2008 جىلى باستالعان قارجى داعدارىسىن دامۋشى ەلدەر ەڭسەرگەنىمەن، دامىعان ەلدەر ءالى ونىمەن كۇرەسىپ الەك بولىپ جاتىر. باتىس ەۋروپا مەن سولتۇستىك امەريكانىڭ قۋاتتى مەملەكەتتەرى تىعىرىقتان شىعار جول تاپپاي وتىر. وسىعان دەيىن سالىستىرمالى تۇردە راحات ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن بۇل ايماقتاردىڭ حالقى ەكونوميكانىڭ توقىراۋىمەن بىرگە تومەندەگەن الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ ناشارلاۋىنا كوندىگە الماۋدا. جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلۋدىڭ ورنىنا بۇرىنعى جۇمىس ورىندارىندا قىسقارتۋ ءجۇرىپ، جۇمىسسىزدىق كوەففيتسيەنتى ءوسىپ وتىر. الايدا «تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار» دەگەندەي كوپتەگەن تەرىس فاكتورلارعا قاراماستان داعدارىستىڭ ەۋروپا مەن سولتۇستىك امەريكاعا تيگىزەتىن وڭ اسەرى دا بار.

2008 جىلى باستالعان قارجى داعدارىسىن دامۋشى ەلدەر ەڭسەرگەنىمەن، دامىعان ەلدەر ءالى ونىمەن كۇرەسىپ الەك بولىپ جاتىر. باتىس ەۋروپا مەن سولتۇستىك امەريكانىڭ قۋاتتى مەملەكەتتەرى تىعىرىقتان شىعار جول تاپپاي وتىر. وسىعان دەيىن سالىستىرمالى تۇردە راحات ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن بۇل ايماقتاردىڭ حالقى ەكونوميكانىڭ توقىراۋىمەن بىرگە تومەندەگەن الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ ناشارلاۋىنا كوندىگە الماۋدا. جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلۋدىڭ ورنىنا بۇرىنعى جۇمىس ورىندارىندا قىسقارتۋ ءجۇرىپ، جۇمىسسىزدىق كوەففيتسيەنتى ءوسىپ وتىر. الايدا «تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار» دەگەندەي كوپتەگەن تەرىس فاكتورلارعا قاراماستان داعدارىستىڭ ەۋروپا مەن سولتۇستىك امەريكاعا تيگىزەتىن وڭ اسەرى دا بار.

دامىعان ەلدەردەگى ەكونوميكانىڭ توقىراۋى، الەۋمەتتىك قاتىناستاردىڭ شيەلىنىسۋى ميگراتسيانى ازايتاتىنى ءسوزسىز. وسىعان دەيىن سىرتتان اعىلعان يمميگراتسيا ەسەبىنەن حالقىنىڭ ۇلەس سالماعىندا باسقا ۇلتتاردىڭ پايىزى كوبەيگەن دامىعان ەلدەردىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ باسىم بولىگى سىرتتان كەلگەندەرگە جەككورىنىش سەزىممەن قارايدى. بۇل سەزىمنىڭ اسەرىنەن كىشىگىرىم شيەلەنىستەردىڭ دە ورىن الىپ وتىرعانىن كورىپ ءجۇرمىز. ەۋروپالىقتار «سىرتتان كەلگەندەر ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدى جويادى، مەملەكەتىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە اسەر ەتەدى» دەپ قورقادى. ال سوڭعى جىلدارى ەۋروپادا ۇلتشىل، وڭشىل كۇشتەردىڭ كۇشەيىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرسەك، وندا ۇلتارالىق، دىنارالىق قاتىناستاردىڭ ودان ءارى شيەلىنىسەتىنى ءسوزسىز. ءتىپتى قازىرگى تاڭدا ەۋروپا حالقى سىرتتان كەلگەندەرگە قارسىلار جانە قارسى ەمەستەر بولىپ ەكىگە ءبولىنىپ تۇر.

دامىعان ەلدەردەگى جۇمىسسىزدىق كورسەتكىشىنىڭ ۇلعايۋى الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسادى. ويتكەنى، ساراپشىلار بۇل ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىنىڭ ءالى ءبىراز تەڭسەلەدى دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپ وتىر. داعدارىستىڭ اسەرىنەن  جۇمىسسىز قالعان بايىرعى حالىق ەندىگى جەردە ەكى قولعا ءبىر كۇرەك ىزدەپ، وسىعان دەيىن ىستەۋگە ارلانىپ كەلگەن قارا جۇمىستاردى دا اتقارۋعا كوشەدى. بۇعان دەيىن يمميگرانتتار نەگىزىنەن قارا جۇمىستى ىستەگەنىن ەسكەرسەك، ەندىگى جەردە ولار ءۇشىن دە جۇمىس تابۋ قيىنداي تۇسەدى.

ەكىنشى جاعىنان قازىرگى تاڭدا دامۋشى ەلدەر بىرقالىپتى ىلگەرىلەپ وتىرعاندىقتان ول جاقتا جاڭا جۇمىس ورىندارىنىڭ اشىلۋى جالعاسا تۇسەدى. قازىرگى تاڭدا ەۋروپا ەلدەرىنىڭ كرەديت الۋ قابىلەتى پاكىستان سياقتى ەلدەردەن دە تومەن تۇرعانىنا قاراپ-اق مۇنى اڭعارۋعا بولادى. سوندىقتان وگەي بالاداي قارايتىن دامىعان ەلدەردە تاباتىن تابىستى دامۋشى ەلدەردىڭ حالقى ءوز جەرىندە دە تابا الاتىن بولادى. بۇعان دەيىن ەۋروپا مەن سولتۇستىك امەريكاعا يمميگرانتتار نەگىزىنەن مەكسيكا، يران، تۇركيا، برازيليا، ءۇندى الەمى ەلدەرىنەن كەلەتىن. ال دامۋشى ەلدەردىڭ ىشىندە ىلگەرى دامىعاندارى سانالاتىن مەكسيكا، يران، تۇركيا، برازيليا سياقتى ەلدەردە تۋ مولشەرى جىل وتكەن سايىن ازايىپ وتىر. ول ەلدەردە قازىردىڭ وزىندە از دا بولسا جۇمىس كۇشىنە، اسىرەسە ساپالى جۇمىسشىعا سۇرانىس بايقالۋدا. سوندىقتان تۇركيا پرەمەر-ءمينيسترى رەجەپ تايىپ ەردوعان گەرمانياداعى تۇرىكتەردى وتانىنا قايتۋعا شاقىردى. ياعني، ەندىگى جەردە ەۋروپاداعى كەلىمسەكتەردىڭ وتانىنا قايتۋ پروتسەسى ورىن الۋى مۇمكىن. بۇعان باسقا ءبىر دالەل رەتىندە  مەكسيكادان اقش-قا وتۋگە ۇمتىلعان مەكسيكالىقتار قاتارىنىڭ جىل وتكەن سايىن ازايىپ وتىرعىندىعىن كەلتىرە الامىز.

قازىرگى تاڭدا دامىعان ەلدەرگە وتۋگە تىرىساتىن نەگىزگى يمميگرانتتاردى وڭتۇستىك ازيا حالقى مەن افريكالىقتار قۇراپ وتىر. دەگەنمەن قىتايدىڭ، ءۇندىستاننىڭ ەكونوميكاسىمەن بىرگە دامىپ وتىرعان وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىندە دە الداعى ۋاقىتتا ەكونوميكا اياققا تۇرىپ، ميگرانتتاردىڭ كورسەتكىشى ازايۋى ءتيىس. بۇۇ الداعى ۋاقىتتا افريكا ەلدەرىنىڭ قارقىندى داميتىنىن  بولجاپ وتىر، ولاي بولسا بۇل ايماقتان دا دامىعان ەلدەرگە كەتۋگە تىرىسۋ ازايادى دەگەن ءسوز.

ميگراتسيانىڭ ازايۋى ىقتيمال «كيكىلجىڭ وشاقتارى» دەپ اتالعان ايماقتاردىڭ وتكىر ماسەلەلەرىن شەشۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. ويتكەنى جاھاندىق، ايماقتىق جانە جەكەلەگەن ەلدەردەگى زاڭسىز ميگراتسيانىڭ اسەرىنەن الەمدە ۇلكەن قاقتىعىس ورىن الۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار جاسالىنۋدا. ەۋروپاداعى نەوفاشيزمنىڭ كۇشەيۋى، ۇلتارالىق نەمەسە دىنارالىق تۇسىنىسپەۋشىلىكتەردىڭ ۇلعايۋى قۇرلىقتاعى كوپمادەنيەتتىلىكتىڭ تىعىرىققا تىرەلگەنىن كورسەتەدى دەيتىن جانە نورۆەگياداعى تەرراكتىنى بولاشاق ۇلكەن كيكىلجىڭنىڭ العاشقى بەلگىسى رەتىندە كورەتىن ساراپشىلار بار. ەگەر داعدارىستىڭ اسەرىنەن ميگراتسيا كولەمى ازاياتىن بولسا، وندا الەمدەگى تاعى ءبىر وتكىر ماسەلەنىڭ شەشىمى تابىلادى. ءارى وسىعان دەيىن ايتىلىپ كەلگەن ەۋروپا جۇتىلىپ كەتەدى، سىرتتان كەلگەندەر ولاردى باسىپ قالىپ، اق ادامدار ءوز ەلدەرىندە ازشىلىقتى قۇرايتىن بولادى دەگەن بولجامدار تەرىسكە شىعادى.

P.S.

دامىعان ەلدەرگە توقتامايتىن ءبىر اعىن بار، ول تالانتتاردىڭ اعىنى. ءتۇرلى سالاداعى تالانتتاردىڭ باتىس ەۋروپا مەن اقش-قا ميگراتسياسى جالعاسادى.

«اباي-اقپارات»