نيكولاي ششەربينين: «مەن بار جۇرەگىممەن قازاقپىن»
ءومىرباياننان ءۇزىندى
1948 جىلى تاجىكستاننىڭ شاارتۇز اۋدانىنىڭ شاارتۇز قىستاعىندا جۇمىسشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. دۋشانبە مۋزىكالىق ۋچيليششەسىنىڭ ۆوكال بولىمىندە وقىپ جۇرگەندە كەڭەس ارمياسى قاتارىنا الىنىپ، تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنىڭ ءان جانە بي انسامبلىندە قىزمەت اتقارعان. 1970 جىلدان قازاقستاندا. ەكى جوعارى ءبىلىمى بار - تاجىكستاننىڭ مىرزا تۇرسىنزادا اتىنداعى مەملەكەتتىك ونەر ينستيتۋتىنىڭ كىتاپحانا جانە بيبليوگرافيا، قىزىلورداداعى قورقىت اتا اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح جانە قۇقىق بولىمدەرىن بىتىرگەن. ەكى قىز، ءبىر ۇلى بار: ءلاززات، نارعىز جانە دىنمۇحاممەد. جارى - قىزداركۇل قوجانقىزى مەكتەپتە قازاق سىنىپتارىندا ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مۇعاليماسى. نيكولاي يۆانۇلى قىزىلوردا قالاسىنداعى № 233 مەكتەپتە تاريح پانىنەن ساباق بەرەدى.
نيكولاي يۆانوۆۇلىمەن اڭگىمەمىز قىزىلوردانىڭ «شاھار كۇنىنە» ارنالعان مەيرامى كەزىندە وتكەن ونىڭ جەكە قورىنداعى اقشالار مەن مونەتالار كورمەسىندە وربىگەن ەدى. اڭگىمەمىز نۋميزماتيكا مەن بونيستيكادان باستاۋ الىپ تاريحپەن جالعاسىپ، وتباسىلىق جانە ءتىل، ۇلتتىق-پاتريوتتىق ماسەلەلەرمەن اياقتالدى.
- نيكولاي مىرزا، تاريح پەن ولكەتانۋعا، نۋميزماتيكا مەن بونيستيكانىڭ قانشالىقتى قاتىناسى بار ەكەنىن ايتىپ بەرسەڭىز.
ءومىرباياننان ءۇزىندى
1948 جىلى تاجىكستاننىڭ شاارتۇز اۋدانىنىڭ شاارتۇز قىستاعىندا جۇمىسشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. دۋشانبە مۋزىكالىق ۋچيليششەسىنىڭ ۆوكال بولىمىندە وقىپ جۇرگەندە كەڭەس ارمياسى قاتارىنا الىنىپ، تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنىڭ ءان جانە بي انسامبلىندە قىزمەت اتقارعان. 1970 جىلدان قازاقستاندا. ەكى جوعارى ءبىلىمى بار - تاجىكستاننىڭ مىرزا تۇرسىنزادا اتىنداعى مەملەكەتتىك ونەر ينستيتۋتىنىڭ كىتاپحانا جانە بيبليوگرافيا، قىزىلورداداعى قورقىت اتا اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح جانە قۇقىق بولىمدەرىن بىتىرگەن. ەكى قىز، ءبىر ۇلى بار: ءلاززات، نارعىز جانە دىنمۇحاممەد. جارى - قىزداركۇل قوجانقىزى مەكتەپتە قازاق سىنىپتارىندا ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مۇعاليماسى. نيكولاي يۆانۇلى قىزىلوردا قالاسىنداعى № 233 مەكتەپتە تاريح پانىنەن ساباق بەرەدى.
نيكولاي يۆانوۆۇلىمەن اڭگىمەمىز قىزىلوردانىڭ «شاھار كۇنىنە» ارنالعان مەيرامى كەزىندە وتكەن ونىڭ جەكە قورىنداعى اقشالار مەن مونەتالار كورمەسىندە وربىگەن ەدى. اڭگىمەمىز نۋميزماتيكا مەن بونيستيكادان باستاۋ الىپ تاريحپەن جالعاسىپ، وتباسىلىق جانە ءتىل، ۇلتتىق-پاتريوتتىق ماسەلەلەرمەن اياقتالدى.
- نيكولاي مىرزا، تاريح پەن ولكەتانۋعا، نۋميزماتيكا مەن بونيستيكانىڭ قانشالىقتى قاتىناسى بار ەكەنىن ايتىپ بەرسەڭىز.
- نۋميزماتيكا مەن بونيستيكا دەگەنىڭىز تۇنىپ تۇرعان تاريح، ناعىز ساۋات اشۋ عىلىمى ەمەس پە! بۇل ەكەۋى تاريحتىڭ، ولكەتانۋدىڭ باس كومەكشىسى! بۇلار سويلەپ تۇرعان اڭىز، تاريح. وتكەن زاماندى، سول كەزدىڭ تاريحىن، سول كەزدەگى وقيعالاردى، ءجايتتاردى كوز الدىڭا كەلتىرەتىن سۋرەت، كورىنىستى جادىگەر. مىسالى، مىنا تەمىر قارا باقىردا لەنتا نەگە سالىنعان، جۇلدىز نەگە بەينەلەنگەن، ماعىناسى نەنى بىلدىرەدى؟ مىنا گۇل، مىنا اڭنىڭ سۋرەتى شە؟ اقشا، تەڭگەلەر تاريحىنىڭ توڭىرەگىندە اڭىز، وقيعا، ەل، ولكە تاريحى بىتە قايناپ قاباتتاسىپ جاتادى. مىنە، مىناۋ اقشالار 1918-1920 جىلدارى جەتىسۋدا ساۋدادا جۇرگەن «اپيىن اقشالار» دەپ اتالعان قاعاز اقشالار. نەگە «اپيىن» دەيسىز عوي. بۇل اقشانى شىعارۋ كەپىلى رەتىندە بانكىدە توننالاپ اپيىن تۇرعان! مىنا ءبىر اقشالار سول كەزدەگى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اقشاسى، كادىمگى ءجاي قاعازدان جاسالعان، سۋلىق بەلگىسى بولماعان. ولاردى شىعارۋعا سول كەزدەگى رسفسر مەملەكەتى كومەكتەسكەن. ال مىنا بانكنوتتاردى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باسشىسى ا.كەرەنسكيدىڭ تاپسىرىسىمەن اقش ۇكىمەتى جاساپ بەرگەن. بىراق ونى ماسكەۋگە جەتكىزە الماعان، ازامات سوعىسى باستالىپ كەتكەندىكتەن. ولار امالسىزدان اقشانى الياسكا ارقىلى جىبەرگەن، بىراق اقشا (وتە كوپ اقشا) قيىر شىعىستا قالىپ قويىپ ماسكەۋگە جەتپەي قالعان. سول ءبىر الاساپىران ۋاقىتتا ءارتۇرلى اقشالار كوپ شىعارىلعان. ءار اتاماننىڭ ءوز اقشاسى بولعان. مىسالى، مىناۋ اتامان دۋتوۆتىڭ اقشاسى، ايتپاقشى ول ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز - قازالىلىق.
اقشا دەگەنىمىز تەك قانا ساتۋ، ساتىپ الۋ قۇرالى، تاۋاردىڭ باعاسى عانا بولماعان، ول سول كەزدىڭ تاريحى، تاريحي حابارشىسى بولعان. مىسالى، ءبىز نۋميزماتتار كسرو-ا وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى شىققان قاعاز اقشالاردى «سوعىستىڭ حابارشى اقشاسى» دەپ اتايمىز. نەگە دەيسىز عوي. مىنا قاراڭىزشى، سول كەزدەگى اقشالاردا اسكەري ۇشقىشتىڭ، ءپاراشيۋتشىنىڭ، بوقشاسىن ارقالاعان سولداتتىڭ سۋرەتتەرى نەگە سالىنعانىن ايتايىن با؟ بۇل كورىنىستەر ارقىلى كەڭەس باسشىلىعى حالىقتى الدا كەلە جاتقان سوعىسقا دايىن بولىڭدار، مىناۋ ءبىزدىڭ سول سوعىستا قولداناتىن قارۋىمىز دەگەنى ەمەس پە؟ 1937 جىلى العاش رەت لەنيننىڭ سۋرەتىنىڭ اقشاعا باسىلعانىن بىلەسىز بە؟ بىلمەۋىڭىز مۇمكىن. ونى سالعان دۋباسوۆ دەگەن سۋرەتشى ءبىر ساتتە ايگىلى بولىپ «ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر» دەگەن اتاق العان...
- نيكولاي يۆانۇلى، كەشىرىڭىز توقتاتقانىما. بۇل تاقىرىپتا ايتارىڭىز داستان كىتاپقا لايىق ەكەن. ەل تاريحىن، ولكە تاريحىن ءسۇيۋدى، نۋميزماتيكا مەن بونيستيكاعا اۋەستىگىڭىز قايدان باستاۋ الادى؟
- تاجىكستانداعى مەكتەپتەگى تاريحتان ساباق بەرگەن العاشقى مۇعالىمدەرىم ءشارىپوۆ تۇرسىن دارۆيشەۆيچ پەن عافۋر شامسۋتدينوۆقا ماعان تاريح پانىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى قانىما ماڭگىلىك ەتىپ سىڭدىرگەنىنە العىسىم شەكسىز. العاش رەت تاريحي ەسكەرتكىشتەر، جادىگەرلەردى كورسەتىپ، مونەتالاردى بالعىن قولىما ۇستاتىپ، ولاردىڭ سيقىرلى قۇپياسىنا قۇشتار ەتكىزدى، ومىرلىك عاشىق بولدىم. اسكەر قىزمەتىندە جۇرگەنىمدە انسامبلمەن كسرو-ڭ كوپ قالالارىن ارالاي ءجۇرىپ قولىم قالت ەتسە بارعان جەردىڭ تاريحي ەسكەرتكىش ورىندارىن كورۋدى، تاريحي جادىگەرلەر مەن مونەتالاردى جيناي ءجۇرۋدى ءبىر ءسات ەسىمنەن شىعارعان ەمەسپىن. سودان بولسا كەرەك ۆوكالدىق تالانتىمدى جەتىلدىرۋگە بوي ۇرمادىم. اۋەلى دۋشانبەدەگى ينستيتۋتتىڭ كىتاپحانا مەن بيبليوگرافيا ءبولىمىن اياقتادىم. وعان قاناعات تۇتپاي قىزىلوردا پوليتەحنيكۋمىن، سوسىن قورقىت اتا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح جانە قۇقىق ءبولىمىن ءبىتىردىم. ايتا بەرسەم، مەن ىزدەنبەگەن، تالاپ قىلماعان سالا از ەمەس. ءومىر بويى قوعامدىق جۇمىسقا جاقىن ءجۇرىپ كەلەمىن. بۇگىن قارا جۇمىستا، كەلەسى كۇنى باسشى قىزمەتتە بولىپ ءبىر جوعارى، ءبىر تومەن مانساپتىق ساتىدا قىزمەت ەتىپ قايسىسىندا بولسىن ۇلكەن ىجداعاتپەن، ريزاشىلىقپەن ەڭبەك ەتكەن اداممىن. جۇمىس تاڭداماۋعا تىرىستىم. بىردە، جۇمىس تابا الماي قىزىلوردا جىلۋ ورتالىعىنا قارا جۇمىس سۇراپ كەلسەم، كادر ءبولىمىنىڭ باستىعى مەنىڭ بۇدان بۇرىن تاجىكستاننىڭ قورعانتوبە وبلىسىنىڭ يليچەۆ اۋدانىنىڭ رايكومىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولىپ ىستەگەنىمدى ەڭبەك كىتاپشامنان وقىپ قويىپتى. بۇل اڭگىمە ديرەكتورعا جەتىپ ماعان ورتالىقتان «باسشىلىققا» جاقىنداۋ جۇمىس ىزدەگەن وقيعاسىن كۇلكىمەن، انەكدوتقا جاقىن نارسە دەپ ەسكە الامىن. بۇل جەردە ايتايىن دەگەنىم، مەنىڭ ءومىر بويى ىزدەگەن، اڭساعان ماماندىعىم مۇعالىم بولۋ، تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولۋ ەكەن. قازىر ون ەكى جىل بولدى، وسى ساباقتان مەكتەپتە بالالاردى وقىتىپ ءجۇرمىن.
- ەندى وتباسى توڭىرەگىڭىزگە كوشسەك. ولارعا ءسىزدىڭ تاريحشىلدىعىڭىز، ولكەتانۋشىلدىعىڭىز، نۋميزماتتىعىڭىز دارىعان با؟
- ۇيدەگى وتباسى مۇشەلەرىمە بۇل قۇمارلىعىمدى زورلاپ تاڭىپ جۇرگەن جوقپىن. بىراق، ولار مەنىڭ قانشالىقتى وسى سالانى سۇيەتىنىمدى، قۇمارىمدى بىلەدى، تۇسىنەدى. ۇيدەگى جەكە كىتاپحانامدا 1000-ن اسا كىتاپ قورىم بار، تەك قانا تاريحي كىتاپتار. جىل سايىن سوڭعى مەكتەپ كەشىندە مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرۋشىلەرگە تاريحي كىتاپتارىمدى سىيعا بەرۋدى داستۇرگە اينالدىرعانمىن. ۇلىم دىنمۇحاممەدتى (قازىر 11-سىنىپتا وقيدى) وتكەن جىلى ايەلىمىز ەكەۋمىز «جاس عالىم» دەپ اتالاتىن حالىقارالىق بايگەگە دايىنداپ ديماش جاساعان «نۋميزماتيكا مەن بونيستيكانىڭ تۋعان ولكەنى زەرتتەۋدەگى قولدانىلۋى» دەگەن بايانداماسى استانادا ءبىرىنشى ورىن الدى. ءدال وسى تاقىرىپتى ءسال باسقاشا بۇرىپ، جارىم قىزداركۇل «نۋميزماتيكا مەن بونيستيكانىڭ ورىس ءتىلى مەن ادەبيەت ساباعىندا قولدانىلۋى» دەگەن جوباسى رەسپۋبليكالىق كونكۋرستا بايگە الدى. مىنە، وسىنىڭ ءوزى، وتباسى مۇشەلەرىمنىڭ سۇيىكتى ءىسىمدى ءوز ەڭبەكتەرىندە پايدالانۋى مەنى قولداعانى ەمەس پە! جاس بالانىڭ وسىدان 2 مىڭ جىل بۇرىن جاسالعان مونەتانى ءوز قولىنا ۇستاۋى، تاريح ساباعىن وتكىزۋدىڭ تاماشا كورنەكتى ۇلگىسى ەمەس پە!
- سۇيىكتى قۇمار ىسىڭىزدە كەزدەسىپ قالاتىن اتتەگەن-اي دەگىزەتىن ءجايتتاردى ايتا الاسىز با؟
- ءبىر عانا ءجايتتى ايتايىن. جيىرما جىلدىق ەل تاريحىمىزدا تالاي مەرەكەلىك تەڭگە، باقىر، اقشالار شىعىپ جاتىر. ولار ءبىز سياقتى جيناۋشىلارعا ارنالعان. سولاردىڭ قاراپايىم مەتالدان جاسالعاندارىنا قول جەتكىزىپ ءجۇرمىن. قول جەتكىزبەيتىندەرى - كۇمىس، التىن، پلاتينا سياقتى قۇندى مەتالداردان جاسالعاندارى. باعالارى وتە قىمبات، 90 مىڭنان 200 مىڭعا دەيىن. ولاردى قالتالىلار مەن شەتەلدىك ازاماتتار سول زاماتتا سىپىرىپ ساتىپ الىپ كەتەدى. ولار بۇل تەڭگەلەردى مەن سياقتى جيناۋ ءۇشىن، تاريح ءۇشىن دەپ المايدى، جەكە قارجى قورىن كوبەيتۋدىڭ ءبىر بابى دەپ ەسەپتەيدى. مەنىڭ ديماشىم جاقىندا ءبىر ويدى ايتتى: «اكە، قىزىلوردانىڭ اتىن الەمگە شىعارۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ايتايىن با؟ وزىمىزدە الەم اقشالارىنىڭ مۇراجايىن اشۋ كەرەك». تاماشا وي ەمەس پە. بىراق، ونى اشا قالساق، وعان قازاقتىڭ اقشالارىن، بۇگىنگى اقشاسىن تۇگەندەپ قويا الماساق ونىڭ نەسى مۇراجاي بولادى!
- تۇسىنىكتى. ەندى ءسىزدىڭ قازاق ەلى، ۇلتى، ونىڭ تاريحى، اتا-سالت ءداستۇرىن ۇستانىپ وتىرعان قازاقى وتباسىڭىز جايلى بىلسەك.
- دۇرىس ايتاسىز. مەن قازاقى ءداستۇرلى وتباسىنىڭ وتاعاسىمىن. بار جۇرەگىممەن قازاقى ادام ەكەنىمدى، قازاقشىلىعىمنىڭ باسىم ەكەنىن جاسىرمايمىن. بالالارىمنىڭ ءبارى قازاق ءتىلىن انا ءتىلىم دەپ سانايدى، قازاق مەكتەبىندە وقىعاندار. ەكى قىزىم ەرجەتكەن، وتباسىلى بولدى. ناقتىلاپ ايتار بولسام، ءلاززاتتى قاراكەتكەندىك ارعىندارعا ۇزاتتىم، نارعىزىم ارقىلى نايماندارمەن قۇدا بولىپ وتىرمىن. ۇشەۋىن دە ناعاشى اتاسىنىڭ قۇرمەتىنە قوجانوۆ دەپ جازدىردىم.
- نيكولاي يۆانۇلى، سوڭعى كەزدەگى كوپ تالقىعا ءتۇسىپ جاتقان ءتىل ماسەلەسى جايلى، م.شاحانوۆ باستاعان ءتىل جاناشىرلارىنىڭ حاتى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
- مەنىمشە، 20 جىل ءتىل ۇيرەنۋگە از ۋاقىت ەمەس. ورىستار رەنجىمەۋى كەرەك. ءبىز وسكەن كەڭەس زامانىندا جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ باسى التىن بولسا دا، ورىس ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن قىزمەتتەن وسپەگەندەرىن، شەتتەتىلگەندەرىنە تالاي رەت كۋا بولدىم. ولار مەنەن اقىلدى، قابىلەتى ارتىق بولدى، بىراق مەنەن تومەن قىزمەتتە بولدى، ورىس ءتىلىن ناشار بىلگەنى ءۇشىن. ەندى ولار ءوز ەلىندە، تاۋەلسىزدىك العان ەلىندە تاعى دا سول «كەمشىلىگى» ءۇشىن، ءوز انا ءتىلىن ورىس تىلىنەن كەم قويىپ قۇقاي كورۋى دۇرىس ەمەس قوي.
مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، كسرو-ڭ قۇرامىندا بولعان 15 رەسپۋبليكانىڭ ىشىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان، تىلىنەن، بارلىق سالت-داستۇرلەرىنەن ەڭ كوپ ايرىلعان - قازاقتار. ەندى سونىڭ ورنىن تولتىرۋعا جاساعان ءىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن ايىپتالماق پا؟ تاعى ءبىر مىسال. كەڭەس زامانىنداعى كاۆكازدىق رەسپۋبليكالار - ارمەنيا، گرۋزيا، ءازىربايجان قازاقتاردان بۇرىن رەسەيدىڭ وتارى بولسا دا ورىس ەكسپانسياسىنا توتەپ بەرە الدى. نەگە؟ ولار ءوز تىلىنە زورلىق جاساۋعا قارسى تۇرا الدى. قازاقتار تۇرا المادى. ارمياندار مەن گرۋزيندەر ورىس ءارپىن، كيريلليتسانى قابىلداعان جوق. ال قازاق الىپپەسى ءۇش رەت وزگەرىلدى.
مەن سىنىپتا ساباق بەرگەندە بالالارعا ارقاشان مىنانى ايتامىن. - ءبىز ەرتەڭ كەتەمىز. سەندەر مەملەكەتتىك باسقارۋ كرەسلوسىنا وتىراسىڭدار. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسەڭدەر، ەلدى قالاي باسقاراسىڭدار. سەندەرگە بۇگىنگى باسشىلار اعىلشىن، قىتاي تىلدەرىن ۇيرەنىڭدەر دەپ ۇران سالىپ، قۇلاقتارىڭدى بۇراپ جاتىر. ال سەندەرگە، تۋعان ەلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن ۇيرەنە الماي جۇرگەندەرگە، مۇنداي ۇراندى كوتەرىپ تىقپىشتاۋ، ناعىز اقىماقتىق ەمەس پە؟!
اڭگىمەلەسكەن س.ءجۇسىپ، قىزىلوردا قالاسى
«اباي-اقپارات»
