ ولتىرگەن.
شىڭعىستاۋدىڭ ەڭ بيىك جوتاسىنداعى اسۋ - اقبايتال اسۋى دەپ اتالادى. ونىڭ بيىكتىگى 1100 مەتر. بۇل اسۋدان باستاۋ الاتىن باقاناس، بايقوشقار، قۇر، تاي وزەندەرى بالقاشقا دەيىن سوزىلىپ جاتىر، ال قۇندىزدى، شەت، قاراۋىل، شاعان وزەندەرى ەرتىسكە قۇيادى. جايلاۋعا شىعاردا جانە تۇسەردە ەل وسى اسۋداعى كوش جولمەن وتەدى. شاكارىم بۇل اسۋدان تالاي مارتە اسقان، اسىرەسە قىرعىز شاتىنا قۇس سالۋعا بارعاندا وسى اسۋ ارقىلى وتەتىن بولعان.
سارىارقانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا، تارباعاتاي مەن شىڭعىستاۋدىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان اقشاتاۋ اتتى تاۋ بار. تاۋدىڭ تاسى اكتى، اقشىل ءتۇستى بولىپ كەلەدى. قىرعىز شاتى وسى اقشاتاۋدىڭ ءبىر سالاسى. شاكارىم دە جىلما-جىل سالبۋرىنعا كەلىپ مۇندا ساياتشىلىق قۇرعان. سالبۋرىن دەپ ۇزاق ۋاقىت اڭعا شىعۋدى (بۇركىت سالىپ، ارقار، بۇعى، كيىك اتۋ) ايتادى.
شاكارىم اتاسى قۇنانبايدان، اعاسى ابايدان ونەگە، ءتالىم-تاربيە العان جەرى اقشوقى اتالاتىن تاۋ جوتاسى. اششىسۋ وزەنىنىڭ باتىسىندا جەتى شاقىرىم. سوزىلعان ءۇش بيىكتەن تۇرادى، ولار شەتكى اقشوقى، ۇلكەن اقشوقى جانە كىشى اقشوقى اتالادى. ۇلكەن اقشوقىدا 1860 جىلى قۇنانبايدىڭ ۇلجاننان تۋعان تەتەلەس ەكى ۇلى - يبراھيم مەن ىسقاق جەكە وتاۋ بولىپ شىققاندا قىستاپ شىعىپ، جەكە-جەكە وتاۋ ءۇي-جاي سالعان، ابايدىڭ سول قىستاۋىنىڭ سىلەمى ءالى دە كورىنىپ جاتىر. ابايدىڭ تۇڭعىش ۇلى اقىلباي ۇلكەن اقشوقىدا تۋعان.
ارحات - تاۋلى قونىس، قوي تاستارى قولمەن جيعانداي قويىنداسىپ جاتىر، بۇرىنىراقتا كەرۋەن جولى بولعان. شاكارىم وندا بۇركىت سالادى ەكەن.
شىڭعىستاۋدا اششىسۋ دەگەن وزەن بار. باسى تارباعاتاي - قالبا تاۋلارىنان باستالىپ، ارحات پەن وردا تاۋلارىنىڭ اراسىمەن اعىپ وتەدى. اششىسۋ بويىندا ەڭلىك-كەبەكتىڭ ەسكەرتكىشى، قۇنانباي قاجى قابىرستانى بار.
قاراۋىل-سەمەي كۇرە جولىنىڭ بويىنداعى 82-ءشى شاقىرىمدا ءبورىلى اۋىلى بار. وسى اۋىلدان ءبىر شاقىرىم باتىس تەرىستىگىندەگى اياققاراعان قونىسىندا مۇقتار اۋەزوۆ دۇنيەگە كەلگەن.
كۇشىكباي بۇلاعى - سەمەي-قاراۋىل جولىنداعى بۇلاق. اباي، شاكارىمدەر سەمەيگە بارار جولداعى ايالدايتىن، قوناتىن ورىن بولعان.
قاسقابۇلاق. شولپان-سارىادىر ادىرىنىڭ ءىشى-سىرتىنان اعىپ جاتاتىن، تاۋ، توبە توسكەيىنەن جالتىراپ كورىنىپ جاتاتىن بۇلاق بولعاندىقتان قاسقابۇلاق اتانعان. ونداي بەس بۇلاق بار. سونىڭ بىرەۋى شاكارىمنىڭ قاسقابۇلاعى دەپ اتالادى. شاكارىم سەمەيگە بارىپ-قايتار جولىندا بۇل ورىنعا سوقپاي كەتپەيتىن بولعان.
ساياتقورا - شاكارىمنىڭ شاقپاقتاعى قارابۇلاق باسىنا وڭاشالىقتا شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋ، قىستىگۇنى اڭ اۋلاپ دەمالۋ ءۇشىن سامان كىرپىشتەن سالعىزعان ورنى. ول - ارناۋلى سالعىزعان قىسقى مەكەننىڭ ەكىنشىسى. ءبىرىنشىسى - ءدىلدا وزەنىنىڭ بويىنداعى ءوزى قازا بولعان كەرەگەتاس ىرگەسىندە.
ساياتقورادا شاكارىم «ءادىل-ماريا» رومانىن، «ءلايلى-ءماجنۇن»، «ايسۇلۋ-نارتايلاق»، «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» دەگەن كولەمدى شىعارمالارىن، «بوراننىڭ» اۋدارماسىن جانە بىرنەشە ولەڭدەر مەن پروزالىق شىعارمالار جازعان.
قازىر ساياتقورانىڭ كەيبىر قابىرعالارى عانا ءمۇجىلىپ ساقتالعان. ول اباي-شاكارىم كەسەنەلەرىنەن ۇزاق جەردە ورنالاسقاندىقتان ول جەردە 2000 جىلى «سايات قورا» ەكسپوزيتسياسىنا ارنالعان ءۇي سالىنعان.
* * *
شاكارىمنىڭ اكەسى قۇدايبەردى ۇيلەنگەننەن كەيىن 3-4 جىل اناسى تولەبيكە بالا كوتەرمەي، قۇنانباي كەلىنىنە كىسى جىبەرىپ: «قۇدايبەردى ءبىر انادان تۋعان جالعىز ەدى، ۇرپاعى قالماي جۇرمەسىن، كەلىنىم رۇقسات ەتسە، بالاما ءبىر ايەل اپەرسەم دەپ ەدىم» دەيدى. تولەبيكەنىڭ ريزالىعىمەن قۇدايبەردى بوتانتايعا ۇيلەنەدى. ءبىر جىلدان سوڭ بوتانتاي ەكىقابات بولعاندا تولەبيكە ونى جۇرتتان جاسىرىپ، ءوزىم ەكى قابات بولدىم دەپ، بوتانتاي بوسانعاندا «مەن تۋدىم» دەپ بالانى تۋىسىمەن قوينىنا العان. سول بالاعا ءيۋىنىڭ ناتيجەسىندە ەكى جىلدان سوڭ ءوزى شىن ەكى قابات بولىپ بىرىنەن كەيىن ءبىرىن ءتورت ۇل تۋعان.
شاكارىم ەر جەتىپ ۇيلەنۋگە جەتكەندە وعان ماۋەن اتتى قىزدى الىپ بەرەدى. ول مىنەزى شايپاۋ، بىربەتكەي، تەك شاكارىمدى عانا تىڭدايتىن بولىپتى. كەيىنىرەك شاكارىم نوعاي قىزى ايعانشاعا عاشىق بولىپ، نوعايلار ايەل ۇستىنە قىز بەرمەيتىن ۇلتتىق سالتىمەن كەلىسىم بەرمەگەن سوڭ شاكارىم ايعانشانى كوندىرىپ ونى الىپ قاشادى. بۇل ىسكە اباي ارالاسىپ، قالىڭ مالىن تولەپ، ايىپ-پۇل بەرىپ، قىز بەرىسىپ بىتىسەدى. سول ايعانشانى الىپ كەلگەندە ماۋەن: «كەلدىڭ بە، قاراعىم» دەپ بەتىنەن ءسۇيىپ قارسى العان ەكەن.
شاكارىمنىڭ بايبىشەسى ماۋەننەن ەكى ۇل بولعان: ءابۋسۋفيان جانە احمەتتاۋفيق. ءابۋسۋفيان 25-ءشى جىلدارى قايتىس بولعان، ودان - ءشامىل، ودان بانۋ. ەكىنشى ۇل ەرتە قايتىس بولىپ كەتەدى.
شاكارىم ايعانشادان بەس ۇل، ءۇش قىز كورگەن. ولار: عابدۋلعافۋر (عافۋر), عابدۋللا (قابىش), جەبىرەيىل، عابدۋلاحا (احات), زيات، جاكىم، كامي، گۇللار.
ايعانشانىڭ توركىن جۇرتى قازان قالاسىنان كەلگەن نوعايلار. قۇنانباي ىسقاق دەگەن نوعايمەن تانىسىپ، ونىڭ قىزمەتى ۇناپ، ءوز ەلىنە قونىستاندىرىپ، قامقورلىعىنا الادى. ىسقاق ءىنىسى ماحمۇتتى كوشىرىپ اكەلەدى، ول ايعانشانىڭ اكەسى. ولار بايىپ، ءوز الدىنا اۋىل بولادى، ول «باي اۋىلى» اتالادى. شاكارىم ايعانشانى الىپ قاشىپ ۇيلەنەدى. ايعانشا يكەمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا ەلگە سىيلى كەلىن بولادى، ونى شاكارىم ەلى «ماي اپا» دەپ اتايدى. شاكارىم ولتىرىلگەن سوڭ ايعانشا، بالالارى عافۋر، قابىش، نەمەرەسى بايازيت نكۆد تاراپىنان قۋدالانىپ، ازاپ پەن قورلىقتىڭ نەشە ءتۇرىن كورەدى. قاپىردى (عافۋر) ابايدىڭ شىققان تەگىن سان-ساققا جۇگىرتكەن كەڭەستىڭ جارىمەس قورعاۋشىلارى اۋلەت باسىنا زۇلمات تۇسە باستاسىمەن ەشبىر تەكسەرۋسىز تۇرمەگە جابادى. ءور مىنەزدى نامىسقوي جىگىت تۇرمەدە جاتىپ تاماعىن كەزدىكپەن ورىپ جىبەرىپ قازا تابادى. ونىڭ ۇلى بايازيت تە تۇرمەدەن شىققان سوڭ ەلگە ورالىپ، تۋعان-تۋىستان ءبىرى دە قالماعانىن، قاڭىراپ قالعان جۇرتىن كورىپ وزىنە ءوزى قول جۇمساپ قايتىس بولادى. ايعانشادان تۋعان ەكىنشى ۇل - قابىش تالما اۋرۋىنا ۇشىراپ، اباي اتاسىنىڭ قابىرىن قۇشىپ جاتىپ، اشتان ولەدى. ونىڭ بالا شاعاسى دا اشتان قىرىلادى. ايعانشانىڭ قاشان دۇنيەدەن وتكەنى جايىندا مالىمەت جوق، كوزى اشىق ۇلى احات تا ول جايىندا ەشتەڭە جازىپ قالدىرماعان. سوعان قاراعاندا تاعدىردىڭ تالايلى جولىندا ەكەۋىنىڭ جولى ەكى اجىراپ، ءبىر بىرىنەن كوز جازىپ قالعان بولۋى مۇمكىن.
ءشامىلدىڭ ايەلى ءزۇليپانىڭ ءىنىسى قابىش شاكارىمدى اڭدىپ جۇرگەندەردى سىرتتاي باقىلاي ءجۇرىپ، شاكارىمدى اتىپ ءولتىرىپ، دەنەسىن تاستاعان قۇر قۇدىقتى بەلگىلەپ قويادى. سونى ۇمىتىپ قالماۋ ءۇشىن ءوز اكە-شەشەسىن سوعان تاياۋ جەرگە جەرلەيدى. شاكارىمنىڭ دەنەسىن 30 جىل كۇزەتىپ، كەيىننەن احاتقا قۇر قۇدىقتى كورسەتكەن سول قابىش. قابىش ءوزى ءانشى، ونەرپاز بولعان. شاكارىمنىڭ قاسىنا ەرىپ، كوپ جەردى كورىپ، ونەر ۇيرەنگەن. شەبەر دومبىراشى، ەرەن ءانشى بولعان. وتىرعان جەرىندە جۇرتتى كۇلكىدەن اۋىز جيعىزبايتىن ارتىستىگى بولعان. تسيرك ونەرىنەن دە حابارى بولعان. بەلگىلى «اعاشاياق» ءانىن كەيىنگىگە جەتكىزۋشى. مەرگەن بولعان، مىلتىق كورسە، سىرىڭكەنىڭ ءبىر تال ءشيىن قويىپ اتىپ كورىپ تەكسەرەتىن بولعان.
شاكارىمنىڭ وزىنە ۇقساپ تۋعان ۇلى احات (1900-1984). شاكارىم مۇراسىن زەرتتەۋشى، جيناقتاۋشى. شاكارىم ولەردەن ءتورت جىل بۇرىن سەمەيدەگى پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمدى ءبىتىرىپ، شىڭعىستاۋدا مۇعالىم بولعان. سول كۇندەرى شاكارىمنىڭ باسقا بالالارى سەكىلدى تەرگەۋ، قاماۋ، اباقتى، ايداۋدى باسىنان كەشىرگەن. احاتتىڭ تۋىستارى عافۋر، بايازيتتەر تۇرمەدەگى اۋىر ازاپقا شىداماي، وزدەرىنە-وزدەرى قول جۇمساپ قايتىس بولادى. قابىش اشتىق پەن ازاپتان شىڭعىستاۋ باۋرايىندا قازا بولادى. زيات قىتايعا قاشىپ وتكەنىمەن، سول جاقتا قايعىلى قازاعا ۇشىرايدى. تۇرمەدەن ءبىر رەت بوساپ شىققان احاتتى 1937 جىلى تاعى دا قاماپ، تاعى ەكى جىل قاماۋدا بولادى. 1938-1967 جىلدارى الماتىدا دا وبلىس توڭىرەگىندە مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارىپ، زەينەتكە شىعادى.
احات 1958 جىلى 29 قازاندا قسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتى باقىلاۋ ورگانىنىڭ پروكۋرورى قول قويعان اقتاۋ شەشىمىنەن كەيىن عانا جارىق دۇنيەگە قايتا كەلگەندەي بولادى. اكەسى شاكارىمنىڭ قازاسىن ايداۋدا ءجۇرىپ ەستىگەن، سودان بەرى بويىنان قايعى ارىلماعان احات اكەسىنىڭ مۇردەسىن ەكى جىلداي ىزدەپ، 30 جىلدان بەرى جاتقان قۇدىق تۇبىنەن تاۋىپ 1961 جىلى سۇيەكتەرىن قازىپ الىپ، جيناقتاپ اباي اعاسىنىڭ قاسىنا اپارىپ ارۋلاپ جەرلەيدى. ءدامى تاۋسىلعاندا ءوزى دە اكە قاسىنا جەرلەنگەن.
1969 جىلى احات ابايدىڭ رەسپۋبليكالىق ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايىنا شاكارىم مۇراسىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىمەن عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ شاقىرتىلادى. سول جەردە احات اكەسىنىڭ بار ەڭبەكتەرىن جيناقتاپ، جۇيەلەيدى جانە لاتىن الىپبيىنەن كيريلليتساعا كوشىرەدى، شاكارىم تۋرالى ەستەلىكتەر جازادى، ۇنتاسپاعا قۇندى دەرەكتەر قالدىرادى. 1984 جىلى دۇنيەدەن وتكەنىنشە احاتتان اكەسى تۋرالى 36 قۇجات، 51 قولجازبا شىعارمالار (7318 جول پوەما، 25431 جول ولەڭدەر، 813 بەت پروزالىق شىعارمالار مەن ەستەلىك اڭگىمەلەر) دايىندالدى. ولار احاتتىڭ ءوز وسيەت-تىلەگى بويىنشا سەمەيدەگى اباي مۇراجايىنىڭ نەگىزگى قورىنا تاپسىرىلادى.
شاكارىمنىڭ ۇلى احاتتىڭ ساعيلا دەگەن ايەلىنەن تۋعان ءبىر بالاسىنىڭ اتى - رۋح بولعان. ونىڭ اتىن شاكارىم قويعان. شاكارىمنىڭ قوڭىر اتىنا قوشتاسۋ ولەڭىندە: «تەنتەك سارى رۋعىم، ساعىنىپ مەنى تۇر ما ەكەن؟» دەگەن جەرى بار. رۋح 10 جاسىندا، 1931 جىلى قايتىس بولعان.
احات جونىندە م.ت.الياكپاروۆتىڭ «احات» (1997) جانە «اقىن اماناتى» كىتاپتارى (2000) جارىق كورگەن.
شاكارىمنىڭ احاتتان كەيىنگى ۇلى زيات شاكارىم ولەر جىلى قىتايعا قاشىپ وتكەن. زياتتىڭ ۇلى مەرەكەنىڭ ايتۋىنشا قىتايدا زيات التاي ولكەسىنىڭ سارسۇمبە قالاسىنا كەلگەن. سوندا ورىسشا، ارابشا، پارسى مەن شاعاتايشا ءتورت ءتۇرلى ءتىل بىلەتىن، كوكشەتاۋدىڭ قازاعى، كەزىندە اباي مەن شاكارىممەن جولىعىسىپ، سىر الىسىپ، ءدام-تۇز تاتىسقان سەيىتقازى نۇرتاەۆ دەگەن وقىمىستى كىسىمەن تانىسىپ، ول كىسى زياتتىڭ اۋلەتىن سىيلاپ، قىزى ءمۇنيرانى قالىڭسىز بەرەدى، سونداعى باسپاحاناعا قىزمەتكە قوسادى. زياتتى كوپ كەشىكتىرمەي كەڭەس ادامدارى ۇستاتىپ، جوق ەتىپ جىبەرەدى. توعىز جاسىندا اناسى ءمۇنيرا قايتىس بولىپ، زياتپەن بىرگە وتكەن ءازىمبايدىڭ بەردەش دەگەن ۇلى مەرەكەنى ءوز قولىنا الادى. ول 1955 جىلى 17 جاسىندا قازاقستانعا وتەدى. ەلگە ورالعان سوڭ ونى احات تاۋىپ الىپ تالعارعا اكەلەدى، قازىر تالعاردا تۇرادى.
شاكارىمنىڭ قىزى جاكىمنەن قوجاعافان، قوجانياز، قوجاعاپەز دەگەن بالالارى بولعان. كۇيەۋىنىڭ اتى قابيبۋللا. قوجاعافان 1921 جىلى دۇنيەگە كەلگەن، ونىڭ ەسىمىن شاكارىمنىڭ ءوزى قويىپتى. بالا ون جاسقا دەيىن شاكارىم مەن زياتتىڭ تاربيەسىندە بولادى. شاكارىم اتىلعاننان سوڭ قابيبۋللا مەن جاكىمدى قوجاعافان، قوجانياز، قوجاعاپەزدى قوسا سەمەيدەگى تۇرمەگە قامايدى. مۇساباي قاجى دەگەن ەلگە بەلگىلى اقساقالدىڭ بالاسى قاريپوللا الماتىدا ۇلكەن ءبىر قىزمەتتە ەكەن، سول جىگىت شاكارىم نەمەرەلەرىنە جانى اشىپ، سەمەيگە حابارلاسىپ، بۇلاردىڭ ماسەلەسى الماتىدا قارالادى، سوندا جونەلتىڭىزدەر دەپ تاپسىرما بەرگىزىپ، اكەلى-بالالى بەس كىسىنى ەكى كۇزەتشىمەن الماتىعا پوەزبەن جىبەرگىزەدى. ءبىر جاعىنان اياگوزدەگى ۇلىقبەك دەگەن ميليتسيادا ىستەيتىن دوسىنا، ولاردىڭ ءىسى سەمەيدە قارالاتىن بولدى دەپ الىپ قال دا قىتايعا وتكىزىپ جىبەر دەپ وتىنەدى. بىراق ولار شەكارانى سولداتتار ءجىتى قاداعالاۋىنا العان ءبىر ساتتەرگە تۇسپا-تۇس كەلىپ، قىتايعا وتە الماي، ءۇرجاردا قىستايدى. سول جىلى بۇكىل ەلدەگى سياقتى ءۇرجاردا دا اشارشىلىق باستالىپ، قوجانياز بەن قوجاعاپەز اشارشىلىق سالدارىنان اۋىرىپ، قايتىس بولادى. قوجاعافان 1932 جىلى قىتايعا ءوتىپ، زياتتىڭ قامقورلىعىندا بولادى. 1949 جىلعا دەيىن العاشقى كەزدە اسكەري قىزمەتتە، كەيىن مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ، سودان كەيىن 1960 جىلعا دەيىن باسپا سالاسىندا قىزمەت اتقارادى، قىتاي تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارماشى بولادى. سول جىلى ەلگە ورالىپ الماتىدا ءتۇرلى جۇمىستار اتقارىپ، زەينەتكە شىققان. 1996 جىلى قايتىس بولىپتى.
«شاكارىم» ەنتسيكلوپەدياسىندا ج.اۋباكىر: «قاراسارتوۆ شاكارىمنىڭ وزىمەن توقتاماي، شىڭعىستاۋ اۋدانى قازىرگى قاراۋىل توبەسى مەن مەدەۋ، بۇرىنعى مولداعاليەۆ اتىنداعى كەڭشار بولعان جەردىڭ اراسىنان لاگەر (ابزالدىڭ لاگەرى دەپ اتالىپ كەتكەن) ۇيىمداستىرىپ، وعان شاكارىمنىڭ ۇلى قابىش، قىزى گۇللاردى، ابايدىڭ قىزى گۇلباداندى، تاعى باسقالاردى اپارىپ قاماپ، كۇنى-ءتۇنى قيناپ جاۋاپ الادى. اكە تاعدىرى جاس جۇرەگىنە قاياۋ ءتۇسىرىپ، ءارى تۇرمەنىڭ قيىنشىلىقتى ازابىن كورگەن گۇللار ۋ ءىشىپ، جارىق دۇنيەمەن قوشتاسۋعا بەت بۇرادى. بىراق ونى دەر كەزىندە بايقاعان گۇلبادان جانتالاسا جۇگىرىپ، ءبىر قويشىنىڭ ۇيىنە بارىپ، ءسۇت اكەلىپ ىشكىزىپ كورەر جارىعى تاۋسىلماعان گۇللاردى امان الىپ قالادى» دەپ جازعان.
مۇقتار اۋەزوۆتىڭ شىڭعىستاۋدا تۋىپ وسكەن دوسى شاۋكەن (شىن اتى ورازعالي) ءابدۋاليۇلى دەگەن مىلقاۋ، بىراق ەستيار جىگىت شاكارىمنىڭ جالعىز سۋرەتىن قىرىق جىل ساقتاپ، ەلۋىنشى جىلدارى مۇقتار اۋەزوۆ الماتىدا جاڭا ۇيگە كىرىپ قونىس تويىن تويلاۋعا شاقىرعان جيىندا احاتقا جولىققاندا سىرتقا ىمداپ شاقىرىپ، تابىس ەتەدى. احات اكەسىنىڭ سۋرەتى كۇتپەگەن جەردەن تابىلعانىنا ازالى داۋىسى شىعىپ كەتەدى. جينالعاندار شىعىپ، ءبارى دە ولگەنى ءتىرىلىپ، وشكەنى جانعانداي قۋانىشتان جىلاسىپ، شاكارىمنىڭ سۋرەتىن ساقتاعان شاۋكەنگە راحمەت ايتادى. سويتسە، ءتىلى جوق، كەمباعال بالاعا بۇل قاعازداردى وتقا جاق دەپ نكۆد ادامدارى بەرگەن، سوندا جاسىرىپ الىپ قويىپ، شەشەسىنىڭ اقيرەتتە سالاتىن اق كيىمىنە وراپ، تىعىپ ساقتاعان ەكەن. سۋرەتتى الماتىعا احاتتى تاۋىپ الىپ بەرەرمىن دەگەن ويمەن الىپ كەلىپتى.
شاكارىمنىڭ جاقىن تۋىسى ءارى ومىردەگى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى ابدىعالي 1937 جىلى شاكارىممەن دوستاس بولعانى ءۇشىن ۇستالىپ اتىلاردا شاكارىمنىڭ ءوزى بەرگەن قولجازبالارىن ءۇميلا اتتى قىزىنىڭ جولداسى شىڭعىسحان كورپەباەۆقا بەرىپ، ونى شىڭعىسحان تەرىگە وراپ، تەمىر ىدىسقا سالىپ كومىپ ساقتايدى، ويتكەنى ابدىعالي ۇستالىسىمەن ونى دا تەرگەۋگە الاتىنىن الدىن الا سەزەدى. كەيىن قولجازبانى تاۋىپ، بۇلىنگەن جەرلەرىن تۇزەپ قايتا كوشىرىپ احاتقا تابىستايدى.
شاكارىم مەن شۇبارتاۋ وڭىرىنە اقىندىقپەن، بيلىك ايتۋمەن اتى جايىلىپ كەتكەن ءازىمباي بيجانۇلى قاتتى ارالاسىپ كەتكەن دوستار ەدى. ءازىمباي شاكارىمنەن ءتورت جاس كىشىلىگى بار بولاتىن، بىراق ولار قۇرداستارشا، دوستارشا شۇيىركەلەسىپ، بىرگە جۇرەتىن. ءازىمبايدىڭ دا اقىندىعى بار ەدى، ونىسىنان اسقان ءادىل بيلىگى ەدى. ءازىمبايدى ەل ادىلدىگى ءۇشىن «جاقسى ءازىمباي» اتايتىن. ءازىمباي اقتانبەردى جىراۋدى ءپىر تۇتقان، ونىڭ «كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ» دەپ باستالاتىن تولعاۋىنىڭ نەگىزىندە «اقتانبەردى-جاسكىلەڭ» دەگەن داستان جازعان. ودان باسقا «احمەت-ءجۇسىپ»، «زەينە سۇلۋ»، «ءباھارات-شەرىن» قيسسالارىن جازعان.
توبىقتىنىڭ التىنشى ۇرپاعى انەت بابانىڭ ءىنىسى ايتەكتىڭ ۇلى ولجاي باتىر «اقتابان-شۇبىرىندى، القاكول-سۇلاما» قيىنشىلىعىنان كەيىنگى كەزدەرى توبىقتىنىڭ ەل بولىپ، بىرلىگىنىڭ ساقتالىپ قالۋىنا ۇلكەن ىقپالى بولعان باتىر. ايتەكتىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى كەڭگىرباي، قۇنانبايلار.
انەت بابا تۋرالى شاكارىمنىڭ «قالقامان-مامىر» پوەماسىندا: «انەت باباڭ ارعىننىڭ ەل اعاسى، ءارى ءبيى، ءارى موللا عۇلاماسى. ۇلگى ايتقان ورتا جۇزگە عادىل ەكەن، سول كەزدە 95-كە كەلگەن جاسى» دەپ كەلتىرگەن ءسوزى بار.
بازارالى - كەڭگىرباي ءبيدىڭ نەمەرەسى، ونەرپاز، سال جىگىت بولعان. شاكارىم وزىنەن كوپ ۇلكەن بازارالىمەن سالبۋرىنعا شىعۋدى ۇناتقان.
«شاكارىم» ەنتسيكلوپەدياسىندا ايتىلعان ابايمەن قۇرداس، ساق ەلىنىڭ باسشىسى، 1932 جىلى قايتىس بولعان، ابىرالىنىڭ ۇلى باراق ايتقان ءبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا شاكارىم اباي ولگەن سوڭ ورازبايدىڭ قاسىندا جۇرەتىن كەزدەرى دە بولعان. (3. 217 بەت).
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تۋعان جەرى بورىلىدە جازۋشىنىڭ مۇراجاي ءۇيى بار. ونىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى شاكارىمگە ارنالعان. اۋەزوۆ «ەڭلىك-كەبەك» پەساسىن جازاردا شاكارىمنەن كوپ اقىل-كەڭەس العان.
* * *
شاكارىمنىڭ ءوزى ءوز ءومىرىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى دەپ قۇنانباي اۋلەتىندە تاربيە كورگەن العاشقى جيىرما جاسىن ايتادى. قۇنانباي مەن ابايدىڭ تاربيەسىندەگى شاكارىم اقىندى ءومىردىڭ ءوزى اقىلدى بولۋعا بەيىمدەپ، ەرتە ەسەيتكەن. جيىرماعا جەتپەي-اق شاكارىم جان-جاعىنا وي كوزىمەن قاراپ، دانالىق سوزدەر ايتا باستاعان. ەل ىشىندەگى نەبىر سۇرقيا-سۇمدىقتى، التىباقان الاۋىزدىقتى كۇندە كورىپ جۇرگەن سەزىمتال اقىن جاسوسپىرىمدەردى قىزعىشتاي قورىپ، وسىنداي بالەلەردەن اۋلاق بولۋعا شاقىرادى. دۇنيەنىڭ وتكىنشىلىگىن، سول وتكىنشى ومىردە ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە قايىرىمدى بولۋى، بارىنشا ادال، ارلى بولۋدى ۋاعىزدايدى. قارا قازاق بالاسى، ايتەۋىر، ادام بولسا ەكەن دەيدى، ولار دا ەل قاتارىنا قوسىلسا ەكەن دەيدى. كەيدە كۇيىنەدى، كەيدە مۇڭايادى. ەرتەلى-كەش ەلتەڭ-سەلتەڭمەن كۇن وتكىزىپ جۇرگەن جەلوكپەلەرگە رەنجيدى. ولاردىڭ ونەر قۋىپ، ەڭبەك ەتپەگەنىنە ناليدى. «كورىنگەنگە كوز سۇزبەي كۇنىن كورىپ، قازاق قاشان ەل بولار، قۇدايىم-اي؟!» دەپ كۇرسىنەدى. وسى كەلەڭسىزدىكتەردى بولدىرماۋدى ماقسات تۇتىپ، ءوزى دە بيلىك جۇيەسىنە ارالاسادى.
جيىرمادان وتكەندە،
ازعانا عىلىم وقىدىم.
العىزىپ كىتاپ شەتتەن دە،
كوڭىلگە ءبىراز توقىدىم.
بىلمەگەندى سۇرادىم،
جيىستىردىم، قۇرادىم.
وقىعان سايىن ۇنادىم،
جولىنا ءتۇستىم وسىنىڭ.
بىلىمگە سالىپ تىلەكتى،
سىبانىپ ەدىم بىلەكتى،
اعارتۋعا جۇرەكتى،
ارشىماق بولىپ قوقىمىن.
ولەڭ مەن ءسوزدى شەبەرلەپ،
ايتقانىم ماقۇل بولار دەپ،
ىندىن قويىپ ەنتەلەپ،
جارايدى دەپ وسىنىم، - دەپ شاكارىم ءوزىنىڭ بىلىمگە قۇشتارلىعىن بەينەلەيدى.
شاكارىم ابايدىڭ ساياسىندا، قامقورلىعىندا بولىپ، ۇستازدىعىنان ۇلگى الۋدىڭ ارقاسىندا ولەڭ جولىنا ءتۇسىپ، العاشقى ولەڭدەرىنەن باستاپ، ابايدى اۋىزعا الادى. ول «جاستارعا» دەگەن ولەڭىندە:
كەل جاستار، ءبىز ءبىر ءتۇرلى جول تابالىق،
وشپەس ءومىر، تاۋسىلماس مال بەرەرلىك.
ءبىر ءبىلىمدى دانىشپان جان تابالىق،
ال ەندى ولاي بولسا، كىمدى الالىق،
قازاقتا قاي جاقسى بار كوز سالارلىق؟
شىن ىزدەسەك - تابارمىز شىنى عالىم،
جالىنالىق ابايعا، ءجۇر، بارالىق، - دەپ جازادى. بۇل كەزدە شاكارىم 19 جاستا بولاتىن.
اباي بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعاندا، جەر ولشەۋگە ەلگە كەلگەن زەملەمەرگە جەر ولشەسسىن دەپ، جانىنا ورىسشانى شالا ۇيرەنگەن شاكارىمدى قوسىپ قويادى. ءۇش اي قازاق تىلىنەن ءبىر ءسوز بىلمەيتىن زەملەمەرمەن بىرگە ءجۇرىپ، شاكارىم ورىس تىلىندە تازا سويلەپ، جاقسى جازا الاتىن بولىپ الادى. زەملەمەردەن گەومەتريانى، اسپان ءىلىمىن ۇيرەنەدى، تاستاردان مەتالل شىعاتىنىن، جەر بەتىندەگى بارلىق نارسە زاڭدىلىقتارعا باعىناتىنىن تۇسىنەدى. ودان ولشەۋ قۇرالدارىمەن جۇمىس ىستەۋدى ۇيرەنىپ، كەتەردە سىيعا تارتقان ءدۇربىسىن ءومىر بويى پايدالانادى.
شاكارىمنىڭ جاستىق، ىڭكارلىك تۋرالى جىرلارى اسا كوپ ەمەس، بىراق جاس كەزىندە جازىلسا دا كوركەمدىك جاعى تومەن ەمەس.
«جاۋدىراپ كوزى، تامشىلاپ ءسوزى، جىبەكتەي شاشىن تاراسا. قالمايدى ءحالىڭ، شىعادى جانىڭ، قيعاشتاپ كوزبەن قاراسا. بۇل دۇنيەدە قىز قىزىق، بوزبالادا وي بۇزىق...». بالاۋسا جاس جىگىت ەمەس، كەمەلىنە كەلگەن اقىننىڭ جازعانىنداي. لاپىلداپ تۇرعان سەزىمدى اسىقپاي-اپتىقپاي، قالاي ءدال بەرگەن، شاشاۋ شىققان ءبىر ءسوز، جاساندى ءبىر دىبىس جوق.
شاكارىمنىڭ زامانىندا، قازىرگىدەي ەمەس، جىگىتتەر ماحابباتتا دا تۇراقتى بولعان عوي. سۇيسە قۇلاي سۇيگەن. اجال الدىندا تۇرسا دا، ارمانىنا جەتۋگە بەرىك ۇمتىلعان. العانىن ءومىر بويى ايالاپ وتكەن.
«شىرىك يمان، شىققان جان ارمان ەمەس، قولىمدى ءبىر تيگىزسەڭ بۇرىمىڭا...» دەيتىندەي ويلاۋ، بۇلاي ءسوز ساپتاۋ ول كەزدەگى اقىنداردا ونشا كەزدەسپەيتىن نارسە. جۇرەك تۇكپىرىندەگى ءدىرىلدى ولەڭمەن سىرتقا شىعارۋ شىن سۋرەتكەرلىكتىڭ بەلگىسى.
شاكارىم جاس كۇنىنەن باستاپ بويىن ءتىپ-تىك ۇستاناتىن، كيىمدى وتە ءساندى كيەتىن، بوي-باسىنا مۇقيات قارايتىن، تاماقتى از ىشەتىن، كوپ ۇيىقتامايتىن، ويىن سەرگەك ۇستايتىن، ءوزى ۇدايى ءوز باقىلاۋىندا ۇستايتىن، اۋزىنا بەرىك، ارتىق ءسوز ايتپايتىن بولىپ جەتىلدى. تاماقتى سىلپىلداتىپ كوپ جەۋدى، داستارحان باسىندا ورىنسىز كۇلكىمەن ۋاقىتىن بوس وتكىزۋدى جاقتىرمايتىن. قوس جامباسىنا كەزەك جانتايىپ، كۇنۇزاق التىن ۋاقىتىن بوسقا وتكىزەتىندەرگە مۇنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەندىگىن، ءومىر ءىشىپ-جەۋ، ۋاقىتتى بوسقا وتكىزۋ ءۇشىن بەرىلمەگەنىن، ومىرگە ادام بوپ كەلگەن سوڭ ادام بوپ كەتۋدى دە ويلاۋدى ۇمىتپاعاننىڭ دۇرىس ەكەنىن ۇدايى ايتىپ وتىراتىن بولعان. ءوز قولىنان كەلەتىن جۇمىستى بىرەۋگە ىستەتكەندى وڭ كورمەيتىن، اربا جوندەسۋ سەكىلدى ىستەرگە دە ءوزى ارالاسىپ بىرگە جۇرەتىن بولعان. بىرەۋدى ۇرۋ، بوقتىق ءسوز ايتۋ وعان جات بولعان.
* * *
شاكارىم ءومىرىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى اتاعان مەرزىم - بولىس بولىپ، ەل باسقارۋعا ارالاسقان، ءوز سوزىمەن ايتقاندا «زايا كەتكەن» جيىرما جىل. مۇحتار اۋەزوۆ جازعان اباي عۇمىرناماسىنىڭ 1-نۇسقاسىندا 1881-1882 جىلدارى ىسقاق ۇدايى ءۇش سايلاۋ 9 جىل بولىستىق قىلعان سوڭ، قۇنانباي بالالارىنىڭ قولىنان بولىستىقتى شىعارماۋ ءۇشىن جاسى جيىرمادان ارەڭ اسقان شاكارىمدى بولىس سايلاتادى دەيدى. مۇنىڭ باسى-قاسىندا ابايدىڭ ءوزى جۇرەدى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتا كەتەتىن ءبىر جايت - شاكارىمنەن كەيىن 1884 جىلى اباي ءوز ءىنىسى وسپاندى بولىس سايلاماق بولادى. وسپان تەنتەك، اۋسار، وزبىر، قارسى كەلگەندى ساباپ تاستايتىن وجار بولعان كورىنەدى. وسى مىنەزىنەن ەربول، جيرەنشە، ورازباي، كۇنتۋلەر بىرلەسىپ، جاسىرىن كەلىسىپ، وسپاندى سايلاتپاي قويۋعا، ءسويتىپ كۇنتۋدى ۇسىنۋعا ءسوز بايلاسادى. سونىمەن كۇنتۋ بولىس بولادى، بىراق ءوز جۇمىسىن اتقارا الماعاندىقتان 1886 جىلى ءوز ارىزىمەن بولىستىقتى تاستاعاندا اباي توبى شاكارىمدى ەكىنشى رەت بولىس ەتىپ تاعايىنداتتىرادى. ءۇشىنشى رەت 1911 جىلى وياز سىباننىڭ سالپى دەگەن تابىندا بولىستىققا قىرعىن تالاس بولىپ، بولىس سايلانباي قالعاندىقتان نازناچەنيەمەن شاكارىمدى سىرتىنان بولىس ەتىپ تاعايىنداپ جىبەرەدى. ول ويازعا بارىپ: «مەن سىرقاتپىن، بولىستىققا جارامايمىن» دەگەنىنە كونبەيدى. وياز: «ەلدى ءبىر تىنىشتاندىرىپ بەر، سول تاپسىرمانى ورىنداساڭ بوسايسىڭ» دەيدى. سونىمەن جارتى جىل ىشىندە ەل ىشىندەگى داۋدى ءبىتىستىرىپ، تىنىشتاندىرىپ، ويازعا راپورت جازىپ، ونداعى ەكى جاققا دا قالاۋلى بولعان ادامدى بولىس سايلاتىپ، ءوزى بوسانىپ شىعادى. كەيىننەن وسى كەزەڭدەردىڭ ءبارىن شاكارىم «ءومىرىمنىڭ بوسقا كەتكەن ساتتەرى» دەپ ۇدايى ايتىپ جۇرگەن.
وسى زايا كەتكەن جىلداردىڭ ەڭ سوڭعى كەزەڭى دەپ 1918 جىلدى اتاۋعا بولادى، سول جىلى سەمەيدەگى بەلگىباي دەگەن بايدىڭ قىزى ءبىر مۇعالىممەن قاشىپ كەتكەنىنە تورەلىك جاساپ: «قىز سۇيگەن ادامىمەن بىرگە بولسىن» دەگەن شەشىمىنە، بايدىڭ ءسوزىن سويلەگەن ىسپان قاجى: «بوساعامدى بۇزىپ، جەسىرىمدى الىپ كەتىپ وتىرعان بۇزاقىنى قورعاعان بۇل ارام بيلىگىڭە كونە الماسپىن، جەرىنە جەتكەنشە قۋارمىن» دەگەن ءسوزىن ەستىپ، سول كۇنى-اق سوتتىڭ جۇمىسىن تاستاپ كەتكەن. ۇيىنە كەلگەندە، ءتۇسى قاشىپ كەتكەن شاكارىمنەن ءجون سۇراعاندارعا: «مەن بوسقا اۋرە بوپ ءجۇر ەكەم! باسشىلاردىڭ ەلدى ەل قىلاتىن ءتۇرى جوق! باياعى كۇندەستىك! باياعى مانساپقۇمارلىق! وزىمشىلدىك! باياعى رۋشىلدىق، پارتيادان ارىلار ءتۇرى جوق! ەلدى قورعاۋ، ادالدى جاقتاۋ جوق! سورلى ەلگە، سور جاۋىنى سورعالاعاننان باسقا تۇك جوق! بۇلاردان ءۇمىت-قايىر جوقتىعىنا كوزىم جەتتى. ەل وقىعاندارى عوي، ەندى ادال جولعا باستايدى بۇلار دەپ سەنىپپىن. قاتالاسىپپىن!» دەگەن ەكەن. بۇل وقيعا شاكارىمنىڭ بيلىك سالاسىنا ارالاسۋىنىڭ سوڭى بولعان دەسەدى.
بىراق كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا 1920 جىلى شىڭعىس بولىسى بويىنشا حالىق سوتى بولۋعا قۇقىسى بار ادامداردىڭ ءتىزىمىنىڭ ىشىندە ابايدىڭ بالالارى تۇراعۇل، مەكايىل، ىزكايىلدەرمەن، نەمەرەسى يسرايىلمەن، قۇنانبايدىڭ شوبەرەسى بىلالدەرمەن بىرگە شاكارىمنىڭ ەسىمى تىركەلگەن قۇجات تابىلدى: «حۋدايبەردين شاكاريم، 60 لەت، گراموتنىي، № 2 اۋل». بىراق شاكارىم توراعالىق جاساپ سوتتاعان ىستەر جايلى ناقتى دەرەكتەر جوق.
شاكارىمنىڭ ەل ىسىنە ارالاسۋى جايىندا مۇحتار ماعاۋين «شاكارىم. ولەڭدەر مەن پوەمالار» اتتى 1988 جىلى الماتىدا «جالىن» باسپاسىندا شىققان كىتاپتىڭ العىسوزىندە بىلاي دەپ جازادى: «1917-1925 جىلدار ارالىعىندا شاكارىم از ۋاقىت ءدۇنياۋي ومىرگە قايتا ورالعانداي بولادى، ەل ىشىندەگى يگى وزگەرىستەردى قۇتتىقتايدى، گازەت-جۋرنالدار بەتىندە زامانا اعىمىنا ءۇن قوسقان ولەڭدەر باستىرادى. الايدا قارت اقىن كوپ ۇزاماي قايتادان ەل تىرلىگىنەن اۋلاقتايدى».
احات: «اكەم: مەن ابىروي، اتاق الۋ ءۇشىن - ەڭ الدىمەن ادالدىق كەرەك، ەشكىمدى الا كورمەي، ادالىنا بولىسۋ، كەمتارىنا جاردەمدەسۋ كەرەك دەگەندى ەرتەرەك ويىما بەكىتتىم. مەن جاسىمدا اللادان بىلاي تىلەدىم: «وزىمە باق بەر! باق بەرسەڭ داۋلەت بەر! اكىمشىلىكتى بەر! بىراق ەلدى وزىمە قاراتىپ العانشا ىستەگەن جامان قىلىقتارىمدى كەش! سول تىلەكتەرىمدى بەرىپ، كەمەلىمە كەلگەننەن كەيىن، ول بەرگەن باعىڭدى، داۋلەتىڭدى، اكىمشىلىگىڭدى ورنىنا جۇمساي المايتىن بولسام، ەكى اياقتىنىڭ ەڭ قورى، ەڭ سورلىسى قىل» - دەدىم. مەن ەلدى قاراتىپ، ەل باسشىسى بولعاننان كەيىن، قاتە كەتپەسە، بىلە تۇرا قيانات جاساپ، ارامدى قولداعان، مومىن، جەتىم-جەسىردى جىلاتقان جەرىم بولعان جوق. مەن ادالدىققا، كوپكە سۇيەندىم. ولار مەنى قيىننان قۇتقاردى. مەنى ەل - ادال، ءادىل دەگەن اتاققا بولەدى. مەنىڭ اياعىمنان، جاعامنان الىپ، مەنىمەن كىم جاۋلاستى؟ تۋىستارىم جاۋلاستى! مەنىڭ باعىمدى، ابىرويىمدى كىم كۇندەدى؟ تۋىستارىم! سىرتىمنان كەلىپ جاعالاسپادى، ىشىمنەن جاۋ شىعىپ جاعالاستى! سىرتتان ءىش جاۋى جامان. مەنىڭ كورگەنىمدەي جاعدايعا ۇشىراساڭ، وعان ۇشىرارسىڭ دا، اقتى جاقتا، جەتىم-جەسىرگە، جىلاعانعا بولىس، جاردەم ەت!» - دەگەندى قۇلاعىما قۇيا بەرەتىن».
شاكارىم مەككە، ءمادينا ساپارىنا بارۋعا ابايدان باتا العان جىلى وزىنەن ءبىر جاس ۇلكەن اعاسى شاھماردان قايتىس بولىپ، اباي ونىڭ ۇيىندە بىرنەشە كۇن بولىپ، زيراتىن قالاعان كەزدە باسىندا بولعان. قازاق سالتىنا وراي قايتىس بولعان ادامدى ءۇش جىل جوقتاۋ ءداستۇرىن ساقتاپ شاكارىم الىس ساپارعا جولعا شىقپاعان. ءسويتىپ جۇرگەندە 1904 جىلى الدىن ماعاۋيا، كەيىن اباي قايتىس بولىپ، شاكارىم مەككە ساپارىنا تەك 1905 جىلى عانا اتتانعان.
شاكارىم ومىردەن تۇڭىلگەندەي بولادى، تىرشىلىك، تاعدىر تۋرالى ۇزاق-ۇزاق ويلارعا تۇسەدى. بۇل قايعىدان شاكارىم اباي اماناتىن ورىنداۋ ماقساتىندا مەككەگە بارىپ، قاجى اتانىپ، ستامبۋلدا، پاريجدە بولۋ ارقىلى ارىلادى.
ون ءۇش كۇن بوپ ستامبۋلدا،
كەرەك كىتاپ تابىلعانى-اي!
پاريجدا دا وقىعان جان،
تۇرىك، شەركەش، ءھام ءۇندىستان.
اراب، باشقۇرت، قىزىلباستان،
پەرەۆودچيك - تۇرىك، نوعاي.
سولارمەن كەلىسىپ سوزگە،
جوعارعى وي، ماقساتىم وزگە،
ءتۇسىپ ساۋلە سوقىر كوزگە،
اۋىر تۇمان اشىلعانى-اي!
ول ويعا كوپ كەرەك تارماق،
ءار تىلدەن سلوۆار الماق،
سىناپ، ناعىزىنا قانباق،
نادانعا بولمايدى-اۋ وڭاي،
سول ويدى بەس جىل جازدىم،
ارىدىم، شارشادىم، ازدىم،
كوپ ينەمەن قۇدىق قازدىم،
سىرىم، ويىم، جايىم سونداي... دەگەن ولەڭ جولدارى سول ساپاردىڭ اسەرى. بۇل ساپار ونىڭ وي-ءورىسىن كەڭەيتەدى، قازاق ءدىن قۋعان مۇسىلمان جولىن ەمەس، عىلىم-ءبىلىم قۋعان ەۋروپا حالىقتارىنىڭ جولىن تاڭداۋ كەرەك دەگەن ويعا بەكيدى. وسى كەزدە ءوزى كوپتەن بەرى اۋەستەنىپ جۇرگەن تولستويشىلدىق يدەياسىنا بەرىلىپ، ومىردەن باز كەشىپ، ەل-جۇرتتان اۋلاقتاۋعا بەل بۋادى.
...ارسىز ارام ايلانى تاستاسالىق!
ادال ىسكە تالاپپەن باستاسالىق!
نە دە بولسا ءبىلىمدى ىزدەنەلىك!
ناداندىقپەن ءبىرجولا قاستاسالىق!
جالعان ايتىپ بىرەۋگە جالىنبالىق!
ءبىز، ءسىرا، ۇلكەندەردەي قاعىنبالىق!
نادانعا ولسەك تاعى باعىنبالىق!
وتىرىك، وسەككە ەرىپ سابىلمالىق!
...بولماس ىسكە بۇرتاڭداپ تىرىسپالىق!
بەتكە ايتقاننىڭ ءزارى جوق، ۇرىسپالىق!
كوزگە جىلپىڭ كورىنىپ، سىرتقا قىلپىڭ،
ارتىمىزدان قۇر وسەك قىلىسپالىق!
ءسوز بايلاساق، ۋاعدادا تۇرىسالىق!
سىرتىمىزدان جاقسىلىق قىلىسالىق!
«قاشقان جاۋدان قۇتىلار» دەگەن قانە،
ناداندىقتان جيرەنىپ، جىلىسالىق!
(جاستارعا. 21 جاسىندا جازعان)
«مامىراجاي ءماجىلىس، داستارحان باسىنداعى ءبىر مەزەتتىك سىيلاستىق، كوتەرىڭكى كوڭىل كۇي، جەڭىل ءازىل-قالجىڭنىڭ اياعى كەي-كەيدە تۇسىنىسپەۋشىلىككە، ەگەسكە اينالىپ كەتەتىنى نەسى ەكەن؟ ماقساتسىز اس ءىشىپ، اياق بوساتۋدىڭ اياعى نەگە ءمانسىز اياقتالماسىن... ەرىككەن ەسسىز توبىردىڭ ءىسى عوي بۇل...».
«كەدەيدىڭ كۇنى قۇرىسىن. كۇندە كورىپ ءجۇرمىن عوي. بايدىكى ءوز ەڭبەگىمەن ەمەس، كەدەيدى جۇمساپ قويىپ، ءوزى تىنىشتىقتا جاتىپ بايىسام دەۋ. كەدەي اتىنان سويلەسەم: بايلىق دەگەن نە ءتايىرى... بايلىققا كەنەلدىڭ، قارنىڭ شىرەپ تويدى قازى-قارتاعا، ونىڭ ءۇستىن قىمىزبەن تولتىردىڭ... سودان كەيىن شە؟ «بايلىقتى الىپ مۇراتقا ءوزىڭ جەتتىڭ، كەمدىكتى ماعان بەرىپ تەنتىرەتتىڭ. قىمىز ىشسەڭ، كوجە ءىشىپ مەن دە ءجۇرمىن، ءبارى ءبىر، باي بولعانمەن قايتىپ ءوتتىڭ (باي بولدىڭ، باتىر بولدىڭ، شەشەن بولدىڭ)». ءتۇبى ءبىر ەمەس پە ءبارىنىڭ؟! باراتىن جەرى! قىسقا عۇمىر قاس-قاعىم ساتتە ءوتىپ كەتەدى. باي قولىندا بولسا تۇرا بەرمەسە دە مال-مۇلكى ارتىندا قالار. «اكەنىڭ مالى بالاعا مال بولماس». سوندا نەسىنە جينايمىز، ساقتايمىز، قوريمىز؟ سول تىرشىلىكتە كىم بولساڭ دا ءبارىبىر ءبىر كۇنى جەلدەي ەسىپ وتە شىعاسىڭ...» «سۇيتكەنمەن مەن دە ولەمىن، سەن دە ولەسىڭ، قازا كەلسە قالمايسىڭ، جونەلەسىڭ. ءتاڭىرى الدىندا بىلمەيمىن، كىم وزادى، ولگەندە مالىڭ جالداپ نە كورەسىڭ». بۇدان شىعاتىن جول قايسى؟ ءادىلى، ادالى قايدا؟ شىركىن، جالقاۋ دا ەمەس، ەرىنشەك تە ەمەس كەدەي بالاسى وقۋعا مۇمكىندىك السا عوي... سول بىلىمىمەن بايلىققا جەتسە، ەشكىمنەن كەم بولماسا. قانى سول زامان كەلسە... قور بولۋ، كەم بولۋ بولماس ەدى-اۋ سوندا...
تيگەندە قولىڭ باسىنا،
اقىلىڭ كەتىپ، جان قالار،
عاشىعىڭ سوندا اڭعارار.
قولىڭنان تارتىپ،
بىلەگىن ارتىپ،
اق تاماقتان ءشوپ ەتىپ.
تال بويىڭ ەرىپ،
ءتىلىڭدى بەرىپ،
سۇلدەرىڭ قالار ەس كەتىپ.
ا، دۇنيە، دۇنيە،
اقىلعا سوندا كىم يە؟!
«جاستىق تۋرالى».
شاكارىم اقىندى ءومىردىڭ ءوزى ەرتە ەسەيتتى. سوندا دا جاسىنان بيلىك قۋ ورنىنا ونەر قۋىپ، عالامدىق سانا جولىندا، ىزگىلىك جولىندا ەڭبەك ەتپەگەنىنە ناليدى. ادام جانىنىڭ نەبىر قۇپياسىن جىر كەستەسىنە ءتۇسىرىپ، الەمدى الدىنا الىپ تەربەتىپ وتىراتىن زەرگەر اقىن ەلدەگى كەلەڭسىزدىكتەردى كورگەننەن، امالسىز قاراپايىم تۇرمىستىق جايلاردى دا جىر قىلادى.
جاسى ۇلعايعان سايىن اقىن ولەڭدەرى دە ىرىلەنىپ، كوكجيەگى كەڭەيىپ، بوياۋى قالىڭداي تۇسەدى. ەل تۋرالى كوپ ويلايدى. ەل ىشىندەگى تالاس-تارتىس، ىرىڭ-جىرىڭ، داۋ-داماي كۇندىز-ءتۇنى مازا بەرمەيدى. اقىننىڭ «كورىنگەنگە كوز سۇزبەي كۇنىن كورىپ، قازاق قاشان ەل بولار، قۇدايىم-اي...» دەيتىن كەزى وسى كەز. قازاق بىرلىكتە بولسا ەكەن دەپ تىلەيدى. جوعارىداعىلارعا جاعىنىپ، بيلىككە تالاسىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ارىز ايداپ، ءبىر-بىرىنە قاقپان قۇرىپ، ابىگەر بوپ ءبىر-اق كەلەتىن اسىل ءومىرىن بوسقا وتكىزىپ جۇرگەندەرگە نازالانادى.
* * *
«بىرەۋدىڭ جايىن سىناماق بۇرىن، ونىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسىنا، ومىرىنە بايىپپەن كوز جىبەر، جاعادا قايىق كۇتىپ تۇرىپ، قايىق كەلمەس بۇرىن جۇكتى ارقالاپ تۇرعان جولاۋشىعا ۇقساما.
...مەنى ءبىلۋ ءۇشىن، مەن مىنگەن قايىققا ءمىن، سوندا عانا ءومىر جايىمدى تۇگەل ۇعاسىڭ، ءسۇيىنىشىم مەن كۇيىنىشىمدى، كۇيزەلىسىمدى تۇسىنەسىڭ، سوندا عانا انىق تانىرسىڭ كىمدىگىمدى...» - دەيدى شاكارىم.
شاكارىم ءومىرىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى - اقىندىق، سازگەرلىك، پالساپاشىلىق قۇرعان جەمىستى جىلدارى بولىپ سانالاتىن ەرەسەك كەزدەگى ءومىرى.
شاكارىم بارلىق ولەڭدەرىندە «قىرىق جاسقا كەلگەندە»، «قىرىقتان سوڭعى ومىرىمدە» دەپ، وسى جاسقا كەلگەندە ءوزىنىڭ تولىسقان، جەتىلگەن ءومىرى باستالعانىن ايتادى.
وسى كەزەڭدە شاكارىم ادام جانىنىڭ نەبىر قۇپياسىن جىر كەستەسىنە ءتۇسىرىپ، الەمدىك ۇلگىلەردەن سۋسىنداعان اقىن، بۇكىل دۇنيەنى الدىنا الىپ، تەربەتىپ وتىرعانداي بولىپ، ءوز ويلارىن پروزالىق شىعارمالارى مەن ماقالالارىنا، حاتتارىنا ارقاۋ ەتەدى.
شاكارىم: «اباي اعا، ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا باس جارادى» دەۋشى ەدى. اقىندارىمىزدىڭ ءتىلى تاستى جارعانمەن، كەي باستاردى جارا الماي ءجۇر عوي» دەپتى. سوندا اباي: «ول باستارىڭا كىمنىڭ باتاسى تيگەنىن بىلمەيسىڭدەر مە؟» دەيدى. جۇرت اڭ-تاڭ بولىپ، وتىرىپ قالادى. سوندا اباي: «ول باستار لاعنەت باتاسى تيگەن باستار. لاعنەت ولمەك ەمەس. لاعنەت باتاگويى بولعان باستاردى نە جارسىن؟» دەپ كۇرسىنە كۇڭىرەنگەن ەكەن.
شاكارىم - ءوز زامانىنىڭ پەرزەنتى. دەگەنمەن دە، جاسى قىرىقتان اسقان جەتىلۋ جىلدارىندا دانا اقىن باس ۇرعان اقيقات، ۇجدان، شىن يمان، ادامدىق، كىسىلىك - «اداسپايتىن ايقىن جول». ءبىزدىڭ تاڭدار جولىمىز اقيقات جولى بولۋعا ءتيىس. ول جول - ءبارىمىز قۇمارلانىپ، ءبارىمىز مۇرات تۇتاتىن اداستىرماس جولباسشى. اقيقاتقا جەتۋدىڭ امالى وسى زامانعى وزىق ءبىلىم-عىلىمدى يگەرۋ، الىپ-ۇشىپ تۇرعان اسىعىس زاماندا قاتارىڭنان كەيىن بولماۋ، قازىرگى تىلمەن ايتساق - باسەكەلەس بولا ءبىلۋ. باسەكەلەستىك دەگەندە كۇشتىڭ، بايلىقتىڭ نەمەسە قىزىل ءسوزدىڭ باسەكەلەستىگى ەمەس، ءبىلىم مەن عىلىم اتتى ونەردىڭ باسەكەلەستىگى.
* * *
شاكارىم اۋەلى اتاسى قۇنانبايدىڭ، كەيىننەن اعاسى ابايدىڭ قامقورلىعىندا بولعان. شاكارىمنىڭ ومىردە كورگەن ەڭ باستى ۇلگىسى - اباي. شاكارىم 8 جاسىندا ءبىرىنشى ولەڭىن شىعارعاندا، اكەسىنىڭ ءولىمىن ەسكە ءتۇسىرىپ مۇڭايعان، سودان بالا ۋايىمشىل بولىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنگەن تۋىستارى ونىڭ ولەڭ جازۋىن قۇپتاماعان. سوندا ونى اباي اراشالاپ، بالانىڭ تالابىن قايتارماڭدار دەپ رۇقسات بەرگەن. «اباي بولماعاندا، مەنىڭ اقىن بولۋىم ەكىتالاي ەدى» دەيدى شاكارىم. بۇل ويدى ءبىز اقىننىڭ «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» اتتى ۇزاق ولەڭىندە كورەمىز. سونداي-اق اقىننىڭ «جاستارعا» دەگەن ولەڭىندە ابايدىڭ شاكارىمنىڭ ومىرىندە ۇلكەن ورىن الاتىنىن، ۇلى ۇستاز تانىلاتىنىن، ونىڭ شاكارىمگە اسەرىن، ومىرىنەن الاتىن ورنى، باعاسى مەن ءمانىن تۇسىنەمىز. «باسقالاردىڭ ءبارى نادان، جۇرىڭدەر ابايعا بارىپ جالىنالىق» دەپ كەلەتىن ولەڭدە:
«مىناۋ اباي - ءبىر عالىم جول شىعارلىق،
زامانداسى بولمادى ءسوزدى ۇعارلىق.
امالى جوق، اينالدى ەندى بىزگە،
كۇن تۋدى ەتەگىنە جابىسارلىق»، - دەيدى.
شاكارىمنىڭ ۇلى احات: «مەنىڭ اكەم: اباي ءبىزدى جاقسى كورەتىن، كەلگەندە قاسىنا جاتامىز دەپ تالاساتىنبىز. «بۇل كىشى عوي» دەپ مەنى قوينىنا الىپ جاتاتىن، باسقا بالالار دا ابايدىڭ اينالاسىنا جايعاساتىن. بىزگە اڭگىمە ايتىپ بەرىپ، بىزدەردىڭ وقىعان وقۋىمىزدى، جاتتاعان قيسسالارىمىزدى تىڭدايتىن» دەپ جازادى «مەنىڭ اكەم، حالىق ۇلى شاكارىم» اتتى كىتابىندا.
شاكارىم ابايدىڭ ۇلىلىعىن ەڭ الدىمەن مويىنداعان اقىن.
سەندەردەن بەلگى نەڭ قالار،
جەمتىگىن جەگەن جەم قالار.
اقىلى داريا ابايدان
تاۋسىلماس قورى - كەن قالار، - دەپ جىرلايدى.
شاكارىم - ۇلى ابايدىڭ سالعان جولىمەن جۇرگەن شاكىرتتەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇزدىكتەرىنىڭ ءبىرى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي قۇنانباەۆ. ماقالالار مەن زەرتتەۋلەر» اتتى 1967 جىلى الماتىدا شىققان كىتابىندا شاكارىم تۋرالى جازعان مىناداي سوزدەرى بار: «ابايدىڭ اينالاسى دەگەن تاقىرىپتى ءسوز قىلعاندا ءبىز وزىنە اسەر ەتكەن جايلاردى، ءوز قورىنا قۇيىلعان سالالاردى عانا ايتىپ كەلدىك. بىراق، اقىندىق اينالاسى ابايدى ءوزى العان ءناردى ساناۋمەن تۇگەلدەنبەيدى. ەكىنشى قاتاردا تۇرعان تاعى ءبىر الۋان ماسەلە - ابايدىڭ وزگەگە بەرگەن ءنارى تۋراسىندا. بۇل ماسەلەدە ءبىز اباي اقىننىڭ توڭكەرىس الدىندا، نە توڭكەرىستەن بەرگى قازاق اقىندارىنا ەتكەن اسەرىن ايتپايمىز، ول ايرىقشا تالداۋدى كەرەك ەتەدى. ابايدىڭ ءدال ءوز تۇسىندا، ءوز داۋىرىندە ەڭبەك ەتكەن اقىندار تورتەۋ. ونىڭ ەكەۋى - ابايدىڭ بالالارى اقىلباي مەن ماعاۋيا. قالعان ەكەۋى - كوكباي مەن شاكارىم». وسى ءتورت اقىن ابايدىڭ ناعىز تولىق ماعىناسىنداعى شاكىرتتەرى. ...اباي ولارعا تاقىرىپ بەرىپ، ولەڭدەرىن سىنايدى، تۇزەيدى، قالاي تۇزەتۋدىڭ جولىن ايتادى. اباي الدى بۇل شاكىرتتەرگە جازۋشىنىڭ مەكتەبى سياقتى» دەيدى.
فيلوسوف-عالىم عاريفوللا ەسىم «شاكارىم» جۋرنالىندا جارىق كورگەن «وي تەڭىزىنەن سىر اۋلاساق...» دەگەن سۇحباتىندا: «شاكارىمنىڭ وي بۇلاعىنىڭ باسىندا، ارينە اباي تۇردى. بۇل شاكارىمگە كەرەمەت مۇمكىندىك بەردى. اباي دۇنيەنى تارىلتىپ تاستاعان جوق، اباي كەرىسىنشە دۇنيەنى كەڭىتىپ كەتتى. اباي عىلىمدى قالاي، نەدەن ىزدەۋ كەرەك ەكەندىگىن جان-جاقتى تۇرعىدا ايتىپ كەتتى. سول مول مۇراعا شاكارىم كەنەلدى. بىلمەگەنىن بىلەمىن دەپ وزىنشە ىزدەندى. ءبىر ابزالى سول، شاكارىم اباي سياقتى ەتەكباستى بولىپ قالماي، اندا-مۇندا ءجۇرىپ تۇردى. ابايدىڭ اقىلىمەن ءبىلىم ىزدەپ، ستامبۋل، پاريجدە بولدى. ونىڭ ۇستىنە شاكارىم كوپ ءتىل بىلگەن ادام. شاكارىم زامانىندا كىتاپ وقۋعا دا مۇمكىنشىلىك كوبەيە باستادى. كىتاپ وقۋ، وقىعاندى كوڭىلگە توقۋ ابايدان قالعان تاماشا ءداستۇر ەدى. سول ابايدىڭ ويشىلدىق ءداستۇرىن ەڭ العاشقى بولىپ جالعاستىرىپ اكەتكەن ادام - شاكارىم. مۇنى شاكارىمنىڭ ەڭبەكتەرىن مۇقيات وقىپ وتىرعان كىسى قالتقىسىز تانيدى. ...قازاقتا ءبىر جامان ادەت بار. بىرەۋدى كوتەرۋ ءۇشىن ونى ەكىنشى بىرەۋگە قارسى قويامىز. بۇل دۇرىس ەمەس. كەيبىرەۋلەر ويلاعانداي شاكارىمنىڭ قايتا ورالعاندىعىنان ابايعا كولەڭكە تۇسكەن جوق. بۇلاردىڭ ەكەۋى دە قازاق اسپانىنىڭ ماڭگى جارىق جۇلدىزى بولىپ قالا بەرەدى».
ءسويتىپ عاريفوللا ەسىم: «شاكارىم - اباي مەكتەبىنەن شىققان ۇزدىك شاكىرت. ابايدىڭ مەكتەبىن ءارى قاراي جاڭا ساپاعا الىپ شىققان ادام دا - شاكارىم» دەپ قورىتىندىلايدى. وسى اۆتور شاكارىمنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن ەكى كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرعاندى ءجون سانايدى: ابايمەن بىرگە بولعان شاق پەن ودان كەيىنگى ءومىرى، ياعني 1904 جىلعا دەيىن جانە ودان كەيىنگى ءومىر. العاشقى كەزەڭدى وقۋعا، ىزدەنۋگە جۇمسالعان جىلدار ودان كەيىنگى ءومىر كەمەلدەنگەن، بويىنداعى مۇمكىندىگىن تاراتقان شاعى دەپ سانايدى.
شاكارىمنىڭ ۇلى احاتتىڭ ەستەلىگىنە سۇيەنسەك شاكارىم اباي دۇنيەدەن وتەردەن بىرەر جىل بۇرىن اباي اۋلىنا بارىپ، ابايدىڭ اۋىل اقساقالدارىمەن سۇحبات قۇرىپ وتىرعان ءساتىنىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. شاكارىم سالەم بەرىپ كىرىپ بارعاندا اباي: «كىمدى ايتساڭ سول كەلەدى» دەگەندەي، شاكارىم جاڭا عانا سەنى اڭگىمە ەتىپ وتىر ەدىك، كەلگەنىڭ جاقسى بولدى دەپ باستاپ: «مەن مىنا اقساقالدارعا ەتەك باستى بولىپ، ءبىلىم قۋىپ، كەڭىنەن وقي الماي قالدىم دەپ ايتىپ وتىر ەدىم. سول كوكسەگەن ارمانىمدى شاكارىم ارقىلى ورىندايمىن دەپ، ساعان ءبىلىم قۋعىزۋعا بەل بايلاپ وتىرمىن. ادام قىرىق جاسىنا دەيىن ءبىلىم جيناپ، كامىل تولادى، اقىل-ويى، جىگەر-قايراتى جەتىلەدى. ەندى ءۇش جىلدا سەن قىرىققا تولاسىڭ. شىعىس تىلدەرىنە جەتىك بولدىڭ، ەندىگى ءۇش جىلدا ورىس ءتىلىن ۇيرەنە بەر. بار قاراجاتىڭ مەنىڭ موينىمدا، سەن وقۋعا اتتانۋعا دايىندال. قانە وسىعان كەلىسەسىڭ بە؟» دەپتى. شاكارىم: «بارلىق قاراجات سىزدەن بولسا، ءبىلىم الۋعا ارينە بارامىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ءسويتىپ اباي شاكارىمدى گرەك ءىلىمى جينالعان ىستامبولعا، اراب ءىلىمىنىڭ ورداسى مەككە مەن مەدينەگە، مىسىرداعى الەكساندر كىتاپحاناسىنا جىبەرمەك بولادى. بىراق ءبىر جىل وتكەندە اباي قايتىس بولىپ كەتەدى دە، شاكارىم بىرەر جىل كەشىكتىرىپ، ابايعا بەرگەن ۋادەنى ورىنداپ، اباي نۇسقاعان جولمەن بارىپ، كوپ ءىلىم-ءبىلىم ۇيرەنىپ، كىتاپتار جيناپ قايتادى.
مۇحتار ماعاۋين لەنينگراد قالاسىندا جاريالاعان «پوەتى كازاحستانا» دەگەن كىتاپقا بەرگەن العى سوزىندە: «سرەدي ليتەراتوروۆ، وكرۋجاۆشيح اباي، نايبولەە پلودوتۆورنو ترۋديلسيا شاكەريم حۋدايبەرديۋلى. ونى وستاۆيل پوسلە سەبيا زناچيتەلنوە ناسلەديە، پو كوتورومۋ موجنو سۋديت و تەندەنتسياح رازۆيتيا كازاحسكوي ليتەراتۋرى كونتسا XIX ي ناچالا XX ۆەكا. حوروشو ۆلادەۆشي ارابسكيم، پەرسيدسكيم، سرەدنەۆەكوۆىم تيۋركسكيم، تۋرەتسكيم، رۋسسكيم يازىكامي، شاكەريم بىل زناكوم نە تولكو سو سرەدنەۆەكوۆوي تيۋركسكوي ليتەراتۋروي، ارابسكوي، پەرسيدسكوي كلاسسيچەسكوي پوەزيەي، نو ي رۋسسكوي، ا تاكجە (چەرەز رۋسسكيە پەرەۆودى) - س زاپادنوەۆروپەيسكوي ليتەراتۋروي. بلاگوتۆورنوە ۆليانيە ابايا كاك ستارشەگو ناستاۆنيكا نا راننەە ەگو تۆورچەستۆو، دالنەيشيە نەپرەرىۆنىە ساموستوياتەلنىە پويسكي، وتليچنوە زنانيە فولكلورا، يستوري ي ەتنوگرافي رودنوگو نارودا، پوەتيچەسكي تالانت وپرەدەليلي روجدەنيە تۆورەني شاكەريما، وبوگاتيۆشيح كازاحسكۋيۋ پوەزيۋ» دەيدى.
«سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1988 جىلعى 14 ساۋىردەگى سانىندا دانىشپان اقىننىڭ جارقىن ەسىمى مەن شىعارمالارىن حالقىنا قايتا قاۋىشتىرعان «اقىن شاكارىمنىڭ تۆورچەستۆولىق مۇراسى جونىندە» دەپ اتالاتىن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى بيۋروسىنىڭ قاۋلىسى جارىق كوردى. وندا دا اباي مەن شاكارىمنىڭ بايلانىسى تۋرالى ەرەكشە اتالدى: «شاكارىم ۇستازى اباي سەكىلدى رەاليست اقىن ەدى. ابايدىڭ ۇدايى ۇستازدىق وسيەتتەرى شاكارىمنىڭ دۇنيەگە كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا، پوەتيكالىق شەبەرلىگىنىڭ شىڭدالۋىنا وشپەس اسەر ەتتى، جان-جۇرەگىنە بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق سەزىمىن قۇيدى».
ابايتانۋشى عالىم اسان وماروۆ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2009 جىلعى 3 ماۋسىمىنداعى سانىندا جاريالاعان «ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعى قاشان، قالاي جارىق كورگەن ەدى؟» دەگەن ماقالاسىندا كاكىتايدىڭ ايەلى ءبيبى اجەيدىڭ ەستەلىگىندە جازىلعان اقپاراتقا سۇيەنىپ، 1905 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ءتورت كىسى - ءبيبى، تۇراعۇل، شاكارىم، كاكىتاي بولىپ ابايدىڭ جىلىن بەرۋگە كەرەك-جاراق الۋعا سەمەي قالاسىنا بارعاندا، اباي ولەڭدەرىن مۇرسەيىت بىكەۇلىنا ءبىر اي ىشىندە كوشىرتىپ جازدىرىپ، وسى قولجازبانى باستىرىپ شىعارۋ ءۇشىن وزدەرىمەن الا بارعان دەيدى. ومبىدا تۇراتىن ءاليحان بوكەيحانوۆ سەمەيدە بۇلاردى قارسى العان، ءسويتىپ بۇلار اليحانعا اباي ولەڭدەرىن قاراتىپ العان. ءسويتىپ تەكسەرىلىپ، جۇيەلەنگەن قولجازبانى ەلگە قايتا الىپ كەلىپ، مۇرسەيىتكە قايتا كوشىرتىپ، ءبىر ايدان كەيىن كاكىتاي ومبىعا اليحانعا قايتادان الىپ بارعان. ودان كەيىن قازانعا، ودان سوڭ پەتەربۋرگكە كاكىتاي كىتاپ قولجازباسىن جەكە الىپ بارعان. ءوستىپ جۇرگەندە ارادا ءتورت جىل ءوتىپ، تەك 1909 جىلعا بارىپ اباي كىتابى پەتەربۋرگتە جارىق كورەدى. سوندىقتان ابايدىڭ كىتابىن العاشقى شىعارۋشى رەتىندە كاكىتاي عانا اتالىپ كەلگەن. دەگەنمەن تۇراعۇل مەن شاكارىم كاكىتايمەن بىرگە ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىنا ەنەتىن ولەڭدەردى 17 بولىككە توپتاستىرىپ، جۇيەلەگەن، وعان ءاليحان بوكەيحانوۆ تا قاتىسقان. وسىلايشا شاكارىمنىڭ ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىن ازىرلەۋگە جانە شىعارۋعا بەلسەنە ات سالىسقانى دالەلدەندى.
اباي مەن شاكارىمنىڭ اراسى - دانالىق پەن دارىننىڭ، اعا مەن ءىنىنىڭ، ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ اراسىنداعى تەرەڭ سىر. قۇرعاق دەرەك، جەل اڭگىمە سول سىردى تولىق تاني الا ما؟ اباي تۋرالى شاكارىم تالاي تەبىرەنە جازعان، ولەڭ ارناعان.
اباي مەن شاكارىمنىڭ بايلانىسى ءداستۇر جالعاستىعى، ءداستۇردىڭ جاڭارۋى اياسىندا قارالۋى تەگىننەن ەمەس. ەكى اقىننىڭ اراسىنداعى بايلانىس، ساباقتاستىق، ۇندەستىك ادامزات قوعامىنا ۇلگى ەتىپ كورسەتەرلىك ۇلت مادەنيەتىندەگى، قازاق عىلىمى مەن تانىمىنداعى رەنەسسانستىق قۇبىلىس دەپ ساناۋعا ءتيىسپىز.
اباي مەن شاكارىم شىعارمالارىنىڭ ۇندەستىگى سان قاتپارلى. ەكى اقىننىڭ دۇنيەتانىمى قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ ەكى بيىگى. ماسەلەن، قازاق دۇنيەتانىمىندا اقىل كاتەگورياسىنا شاكارىمدەي دەن قويىپ توقتالىپ، ونىڭ تابيعاتىن اشقان اقىن كەم دە كەم. شاكارىمنىڭ «پايعامبار قىل اقىلدى» دەۋى اقىل ۇعىمىن شىرقاۋ بيىككە كوتەرۋىنىڭ بەلگىسى. ونىڭ شىعارمالارىنداعى تازا اقىل، جاندى اقىل، ازات اقىل، انىق اقىل، ساياز اقىل، از اقىل، ساۋ اقىل، ارلى اقىل، ماس اقىل، شىن اقىل، ەركىن اقىل، ءوز اقىل، مول اقىل، اقىل-اينا، اقىل-نۇر، جايلى اقىل، تولىق اقىل، تەرەڭ اقىل دەگەن تىركەستەر شاكارىمنىڭ اقىل كاتەگورياسىن تەرەڭ تۇسىنە بىلەتىنىنىڭ بەلگىسى.
اقىلعا قاتىستى شاكارىمنىڭ: «بۇل اباي - ساۋداگەر عوي اقىل ساتقان، ءارتۇرلى اسىلى كوپ وتپەي جاتقان. تەگىن بىلسەڭ - الاسىڭ، بوس بەرەدى، تۇتاسىمەن ەشكىم جوق مۇنى تاپقان» دەۋى ابايدىڭ اقىلىن مويىنداۋ، ونى تانۋ، ءبىلۋ، تەرەڭىنە ءۇڭىلۋ قاجەتتىگىن نۇسقاۋىنىڭ بەلگىسى. «ابايدىڭ اقىلىن تەگىن تاپساڭ بوس الاسىڭ» دەۋىمەن «ابايشا ويلاي بىلسەڭ، اباي داستۇرىمەن جۇرسەڭ، دانالىققا قۇشتار بولساڭ، سوندا عانا ابايعا جول تاباسىڭ، سوندا عانا ابايدىڭ اقىلىن قابىلداي الاسىڭ» دەپ تۇر.
* * *
شاكارىم ءومىرىنىڭ سوڭىندا، ورتادا 7-8 جىل (1917-1925) ارالىعىن قوسپاعاندا، ەلدەن جىراق، ايدالادا، ساياتقورادا ءومىرىن وتكىزەدى. تۇرسىنبەك كاكىشۇلىنىڭ ايتۋىنشا شاكارىمنىڭ «ەلىمنەن كەتتىم ەلسىزگە، ەلۋدەن اسقان شاعىمدا»، ياعني جاپان تۇزگە، ەلسىزگە العاش كەتىپ، ەشكىممەن ارالاسپاۋعا بەل بۋعان شاعى 1909 جىل ەكەن.
شاكارىم ەلسىزدە اۋەلى ءاۋپىش اتتى جىگىتتى سەرىك ەتىپ، كەيىنگى بىرەر جىلدا ونى دا قايتارىپ جىبەرىپ جالعىز قالعان. شاكارىم «مەن جاتىرمىن وڭاشا...» دەگەن ولەڭىندە ءاۋپىشتى ادال، جولداستىققا مىعىم، سىرعا بەرىك جان رەتىندە ايتادى. ءاۋپىش باسىنا قيىندىق تۇسكەن اقىنعا دەگەن دوس كومەگىن ايامايدى. ەلدەن، دۇنيە-مۇلىكتەن، بيلىك پەن بايلىقتان، ءمانساپتان اۋلاقتانىپ، ەلدەن جىراق كەتكەندە سول كۇندەر قيىندىعىن موينىمەن كوتەرگەن، قايراتى زور، ەرىنۋدى بىلمەيتىن، ادال، تىلەگىنىڭ الالىعى جوق، ءومىرىن دە، كوڭىلىن دە، جۇرەگىن دە سۋىرىپ بەرۋگە ءازىر شىنايى دوستىق يەسى ءاۋپىش شاكارىمگە كوپ قىزمەت ەتەدى. بايلىقتان، بايلىق بەرەتىن جايلىلىقتان قاشىپ شىققاندا باسىنا جالعىزدىق، كۇن كەشۋگە قاتىستى قيىنشىلىق تۇسكەندە دوستىق قولىن سوزعان اۋپىشكە شاكارىم ءوز ولەڭى ارقىلى ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى.
شىڭعىستاۋدىڭ كۇنگەي سىرتىندا شاقپاق دەيتىن تازا جەردى تاڭداپ، ءوز قولىمەن قورا-قوپسى جاساپ، تەك شىعارماشىلىقپەن عانا اينالىسىپ، جالىقسا اڭعا شىعىپ، جاپادان جالعىز عۇمىر كەشكەن شاكارىم «كەيبىرەۋ بەزدى دەيدى ەلدەن مەنى»، «جاپاندا جالعىز جاتتىم ەلدەن بەزىپ» دەگەن ولەڭدەرىندە ءدۇنياۋي تىرلىكتەن باز كەشىپ، ەشتەڭەگە ارالاسپاي، اۋىل اراسىنىڭ اڭگىمەسىن ەستىپ الاڭداماۋ ءۇشىن جۇرتتان اۋلاقتادىم دەيدى. ەل ىشىندەگى وزىمشىلدىك، وزبىرلىق، كۇنشىلدىك اقىندى جىراقتا ءومىر سۇرۋگە ماجبۇرلەگەن. «كورگەن سوڭ ەل جاراسىن انىق سەزىپ، اڭدايىن ايدالاعا كەتتىم كەزىپ. ەل ەمەس، ەلگە ىستەگەن قىلىعىنان، قاشقامىن، شىنىمدى ايتسام، سودان بەزىپ» دەپ، ەلدەن وڭاشالاۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبىن باسا ايتادى. ەلدى قان قاقساتقان ارسىز، اڭ بەينەلىلەرگە قانداي شارا كورۋدى بىلمەدىم، جانىم شوشىدى، سودان جانىما مەدەت ىزدەپ ايداداعا بەزىپ كەتتىم، بىراق جانىم حالقىممەن بىرگە دەيدى. ەلسىزگە بارۋ سەبەبىم - حاقيقات سىرىن ىزدەدىم دەيدى.
تاۋدىڭ تىنىش ءبىر قويناۋىندا وقشاۋ ۇيگە جازۋ ۇستەلى مەن كىتاپحاناسىن عانا كوشىرىپ الىپ، ءوز قاجەتتىلىگىنە ات بايلاپ، بيە ۇستاپ، قىمىز ءىشىپ، الاڭسىز شىعارماشىلىقپەن اينالىسقان كەزدەرىندە «جالعىز دوسىم قاعاز-قالام» دەپ مۇڭايعان ساتتەرى دە بولعان.
شاكارىمنىڭ حابارىن الۋعا، اقىلىن تىڭداۋعا كەلىپ تۇراتىن از عانا تۋعان-تۋىستىڭ ءوزىن قاتاڭ باقىلاۋعا الىپ، شاكارىم رەاكتسياشىل باندىلارمەن بايلانىستى دەگەن وزدەرى ويلاپ تاپقان تۇجىرىمعا وزدەرى سەنىپ، قارت اقىن ناقاقتان-ناقاق مەرت بولدى. ۇجىمداستىرۋ جىلدارىنداعى قارسىلىقتارعا شاكارىمنىڭ ەشبىر قاتىسى جوقتىعى دالەلدەنىپ، اقىن قسرو باس پروكۋراتۋراسىنىڭ شەشىمىمەن 1958 جىلى تولىق اقتالدى. «تۋعان جان - ولمەك، بارىنە كونبەك» دەپ شاكارىمنىڭ ءوزى ايتقانداي ناقاق جالانىڭ بارىنە كونىپ، بيلىك ۇمىتتىرعىسى كەلسە دە ۇمىتىلماي، ۇزاق جىلدار قاي جەرگە جاسىرىلعانى بەلگىسىز بولىپ، جانازاسىز قۇدىق تۇبىندە جاتىپ قالعان اقىن تۋعان حالقىنا وسىلاي قايتىپ ورالدى.
«مەن كەتتىم دە، سەن قالدىڭ...» دەگەن ولەڭىن اقىن كىمگە ارناپ جازعانى بەلگىسىز، بىراق ماعىناسىنا قاراعاندا ەلدەن جىراق كەتكەن كەزدە، ەلدە قالعاندارعا ارنالعانى كورىنەدى. ادىلەتسىزدەن، توعىشاردان جاپا شەكتىم، ەندى ساعان زيانىم تيمەس دەگەن سوزدەردە جاپا شەككەن جاننىڭ نازى بار. بۇگىنگىنى عانا ەمەس، و دۇنيەنى دە ويلان، سول باقيدىڭ قامىن وسى فانيدە جاسا، قارەكەت ەت، دۇنيە دەگەن وپاسىز دەگەندى ايتادى. سەنىمىڭدى ۋاقىتشا دۇنيەنىڭ قىزىعىنا جۇمساما، ماڭگىلىكتىڭ ماڭىزىنا اۋدار دەگەندى ايتادى. و دۇنيەنىڭ سوتى الدىندا ءىسىڭ تارازىعا تارتىلعاندا ساۋاپتىسى كوپ بولسىن دەيدى. راسىندا، ادامزاتتىڭ كوپشىلىگى شىندىقتى بىلەدى، بىراق ءومىر تاجىريبەسىندە ونى قولدانۋدا زارداپ شەگۋى مۇمكىن. شىندىقتى ءبىلۋ مەن ونى ىسكە اسىرۋ اقيقاتقا جەتەلەيدى، بىلگەن نارسەنى ىسكە اسىرۋ سول اقيقاتپەن، سەنىممەن بىرگە ءومىر سۇرۋگە جەتەلەيدى. ولەڭنىڭ باستى يدەياسى وسى.
شاكارىم ەلسىزدەگى قورادا جالعىز جاتادى. بار شارۋاسىن ءوزى ىستەيدى. 70 جاسىندا اۋپىشتەن تۇيە ساۋدى ۇيرەنەدى. ويتكەنى ءاۋپىشتى دە قايتارعىسى كەلەدى، ونىسىن «ەشكىمدى قىزمەتىمدى اتقاراتىن ەرىكسىز قۇل ەتكىم كەلمەيدى» دەپ تۇسىندىرەدى. «جۇمىستى ءالىم كەلگەن بىرەۋگە ارتىپ، قۇلدانباق ازاتتاردى ءجون دەمەيمىن» دەيدى. ءاۋپىشتى جىبەرگەن سوڭ قاسىنا ەشكىمدى الماي، جالعىز قالادى. ءاربىر باسىنان كەشكەن ءومىرىن كۇندەلىك رەتىندە ولەڭمەن ورنەكتەيدى. «ىلعي جالعىز جاتتىم، سوندا يت جۇگىرتىپ، بۇركىت سالىپ قانا جۇرگەنىم جوق، ويعا كەلگەن ولەڭىمدى جازام، ەرىكسەم ەلگە بارىپ قايتام، قايتاردا وتىن الىپ كەلەم.
* * *
شاكارىم شىعارمالارى ارقىلى ءوز ءومىرىن دە قورىتىندىلاپ، ومىرباياندىق دەرەكتەرىن توپتاپ جازىپ كەتكەن. ونىڭ 1930 جىلى «جەتپىس ەكى جاسىمدا» اتتى اڭگىمەسى جارىق كورگەن، سونىمەن بىرگە اقىننىڭ 2008 جىلى جارىق كورگەن ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعىندا «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» اتتى ومىرباياندىق پوەماسىن اتاۋعا ءتيىسپىز. ودان الدىن «شىن باقىتتىڭ ايناسى» اتتى شىعارماسى بولدى.
«جەتپىس ەكى جاسىمدا» اڭگىمەسىندە جاس كەزىندەگى كەزەڭدەرگە ازعانا شەگىنىس جاساعانى بولماسا، ونشا كوپ توقتالمايدى، ويتكەنى ونى «شىن باقىتتىڭ ايناسىندا» كەڭىنەن بايانداعان ەدى. ونىڭ بارلىق باسقا بولىگىندە شاكارىمنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى تۋرالى ايتىلادى: «مىنە، جەتپىستەن استىم، ويىم توزباعانمەن، دەنەم توزدى. توزعان دەنەم ويىما ورىن بولۋدان قالىپ بارادى. مەن وعان قاراماي، ءالى دە كەلگەن ويلاردى جازا بەرمەكپىن».
شاكارىمنىڭ ومىرباياندىق شىعارمالارىن تۇتاستىرىپ تۇرعان ءبىر نارسە بار. ول - بايانداۋ مانەرىنىڭ بىرلىگى. قاي شىعارماسىندا بولماسىن، شاكارىم ءوزى وتكەن ءومىر وتكەلدەرىنەن حاباردار ەتە وتىرىپ، ءوزىنىڭ الدىنا، وقىرمانىنىڭ الدىنا سۇراقتار قويىپ وتىرادى. ماسەلەن، ادامنىڭ شىن باقىتى نە؟ سويتەدى دە ءوز سۇراعىنا ءوز پىكىرىن ايتادى: «شىن باق ...اتا-اناداعى شىن ماحاببات پەن بالالارداعى شىن تازا جۇرەك ەدى. ...بارشا ادام بالاسىن ءوز بالاڭ، ءوز باۋىرىڭداي كورىپ، ماحاببات، عادالات قىلساڭ، شىن باقىت سول ەدى». شاكارىمنىڭ بۇل سوزدەرى كوپ جىلدان بەرى ويلانىپ-تولعانىپ، ىزدەنىپ، وزىمەن ءوزى كەلىسىپ يا كەلىسپەي، ءبىر قورىتىندىعا كەلگەن ءتۇيىندى ءسوزى. شاكارىمشە: «انىق باق دەپ ايتارلىق ءۇش نارسە بار: «كىرسىز اقىل، ءمىنسىز ءسوز، ادال ەڭبەك». شاكارىم سۇراقتارىنىڭ ءبارى جاي عانا ساۋالدار ەمەس، قازاقتى ادام ەتسەم دەگەن نيەتتەن تۋعان تۇجىرىمدامالىق سۇراقتار: «ادام ءومىرىن قايتكەندە تۇزەۋگە بولادى؟ ادام قايتكەندە تاتۋ تۇرا الادى؟». جانە دە بۇل سۇراقتارعا بىلايشا جاۋاپ بەرەدى: «بىزشە، ادام ءومىرىن تۇزەۋگە، بارلىق ادامدار تاتۋ تۇرۋعا نەگىزگىسى - ادال ەڭبەك، اق جۇرەك، ارلى اقىل بولۋعا كەرەك. دۇنيەدە بۇل ۇشەۋى ۇستەم بولماي، ادام بالاسىنا تىنىشتىق ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك جوق» دەيدى. ادامنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىنە قارسى، زياندى ارەكەتتەردىڭ ءبارىن تىزبەلەي كەلە شاكارىم: «بىراق وسى ايتىلعاندارعا قارسى، جولدان قوسىلعان، ادامنىڭ بويىندا ءبىرجولا ءسىڭىسىپ، بىتە قايناسىپ قالعان كۇشتى، زياندى جاۋ نارسەلەر، ادەتتەر بار. ولار: ءناپسى، وزىمشىلدىك، ماقتان. بۇلاردان ۇشى-قيىرى جوق جامان ادەتتەر تۋا بەرمەك. مىسالى، زورلىق، الداۋ، مانساپقورلىق، مالقۇمارلىق، راقىمسىزدىق، مەيىرىمسىزدىك، قانىشەرلىك، تاعى تاعىلار. بۇلاي بولعاندا وسى جامان ادەتتەردەن قۇتىلۋدىڭ ايلاسىن ىزدەۋ كەرەك. ...ول ءۇشىن بارلىق ادامدى ادال ەڭبەك ەتەتىن جولعا سالۋ كەرەك.
اقىننىڭ «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» پوەماسىن شاكارىمتانۋشى عالىم تۇردىقۇل شاڭباي «شاكارىم» ەنتسيكلوپەدياسىندا «پوەما-ءتاۋبا» دەپ اتايدى. «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» پوەما-ءتاۋبادا ءوزىن-ءوزى باعالاۋ تىزبەگىنە ەرەكشە ورىن بەرىلگەن: «...بەينە الدامشى سوپىمىن; ماقتانقۇمار مەن ءبىر ماس; مەن سورلىعا...; مانساپقا مىنگەن مەن ءبىر ماس; جۋاننان تۋعان ءىرىمىن، كوپ ناداننىڭ ءبىرىمىن; عىلىمسىز وتكەن مەن ءبىر ەز; ...جازدىم قازاق ايناسىن، مىنەز تۇزەۋ ايلاسىن، ەل كورسىن دەپ پايداسىن; ...قازاققا قالاي قارادىم، قاندايلىق ءمىنىن سانادىم، قانشا جىرتىق جامادىم، بىلەدى وقىپ قاراعان; ...قازاقتا مەندەي ۇل تۋسا، وسىنداي ءتۇزۋ جول قۋسا، حاقيقات ىزدەپ بەل بۋسا، ول دا ءبىر جاقسى ىرىمدى». شاكارىم وتكەنىن باعالاي كەلىپ، ءوز «مەنىنىڭ» وزىندىك ينتەرپرەتاتسياسىن ۇسىنادى. اقىن-ويشىل ءوز وتكەنىنە قاتال، ءتاۋباسىنا كەلىپ سويلەيدى. ...شاكارىم ءوزىنىڭ وتكەنىنە تاريحي قالىپتاسۋ جولىن، ومىرمەن ءوزىنىڭ قانشالىقتى ۇيلەسىمدىلىگىن تانۋ ءۇشىن زەر سالادى. اقىن ءومىربايانىنىڭ شىعارماشىلىعى كوركەمدىك بەرىلىسى ەرەكشە قۇبىلىس، ول تەك اتالعان اۆتوبيوگرافيالىق اڭگىمەلەر مەن پوەمادا عانا ەمەس، ليريكالىق شىعارمالارىندا دا كورىنىس تاپقان: «جاس ءوتتى تىنىمسىز»، «مەن ءبىر ءتىلسىز كولىكپىن»، «جاسىمنان جەتىك ءبىلدىم تۇرىك ءتىلىن»، «وزىمە»، «شارانامەن تۋىپ ەدىڭ»، «ناسيحات»، «اجالسىز اسكەر»، «جاپاندا جالعىز جاتتىم ەلدەن بەزىپ»، «كەلدى-كەتتى...»، «بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك»، «مەن كەتەمىن كەلەدى...»، ت.ب.» دەپ شاكارىمنىڭ ءوزىن ءوزى ىزدەۋى، تۇلعا رەتىندە انىقتاۋى اۆتوبيوگرافيالىق جانردىڭ تابيعاتىنا ءتان ءۇردىس ەكەنىن ايتادى.
«كەيىنگىلەر ءسوزىمدى وقىر. ءبىرى ۇناتار، ءبىرى سىناپ كۇلەر. سوندا مەنىڭ زارلانۋمەن وتكەنىمدى تۇسىنەر. دۇنيەنىڭ راحاتىنا سەنىم جوق ەكەنىن تۇسىنگەلى باسىمدى تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرىپ، عادەلەت ىزدەپ القىنعانىمدى بىلەر. قايران قۋ دۇنيە، بارلىق ارمانىما جەتكىزبەسىڭدى بىلگەم. اتتەڭ! تاعى دا اتتەڭ! اباي اعام سەكىلدەنىپ «قولىمدى كەش سەرمەپپىن». ىردۋ-دىردۋمەن، ەل ءىشىنىڭ ۇساق-تۇيەگىمەن، اتا جولى دەپ بيلىككە ارالاسىپ، التىن ۋاقىتىمدى بوسقا وتكەرىپپىن. ەندى امال نەشىك. مەنەن كەيىنگىلەر قاۋلاپ ءوسىپ كەل جاتقانى عانا كوڭىلگە مەدەت. مەن جەتپەگەنگە سولار جەتەدى دەپ ۇمىتتەنەم. ۋاقىتىم تارلىعىنان كەيىنگى جىلدارى ويىما كەلگەننىڭ ءبارىن، ناق سول ساتتەگى كوڭىل-كۇيمەن قاعاز بەتىنە تۇسىرە بەردىم. ونىم الا دا، قۇلا دا شىققان بولار. مەنىڭ بۇگىنگى جەتكەنىم وسى بولدى. اقتىعىما، قازاعىما ادالدىعىما، وعان جارقىن كۇندەر تىلەگەنىمە سەنىڭدەر حالقىم» دەپ وكىنىشىن دە، كۇيىنىشىن دە، ءۇمىتىن دە اقتارىلا ايتادى دانا شاكارىم.
مىرزاگەلدى كەمەل، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
«اباي-اقپارات»
