ۇستىمىزدەگى ايدىڭ ورتاسىندا رەسەيدىڭ ەكاتەرينبور قالاسىندا شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى ەلدەرى باسشىلارىنىڭ باسقوسۋى ءوتتى. بۇل سامميتتە شىۇ اياسىنداعى كوپتەگەن ماڭىزدى ماسەلەلەر قارالعانى بەلگىلى. بىراق تا، ەڭ باستى ايتاتىن جاڭالىق، قىتاي باسشىسى حۋ جىنتانىن شىۇ ەلدەرىنە الەمدىك قارجى داعدارسىنىڭ سالدارىمەن كۇرەسۋى ءۇشىن 10 ملرد. اقش دوللارى بولاتىن نەسيە بەرۋ ۇسىنىسى. قىتاي ەلىنىڭ باسشىسى بۇل قارجى شىۇ-نا مۇشە كەيبىر ەلدەر ەكونوميكاسىنىڭ رەتسەسسيا پروتسەسىنە ەنىپ، داعدارىس سالدارىمەن كۇرەسۋىنىڭ قيىنداۋىنا بايلانىستى، نەسيەنىڭ جاردەمى ۇلكەن بولادى دەگەن تۇجىرىمدا. شىۇ-نىڭ 2005-ءشى جىلى استانادا وتكەن سامميتىندە دە، قىتاي باسشىسى ورتا ازيا ەلدەرىنە 900 ملن. اقش دوللارى كولەمىندە جەڭىلدەتىلگەن نەسيە بولەتىنىن ايتقان. بۇل نەسيەنىڭ تولىقتاي يگەرىلۋى 2008-ءشى جىلى اياقتالدى.

ۇستىمىزدەگى ايدىڭ ورتاسىندا رەسەيدىڭ ەكاتەرينبور قالاسىندا شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى ەلدەرى باسشىلارىنىڭ باسقوسۋى ءوتتى. بۇل سامميتتە شىۇ اياسىنداعى كوپتەگەن ماڭىزدى ماسەلەلەر قارالعانى بەلگىلى. بىراق تا، ەڭ باستى ايتاتىن جاڭالىق، قىتاي باسشىسى حۋ جىنتانىن شىۇ ەلدەرىنە الەمدىك قارجى داعدارسىنىڭ سالدارىمەن كۇرەسۋى ءۇشىن 10 ملرد. اقش دوللارى بولاتىن نەسيە بەرۋ ۇسىنىسى. قىتاي ەلىنىڭ باسشىسى بۇل قارجى شىۇ-نا مۇشە كەيبىر ەلدەر ەكونوميكاسىنىڭ رەتسەسسيا پروتسەسىنە ەنىپ، داعدارىس سالدارىمەن كۇرەسۋىنىڭ قيىنداۋىنا بايلانىستى، نەسيەنىڭ جاردەمى ۇلكەن بولادى دەگەن تۇجىرىمدا. شىۇ-نىڭ 2005-ءشى جىلى استانادا وتكەن سامميتىندە دە، قىتاي باسشىسى ورتا ازيا ەلدەرىنە 900 ملن. اقش دوللارى كولەمىندە جەڭىلدەتىلگەن نەسيە بولەتىنىن ايتقان. بۇل نەسيەنىڭ تولىقتاي يگەرىلۋى 2008-ءشى جىلى اياقتالدى.

شىعىس كورشىمىزدىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە سوڭعى كەزدەرى قارجى-نەسيەلىك كومەك بەرۋ ءۇردىسى ارتىپ كەلەدى. الايدا، بۇل كومەكتىڭ ارتىندا نەندەي ماقسات، ساياسات جاتىر، ونى بولجاپ، ءدال ايتۋ وڭاي بولماي تۇر. مىسالعا الاتىن بولساق، شىۇ جانە ۇيىمعا مۇشە ەلدەر اراسىنداعى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق جۇمىستارى بويىنشا، ەكاتەرينبورداعى سامميتتە قىتايدىڭ  تاجىكستان ۇكىمەتىنە داعدارىس سالدارىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن 8,78 ملن. اقش دوللارى كولەمىندە نەسيە بەرەتىنى ءمالىم بولدى. جالپى، تاجىك ەلى وسى جىلداردىڭ ىشىندە قىتاي مەملەكەتىنەن 600 ملن. اقش دوللارى كولەمىندە جەڭىلدەتىلگەن نەسيە الىپ ۇلگىرىپتى. تاجىكستان قىتايدان سونىمەن قاتار اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىنا جانە تاۋلى ايماقتارىنا شاعىن اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكالارىن، شاعىن سۋ ەلەكتورستانتسيالارىنا اگرەاگاتتار الۋعا مۇددەلى بولىپ وتىر.  تاجىكتەر روگۋن گەس-سىن سالۋعا سوڭعى جىلدارى بەلسەندى تۇردە ينۆەستيتسيا ىزدەۋدە، بۇل ۇلكەن جوباعا قىتايعا دا قاتىسۋدى ۇسىنىپ وتىر.  وزبەكتەرگە كەلەتىن بولساق،  وسى جىلى «وزبەكەنەرگو» ماق-ى ارقىلى تاشكەنت قالاسىندا ءۇش ەلەكتروستانتسيا سالۋ ءۇشىن «قىتاي ەكسپورت جانە يمپورت بانكىنەن» 26,3 ملن. اقش دوللارى كولەمىندە نەسيە الدى. قىتاي وزبەكتەرگە وسى جىلداردىڭ ىشىندە جالپى قۇنى 1805,3 ملرد. اقش دوللارى بولاتىن 42 ينۆەستيتسيالىق جوبانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن 955,3 ملن. اقش دوللارىن ءبولىپ ۇلگىردى. قىتايلىقتار وزبەكستاندا جاڭا كومپرەسسورلى ستانتسيالارمەن، عازلي-نۇكىس ماگيسترالدى گازقۇبىرىن سالۋ ءۇشىن، قاعان گازكومپرەسسورلى ستانتسياسىن سالۋعا جانە جەر استى گاز ساقتاۋ ستانتسيالارىن سالۋعا 423,2 ملن. اقش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيتسيا قۇيعان. قىتايمەن وزبەكستان اراسىنداعى بۇقارا-قارشى تەمىرجول جەلىسىن سالۋعا 45 ملن. اقش دوللارى جۇمسالۋ كەرەك بولسا، بۇل سومانى قىتايلىقتار تولىقتاي ءوز موينىنا الىپ وتىر. قىتاي، وزبەك ەلىندەگى ءتۇرلى-ءتۇستى مەتالل ءوندىرىسى، مۇناي-گاز، اۋىلشارۋاشىلىق، ترانسپورتتىق سالالارىنا ۇلكەن ينۆەستيتسيا قۇيۋدى جالعاستىرىپ كەلەدى. تەك قانا 2004-2005-ءشى جىلداردىڭ وزىندە وزبەكتەردىڭ اۋىلشارۋاشىلىق سەكتورىن بىرىگىپ يگەرۋگە 240 ملن. اقش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيتسيا قۇيۋ جوسپارلانعان بولاتىن. قىرعىز ەكونوميكاسىندا باستى ءرول وينايتىن مەملەكەتتىڭ ءبىرى بۇل - قىتاي. بۇل ەكى مەملەكەت اراسىنداعى ەكونوميكالىق قاتىناستىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى ساۋدا-ساتتىققا نەگىزدەلگەن. قىتاي بۇل ەلدى ورتالىق ازيانىڭ باسقا ەلدەرىنىڭ نارىعىن ءوز تاۋارلارىمەن تولتىرۋ جولىنداعى ترانزيت الاڭى رەتىندە قولدانىپ كەلەدى. ال قىرعىزدار بولسا، بۇل تاراپتا ءوز نارىعىن ارزان قىتاي تاۋارلارىمەن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، تاۋار رەەكسپورتىنان قوسىمشا پايدا تابۋدا. وتكەن جىلى بۇل ەلگە قىتاي تاراپىنان نەسيە مەن ينۆەستيتسيانىڭ كولەمى 177,5 ملن. اقش دوللارىن قۇراعان. قىتاي سونىمەن قاتار قىرعىزداردىڭ ەلەكترقۋاتى، تاۋ-كەن ءوندىرىسى، كومىر ءوندىرىسى، ترانسپورت سالالارىنا قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. قىتاي سونىمەن بىرگە كىرعىزدارعا تەحنيكالىق، قارجىلىق، گرانتتى كومەكتەر كورسەتىپ كەلەدى، بۇل كوبىنەسە ينفروقۇرىلىمدى، اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىن دامىتۋعا، مەكتەپ جانە اۋرۋحانالار سالۋعا جۇمسالۋدا. اتالعان گرانتتاردىڭ جالپى كولەمى قازىرگى كەزدە 9,1 ملن. اقش دوللارىن قۇراپ وتىر. ايتا كەتەتىن ءبىر جاعداي، 2007-ءشى جىلى بىشكەكتە وتكەن شىۇ ءسامميتىن ۇيىمداستىرۋعا قىتاي 7,4 ملن. اقش دوللارىن بولگەن بولاتىن. قىتاي ينۆەستيتسياسىمەن، نەسيەسىنەن سونىمەن بىرگە تۇركىمەندەر دە دامەلى. وسى جىلى تۇركىمەنستانداعى وڭتۇستىك يلوتان گاز ءوندىرۋ كەنىن دامىتۋعا قىتاي 3 ملرد. اقش دوللارىن ءبولدى. قازىرگى كەزدىڭ وزىندە تۇركىمەنستاننان قىتايعا باعىتتالعان قۋاتى 30 ملرد. شارشى مەتر بولاتىن گازقۇبىرىنىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە. تۇركىمەندەر وزدەرىنىڭ گازىن ساتۋدى تەك رەسەيگە عانا باعىتتاماي، رەسەيگە عانا تەلمىرىپ وتىرماس ءۇشىن، قازىرگى ۋاقىتتا گازقۇبىرلارىن ءارتاراپتاندىرۋ جۇمىستارىن ارتتىرۋدى بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىپ جاتىر. گازقۇبىرلارىن ءارتاراپتاندىرۋ باعىتىندا تۇركىمەندەر ءۇشىن قىتايدىڭ، قىتاي ينۆەستيتسياسىنىڭ الاتىن ورنى زور.

ءبىزدىڭ ەلىمىزگە كەلەتىن بولساق، اعىمداعى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قىتايعا مەملەكەتتىك ساپارىنىڭ ناتيجەسى بويىنشا، كورشىمىز ءبىزدىڭ ەلگە 10 ملرد. اقش دوللارى كولەمىندە نەسيە بەرەتىن بولدى. بۇل نەسيەنىڭ نەگىزگى ماقساتى قىتاي ەلىمەن بىرىگىپ «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» اق-نىڭ اكتسيالارىن ساتىپ الۋ جانە قازاق ەكونوميكاسىنىڭ دەفيتسيتتى بولىگىن جابۋعا جۇمسالۋى ءتيىس. سونىمەن قاتار اتالعان ساپار بارىسىندا «قىتاي مەملەكەتتىك دامۋ بانكى» «قازاقستان دامۋ بانكىنە» 100 ملن. اقش دوللارى كولەمىندە نەسيە بەرەتىنى جوسپارلاندى، بۇل نەگىزىنەن ءوندىرىس سالاسىنداعى ينفروقۇرىلىمدىق جانە ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋعا جۇمسالۋعا ءتيىس. قازاقستانمەن قىتاي اراسىنداعى تاۋار اينالىمى وتكەن جىلى 13,8 ملرد. اقش دوللارىن قۇرادى. قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مارات ءتاجيننىڭ ايتۋىنشا 2015-ءشى جىلى ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمىن 15 ملرد. اقش دوللارىنا دەيىن جەتكىزۋ مۇمكىندىگى جوعارى دەيدى. قىتاي، قازاقستاننىڭ تاۋار اينالىمى بويىنشا ەلدەردىڭ قاتارىندا ءتورتىنشى ورىندى الىپ وتىر. قىتاي تاراپى قازاقستاننىڭ جالپى سىرتقى ساۋدا كولەمىنىڭ 10%-ىن قۇرايدى. ەكى كورشى ەلدەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستىڭ باسىم بولىگىن شيكىزات ەكسپورتى الىپ وتىر. «قىتاي ۇلتتىق مۇناي كورپوراتسياسىنىڭ» ۆيتسە-پرەزيدەنتى گۋ ي مىرزانىڭ مالىمەتىنشە، 2008-ءشى جىلى قازاقستاننان قىتايعا باعىتتالعان شيكى مۇنايدىڭ كولەمى 30%-عا ارتقان. ونىڭ پايىمداۋىنشا، وسى جىلى قازاقستاننان قىتايعا تاسىمالداناتىن مۇنايدىڭ كولەمى 6,5 ملن. توننا بولادى دەپ بولجانىپ وتىر، ال وتكەن جىلى بۇل كورسەتكىش 4,77 ملن. توننا قۇراعان بولاتىن. قازاقستان اۋماعىنداعى تاسىمالداۋ قۇبىرىنىڭ كەنقياق-قۇمكول بولىگىن قوسۋ ارقىلى قىتايعا مۇناي تاسىمالىن 10 ملن. تونناعا جەتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. اتالعان كورسەتكىشتەر ەكى كورشى ەلدەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستىڭ تەك كىشكەنتاي ءبىر بولىگى عانا. سونىمەن قاتار، ەكى ەل اراسىندا تاۋار اينالىمى، تەلەكوممۋنيكاتسيا، ەنەرگەتيكا سالالارىندا جانە ينۆەستيتسيانى ءارتاراپتاندىرۋ بويىنشا ىنتىماقتاستىق، مۇناي وڭدەۋ، ترانسپورتتىق ينفورقۇرىلىمدى دامىتۋ، قايتا وڭدەۋ، حيميا، فارماتسەۆتيكا جانە باسقا دا بولاشاعى ۇلكەن، اۋقىمدى جوبالاردى ىسكە اسىرۋ بويىنشا ىسكەرلىك قارىم-قاتىناس قارقىندى تۇردە دامىپ كەلەدى.

شىۇ اياسىندا ەكونوميكالىق جانە تاۋارلى-ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىق جىلدان جالعا ارتىپ كەلەدى. قىتايدىڭ ۇيىم ىشىندەگى بەس مەملەكەتپەن سىرتقى تاۋار اينالىمى 2001-ءشى جىلى 12,1 ملرد. اقش دوللارىن قۇراسا، 2007-ءشى جىلى بۇل كورسەتكىش 67,5 ملرد. دوللار بولدى. قىتاي پرەمەرى ۆيان تسزياباوىنىڭ پىكىرىنشە، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن شارپىعان قارجى-ەكونوميكالىق داعدارىسپەن كۇرەسۋ ءۇشىن، شىۇ-نا مۇشە مەملەكەتتەرىنىڭ ۇكىمەتتەرى، بانكتەرى جانە كاسىپورىندارى اراسىنداعى بايلانىستى كەڭەيتۋ كەرەك دەيدى. ەكاتەرينبورداعى ساميتتە يران باسشىسى ماحمۋد احمادينەجاد شىۇ اياسىندا ۇيىمعا ورتاق بانك قۇرۋ يدەياسىن ۇسىندى. رەسەي پرەزيدەنتى دميتري مەدۆەدەۆ بولسا، ۇيىم الاڭىندا ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ كەرەك ەكەندىگىن ايتتى، بۇل يدەيانى قازاقستان باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتا بەلسەندى كوتەرىپ ءجۇر، يران پرەزيدەنتى احمادينەجاد تا، ورتاق ۆاليۋتا قۇرۋ باستاماسىن قولدايتىنىن جەتكىزدى. الايدا، بۇل باستاما تەك باستاما رەتىندە قالىپ وتىر. ۇيىم ىشىندە 2005-ءشى جىلى قۇرىلعان «قازاقستان دامۋ بانكى»، «قىتاي مەملەكەتتىك دامۋ بانكى»، «رەسەي ۆنەشەكونومبانكى»، «تاجىكستان ۇلتتىق بانكى»، «وزبەكستاننىڭ ۇلتتىق سىرتقى ەكونوميكالىق ىستەرى بانكى» مۇشە بولىپ تابىلاتىن شىۇ بانكارالىق بىرلەستىگى جۇمىس اتقارىپ كەلەدى. داعدارىس سالدارىمەن بىرىگىپ كۇرەسۋدە بانك بىرلەستىگىمەن «شىۇ ىسكەرلىك كەڭەسىنىڭ» الاتىن ورنى ۇلكەن. قىتايدىڭ جوعارىدا ايتىلعان شىۇ-نا مۇشە مەملەكەتتەرىنە بولگەن 10 ملرد. اقش دوللارى جەڭىلدەتىلگەن نەسيەسى، ەلدەر اراسىنداعى شەكارالىق قارىم-قاتىناستى، جالپى قوردالانىپ قالعان ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە جۇمسالادى دەپ بولجانىپ وتىر. ازىرگە نەسيەنىڭ جۇمسالۋ، ىسكە اسۋ مەحانيزمى ءالى ايقىن ەمەس. رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ەكونوميكالىق ماسەلەلەر جونىندەگى كومەكشىسى اركادي دۆوركوۆيچ، رەسەي قىتايدىڭ بولگەن بۇل نەسيەسىن قولدانبايدى دەپ مالىمدەدى. قالاي الىپ قاراساق تا، قازاقستان، وزبەكستان جانە رەسەي فەدەراتسياسى شىۇ-نا مۇشە بولسا دا، قىتاي ءۇشىن ۇلكەن شيكىزات رەسۋرسى الاڭى، ءارى كوزى بولىپ وتىر. بۇعان تۇركىمەن ەلىن دە قوسىڭىز.

قورىتا كەلگەندە، قازىرگى كەزدە شىۇ-نىڭ اتقاراتىن ماڭىزدى ماسەلەسى، ۇيىم جۇمىسىن داعدارىس سالدارىمەن كۇرەسۋگە باعىتتاۋ، قارجى-ەكونوميكالىق سالاداعى ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋ جانە ۇيىم اياسىنداعى بىرىككەن ورتاق ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋدى جالعاستىرۋ.  باستىسى، قىتاي بولگەن نەسيەلەردىڭ كوزدەگەن ماقساتى تابيعي ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردى تارتۋعا اۆانس رەتىندە ەمەس، كەرىسىنشە شىۇ اياسىنداعى شىنايى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسپەن ىنتىماقتاستىق پروتسەسىنە باعىتتالادى دەپ سەنگىمىز  كەلەدى.

عادىلبەك اكىم، ەكونوميست.

«اباي-ينفورم»