مىرزاگەلدى كەمەل. شاكارىمنىڭ ار ءىلىمى
مىرزاگەلدى كەمەل، ەكونوميكا عىلىمدارى دوكتورى،
پروفەسسور، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
شاكارىم ءوز شىعارمالارىندا «ار ءبىلىمى» دەگەن تەرميندى قولدانعان. ول «ار» ءسوزىن «سوۆەست» دەپ تارجىمالاعان. ار دەگەنىمىز نە؟ ول تەك ادامعا عانا قاتىستى تۇسىنىك. ميحايل لەرمونتوۆ: «ادام ىسىنە قۇدايمەن بىرگە تورەشى ءبىر نارسە بار، ول - ار» دەپ ايتقان. اباي اۋدارماسىندا ول ولەڭ بىلايشا كەلتىرىلگەن:
مەنىڭ سىرىم، جىگىتتەر، ەمەس وڭاي،
ەشكىمنىڭ ورتاعى جوق، ءجۇرسىن بىلاي!
نەنى ءسۇيدىم، دۇنيەدە نەدەن كۇيدىم،
قازىسى ونىڭ - ارىم مەن ءبىر-اق قۇداي.
فيلوسوف عاريفوللا ەسىمنىڭ ايتۋىنشا: «ارلى ادام، الدىمەن، قۇدايىنا قاراعان، قۇداي ماقۇلدامايتىن ىسكە بارمايتىن ادام. ار - ءار ادامنىڭ ءوز ءىسىنىڭ تورەشىسى». ع.ەسىم: «قۇداي قۇراتىن «سوتقا» دەيىن ادام ءوزىنىڭ ارىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرمەك» دەيدى. «مەناندردىڭ: ءار ادامنىڭ قۇدايى - ءوزىنىڭ ارى» دەگەن ءسوزى بار.
بىزدە «ار» سوزىنە عىلىمي تۇرعىدان قانداي انىقتاما بەرىلەدى؟ «شاكارىم» ەنتسيكلوپەدياسىندا ا.توقسامباەۆا: «ار - ادامگەرشىلىك سانا، ەتيكا-فيلوسوفيالىق كاتەگوريا. ادامگەرشىلىك (ادامشىلىق، ادامدىق) قازاق حالقىندا ادام بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردىڭ جيىنتىق ماعىناسىن بىلدىرەتىن ۇعىم-ولشەم بولسا، ار ونىڭ شىعۋ تەگى، بۇلاق باستاۋى. اردى ادام بويىنداعى جاقسى قيسيەتتەردىڭ ولشەمى، ادامگەرشىلىك ساناسى دەۋگە نەگىز بار»، - دەيدى.
مىرزاگەلدى كەمەل، ەكونوميكا عىلىمدارى دوكتورى،
پروفەسسور، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
شاكارىم ءوز شىعارمالارىندا «ار ءبىلىمى» دەگەن تەرميندى قولدانعان. ول «ار» ءسوزىن «سوۆەست» دەپ تارجىمالاعان. ار دەگەنىمىز نە؟ ول تەك ادامعا عانا قاتىستى تۇسىنىك. ميحايل لەرمونتوۆ: «ادام ىسىنە قۇدايمەن بىرگە تورەشى ءبىر نارسە بار، ول - ار» دەپ ايتقان. اباي اۋدارماسىندا ول ولەڭ بىلايشا كەلتىرىلگەن:
مەنىڭ سىرىم، جىگىتتەر، ەمەس وڭاي،
ەشكىمنىڭ ورتاعى جوق، ءجۇرسىن بىلاي!
نەنى ءسۇيدىم، دۇنيەدە نەدەن كۇيدىم،
قازىسى ونىڭ - ارىم مەن ءبىر-اق قۇداي.
فيلوسوف عاريفوللا ەسىمنىڭ ايتۋىنشا: «ارلى ادام، الدىمەن، قۇدايىنا قاراعان، قۇداي ماقۇلدامايتىن ىسكە بارمايتىن ادام. ار - ءار ادامنىڭ ءوز ءىسىنىڭ تورەشىسى». ع.ەسىم: «قۇداي قۇراتىن «سوتقا» دەيىن ادام ءوزىنىڭ ارىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرمەك» دەيدى. «مەناندردىڭ: ءار ادامنىڭ قۇدايى - ءوزىنىڭ ارى» دەگەن ءسوزى بار.
بىزدە «ار» سوزىنە عىلىمي تۇرعىدان قانداي انىقتاما بەرىلەدى؟ «شاكارىم» ەنتسيكلوپەدياسىندا ا.توقسامباەۆا: «ار - ادامگەرشىلىك سانا، ەتيكا-فيلوسوفيالىق كاتەگوريا. ادامگەرشىلىك (ادامشىلىق، ادامدىق) قازاق حالقىندا ادام بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردىڭ جيىنتىق ماعىناسىن بىلدىرەتىن ۇعىم-ولشەم بولسا، ار ونىڭ شىعۋ تەگى، بۇلاق باستاۋى. اردى ادام بويىنداعى جاقسى قيسيەتتەردىڭ ولشەمى، ادامگەرشىلىك ساناسى دەۋگە نەگىز بار»، - دەيدى.
ار - ادامدىق سانانىڭ نەگىزى دەپ: «ار تۇزەر ادامنىڭ ادامدىق ساناسىن» دەگەن ولەڭ جولدارىمەن شاكارىم دە ايتقان. شاكارىمشە ايتقاندا ار وزىنە جاقىن، ءالى ارا جىگى اشىلىپ زەرتتەلمەگەن ۇيات، ۇجدان ۇعىمدارىمەن بىرلىكتە.
شاكارىم «اشۋ مەن ىنساپ» اتتى ولەڭىندە «ار» ءسوزىن بىرنەشە رەت قايتالانعان:
بارىنە دە قۇلاق سال،
راحىم، ۇيات، ار قايدا؟
جانە:
كوپ ناداننان جاسقانىپ،
سورلىڭ ەلگە باس ۇرعان.
راحىم، ۇيات، ارىنىڭ،
بەتىن توپىراق جاسىرعان.
جانە دە:
دايىن قىلدىم ءبارىن دە،
- ساقتىق، ۇيات، راحىم، ار،
ىنساپ دەگەن كارىڭ دە.
بۇل ولەڭدە ار ادام بويىنداعى اشۋ-ىزاعا قارسى، ىنساپقا جاقتاس قاسيەت رەتىندە كورىنىس تاپقان.
«جاستىق تۋرالى» دەگەن ولەڭىندە:
قاراماي ۇيات، ارىنا،
جاندى قيىپ جارىنا،- دەيدى.
شاكارىم ولەڭدەرىندە، اۋدارمالارىندا ار تازالىعى، يماندىلىق، ادامگەرشىلىك ماسەلەلەرىن ءجيى كوتەرەدى. ونىڭ شىعارمالارىندا ءوزىنىڭ ىشكى تابيعاتىنا، كوزقاراسىنا سايكەس كەلەتىن جانە سول يدەياسىن جەتكىزۋگە لايىق دەتالدار مەن سيۋجەتتىك ەلەمەنتتەر تاپقاندا عانا سول تۋىندىنى جازۋعا بوي ۇرادى.
ار قايدا؟ راحىم قايدا؟ ادەپ قايدا؟
بىت-شىت بوپ نەگە ءجۇرمىز ءاربىر سايدا؟
كوز جۇمىپ،"كوپپەن كورگەن ۇلى توي" دەپ،
بەرەدى بۇل ناداندىق كىمگە پايدا؟- دەپتى قازاققا شاكارىم.
"اقىلدى سول - نىساپ پەن ار ساقتايدى،
ارسىز سول - ارامدىقپەن جان ساقتايدى.
ادال سول - تازا ەڭبەكپەن كۇنىن كورىپ،
جانى ءۇشىن ادامشىلىق ار ساتپايدى".
جانە:
"سابىر، ساقتىق، وي، تالاپ بولماعان جان،
انىق تومەن بولماي ما حايۋاننان.
ىنساپ، راحىم، ار، ۇيات تابىلماسا،
ولگەن ارتىق دۇنيەنى بىلعاعاننان", - دەگەن شۋماقتار دا شاكارىمنىڭ ار عىلىمىنا دالەل بولارلىق ولەڭ جولدارى.
شاكارىم ار تۇزەيتىن عىلىم جاعىندا. ول «ار ءبىلىمىن» جاقتايدى. سونىڭ اتى وزعانىن قالايدى. ونىڭ «تازا اقىل»، «اق جۇرەك» دەگەنى جاي ءبىر قىسىر كەڭەس ەمەس، ادامگەرشىلىك فيلوسوفياسىنان تارايدى. ىزگىلىك، ادىلەتتىلىك بار ىستە باستى بولۋعا كەرەك. «مىلتىق بيلەپ تۇرعاندا، ادىلەت جوق» دەگەن قۇنارلى پىكىرگە كەلەدى. «جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ادامىنان، انىق تازا ءبىر ەلدى كورمەي ءوتتىم» دەيتىنى دە سوندىقتان.
شاكارىم ولەڭدەرىن ۇقىپتاپ وقىپ قاراعانىمىزدا تەك «ار» ۇعىمىنا قاتىستى تۇستارىنىڭ ءوزى وتە مول ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز:
... ارام ويمەن ار ساتىپ ءۇزىپ-جۇلماق.
... ارسىز ارام، اسىعىس ايلاكەرلىك،
مۇنىڭ ءبارى شايتاننىڭ دوسى بولماق.
... قۇداي كەشەر، اللا دەپ كۇنا قىلماق،
ار كەتىرىپ، انت ءىشىپ، جان ساتىلماق.
... ىنساپ، ۇيات، ار، راقىم، سابىر، ساقتىق،
تالاپقا التى ءتۇرلى نوقتا تاقتىق.
التاۋىنىڭ ىشىندە ىنساپ ءادىل،
وزگەسىنىڭ تىزگىنىن سوعان ۇستاتتىق.
... ار دەمەك - ادامشىلىق نامىس دەگەن،
ارىڭ كەتپەس جاعىڭا قارىس دەگەن.
... ار، نىساپپەن ءىس قىلىپ، ازاپ تارتىپ،
اق جولىندا ولەدى ءبىرتالاي جان.
... ار، نىساپتىڭ پايداسىن جان سەزەدى،
ولگەن سوڭ بايگە الارىن ءبىلىپ تۇر جان.
... ارمانىم بايلىق، مانساپ، ماقتان ەمەس -
ارى زور، اتا ۇلى ەمەس، ادام ۇلى.
... اقتان بەزگەن ارى جوق وڭكەي زالىم.
... اردان كۇسىپ، ارامنىڭ بىرەۋى بول.
... ارلانباي ارىڭدى دا ساتاسىڭ.
... قانى قىزىپ قۇتىرىپ،
ار-ابىرويى ۇمىتىلىپ.
... نادانعا ارامدىق ار ما؟!
... ار ساتار شايعا دا بولسا.
... ار تۇزەر ادامنىڭ ادامدىق ساناسىن.
... اق جولدان اينىماي، ار ساقتا ونى ءبىل.
... ءبارى ادامنىڭ بىردەي اعارىپ،
ارى ءناپسىنى جەڭسە تازارىپ.
... ار، يماننان ايىردى.
... ءسوز، مىنەزى قۇبىلسا،
ار-يمانى جوق دەپ ءبىل.
... ونەر قىلما، ار ساتىپ، جالدانباقتى.
... اداسپايسىڭ اقىلدى ارلىعا ەرسەڭ،
جولاي كورمە جىلمايى سوپى كورسەڭ.
تاپقىر، ادال، اق نيەت ادامداردىڭ،
الدانبايسىڭ ارتىنان ەرە بەرسەڭ.
... ارسىز، ارام ايلانى تاستاسالىق،
ادال ىسكە تالاپپەن باستاسالىق.
... بۇل ەلدە ادالدىق بار ما،
نادانعا ارامدىق ار ما؟
... ارام ويلى اقىل دەپ، اردان كۇسىپ.
... ار قايدا، اقىل قايدا، نامىس قايدا.
... ارىڭ ساتپا، تەرىڭ سات، ادالدى ىزدە.
... ارىڭنىڭ ولەڭ بولسىن ايناسىنداي.
... ارىن ساتىپ، ەلدى الداپ.
... ارىڭدى ساتىپ ارامعا،
ادالدى قالاي الاسىڭ؟
... ادام ءۇشىن ارىمەن ويلاماعان،
جۇكسىز، ويسىز، جۇكتىمەن ساناسپايدى.
... ار بيلەيتىن زاماندا ءناپسى ءولىپ.
... ءال جەتكەننىڭ ءبارىن جەپ،
اردى جۇتقان جاراي ما؟
... اللا سۇيمەك، ار سۇيمەك،
ۇقتىرار ادامدىقتىڭ شىن ەكەنىن.
... ار تۇزەيتىن ءبىر عىلىم تابىلماسا،
زۇلىمدىقتى جالعاندا ءادىل جەڭبەس.
... جاينار كوڭىل، قاينار ءومىر،
ار ءبىلىمى وقىلسا.
... ادامدىق بورىش ار ءۇشىن،
بارشا ادامزات قامى ءۇشىن،
سەرت بەرگەم ەڭبەك ەتەم دەپ،
الداعى اتار تاڭ ءۇشىن.
... ادامدىق بورىشىڭ،
حالقىڭا ەڭبەك قىل.
اق جولدان اينىماي،
ار ساقتا، ونى ءبىل.
تالاپتان دا ءبىلىم مەن ونەر ۇيرەن،
ءبىلىمسىز، ونەرسىز،
بولادى اقىل تۇل.
ماقتانعا سالىنبا،
مانساپتىڭ تاعى ءۇشىن.
ناپسىڭە بيلەتپە،
باسىڭنىڭ باعى ءۇشىن.
... ۇرلىقپەن ەلگە جاعىندىم،
ءارتۇرلى اتاق تاعىندىم،
ار كەتىپ، ايلا جامىلدىم.
... ارعا يە باسشىنىڭ سوڭىنا ەر،
تاڭ ارتىنان حاقيقات كۇن شىعادى.
... ار جەڭىپ شىعادى، ارامنىڭ قاراسىن.
ادال ەڭبەك، اق جۇرەك بەرەر شەشىپ،
تازا اقىل قوسىلسا، الەمنىڭ تالاسىن.
... ىنساپ، راحىم، ار، ۇيات، سابىر، ساقتىق
- اۋەس بولار التى شارت.
... ىنساپ، راحىم، ار، ۇيات تابىلماسا،
ولگەن ارتىق دۇنيەنى بىلعاعاننان.
... ار قايدا، اقىل قايدا، نامىس قايدا؟
وڭكەي يتكە جالىندىڭ، تابىس قايدا؟
... راحىم، ۇيات، ار قايدا؟
قارۋىڭدى جيىپ ال،
قۇر اشۋدان نە پايدا؟
... ار ساتار شايعا دا بولسا،
ءبىر اسىم مايعا دا بولسا.
... ادىلەت، مەيىرىم، ار مەن نىساپ،
اتى بار، ولار ەلدە جوق.
مىنە، شاكارىمنىڭ مۇراسىن ءبىر شولىپ شىققاندا «ار» سوزىنە قاتىستى قانشاما ولەڭ جولدارى تابىلدى.
تولستويدى نە ءۇشىن ۇستاز تۇتاتىنىن ايتقان «جاسىمنان جەتىك ءبىلدىم تۇرىك ءتىلىن» اتتى ولەڭىندە:
جانىمەن ءسۇيدى ادىلەت، اردىڭ جولىن،
سوندىقتان ول يەسى تەرەڭ ويدىڭ،- دەپ اردىڭ جولىن تاڭداعان تولستويدىڭ شاكىرتىمەن دەۋدەن تانبايمىن دەپ كەلتىرەدى.
ار ۇعىمىنىڭ ءمانىن قاراما-قارسى ارسىزدىق ۇعىمىن قولدانۋ ارقىلى اشۋعا بولادى. ار ادام بويىنداعى العاشىندا بار نارسە. ونى جەتىلدىرىپ وسىرە ءتۇسۋ دە، قۇرتىپ، جوعالتىپ الۋ دا ادامنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى بولادى. ادام بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەر ارعا كولەڭكە تۇسىرمەۋگە ۇمتىلادى.
شاكارىمنىڭ پايىمداۋىنشا ومىردەگى جاقسىلىق تا، جاماندىق تا، جەكە ادامنىڭ بويىنداعى ارلىلىق پەن ارسىزدىقتان، قاسيەت-كەمشىلىكتەردەن باستاۋ الادى. جانە كەمشىلىكتىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولمايدى، ونىڭ ءبارى ادامدىقتان ايرىلۋعا، اردان اتتاۋعا باستار جول.
ەرىنشەكتەن سالاقتىق،
سالاقتىقتان ناداندىق،
بىرىنەن-ءبىرى تۋادى،
جوعالار ءسويتىپ ادامدىق،- دەيدى اقىن.
شاكارىم «ءۇش انىق» اتتى فيلوسوفيالىق ەڭبەگىندە: «بىزشە ادام ءومىرىن تۇزەۋگە، بارلىق ادامدار تاتۋ تۇرۋعا نەگىزگىسى - ادال ەڭبەك، اق جۇرەك، ارلى اقىل بولۋعا كەرەك. دۇنيەدە بۇل ۇشەۋى ۇستەم بولماي، ادام بالاسىنا تىنىش ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك جوق» دەگەن.
سونىمەن، ار دەگەنىمىز نە؟ قازىرگى زامانعى ادامگەرشىلىك تۋرالى تۇسىنىكتى ەتيكا دەپ اتايدى. نەمەسە، مورال. وسى ەكەۋى ادامگەرشىلىك دەگەن ۇعىمعا سايكەس كەلەدى. بىراق ابايدا دا، شاكارىمدە دە ادامگەرشىلىك دەگەن ءسوز جوق، اباي ونى ادامشىلىق دەيدى، شاكارىم - ادامشىلىق، ار دەيدى. ادامشىلىققا قاتىستى ءبىلىمدى شاكارىم «ار ءبىلىمى» دەيدى. «ار ءبىلىمى» دەگەن تىركەس، تۇسىنىك - شاكارىمنىڭ جاڭالىعى. عاريفوللا ەسىم ايتادى: «ار ءبىلىمى» ۇعىمىنىڭ اۋقىمى كەڭ. ار ءبىلىمى ادامنىڭ ادامشىلىعىنىڭ كەمەلدەنگەن كەزىندە قالىپتاسا ما دەيمىن. مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، ار نيەت ارقىلى كورىنىس بەرەدى. ادەتتە، ادامداردى اق نيەتتى، قارا نيەتتى دەپ ءبولىپ جاتامىز. قارا نيەتتى ادامدا ار بولا ما؟ كەرىسىنشە، ارسىزدىق سولاردان شىعادى. اق نيەتتى ادامداردىڭ ءار ىسىندە ىزگىلىك جاتادى. ارلى ادامدار - سولار. ادامعا باس ءيىپ، قۇرمەت ءبىلدىرۋ دە سولارعا ءتان. ار ءبىلىمى بولسا - ارلىلىقتى دا، ارسىزدىقتى دا زەرتتەۋى كەرەك» دەيدى.
سونىمەن ار ءبىلىمى دەگەن - ار تۋرالى ءبىزدىڭ ءبىلىمىمىز. ياعني بىلۋگە ءتيىستى، بىلۋگە مىندەتتى نارسەلەر.
عاريفوللا ەسىم وسىنى ايتا كەلىپ شاكارىمنىڭ «ار ءبىلىمىن» وزىنشە تالداي كەلە ونى «ار جۇيەسى» دەپ اتايدى. ونى تومەندەگىشە نەگىزدەيدى: «ادامزات جاراتىلعالى الدىمەن زاتتىق تابيعاتقا يە بولعان، ياعني باسقى ماقسات - ءىشىپ، جەۋ، قارىندى تويىندىرۋ. مۇنى فيلوسوف عالىم ءبىرىنشى جۇيە - ءتان جۇيەسى دەگەن. ەكىنشى بولىپ جان جۇيەسى ايتىلادى. ءۇشىنشىسى - ادامنىڭ ساناسى. ءتورتىنشى - ءناپسى جۇيەسى، ول تەك ءىشىپ-جەۋ ەمەس، ارتىنا ۇرپاق قالدىرۋ نيەتى. بەسىنشى - كوڭىل جۇيەسى، ياعني كوڭىل ازىعىن ىزدەۋ. التىنشى جۇيە - رۋح جۇيەسى، ياعني ادامنىڭ رۋحاني مادەنيەتى. جەتىنشى جۇيە - ار جۇيەسى، ول جاراتۋشىعا بارار سوڭعى باسپالداق».
عاريفوللا ەسىم ار جۇيەسى دەگەندى ءوز سوزىمەن بىلايشا تۇسىندىرەدى: «ار جۇيەسى دەگەندە ادامشىلىق كەڭىستىگى ايتىلادى. ار تازا كۇيىندە كەزدەسپەيدى، ونىڭ كورىنۋ فورمالارى: ۇيات، نامىس، ۇجدان، عاشىقتىق، دوستىق، كىسىلىك، جومارتتىق، ىزگىلىك، پاراساتتىلىق، دانالىق، تالاپتىلىق، ت.ب. ار دەگەنىمىز كوڭىل مەن رۋحتىڭ ساپالىق ولشەمى نەمەسە انىقتاۋشىسى دەۋگە بولادى». ءبىز اۆتوردىڭ بۇل ويىمەن تولىق كەلىسەمىز. ورىندى-اق.
بۇل تۇجىرىمداردى ءبىز ماقۇلدايمىز جانە بولاشاقتا تەرەڭ زەرتتەۋ، ومىرگە ەنگىزۋ قاجەتتىگىن تۇسىنەمىز. سويتە تۇرا ادامگەرشىلىك پەن اردى زەرتتەيتىن تۇسىنىكتى «ار ءىلىمى» دەپ اتاۋدى ۇسىندىق. سەبەبى نە؟ سەبەبى ءبىز ار ۇعىمى ءبىلىم شەڭبەرىنەن شىعىپ، عىلىم، تانىم، ءدىن تۇسىنىكتەرىمەن استاسىپ كەتەتىن ۇعىم دەپ تانيمىز. سوندىقتان ونى «ار ءىلىمى» دەپ اتاۋدى لايىق سانايمىز.
ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزشە اردىڭ ويانۋى ءۇشىن ءبىلىمدى بولۋ از، ادام الدىمەن كورگەندى، تاربيەلى بولۋى كەرەك. تانىم-تۇسىنىگى مول ادام ارسىزدىققا بارمايدى. اردىڭ وياۋلىعى - ارعا نۇقسان كەلەتىن ءىستى بولدىرمايدى. ول ءۇشىن ءبىلىم از، كورگەندىلىك، كورەگەندىك كەرەك.
عىلىم كوزى - ىزدەنۋ، اعارتۋشىلىق. عىلىم - بۇكىل ەلدى سۋسىنداتا الار شالقار كول، حالىقتى بايلىققا، باقىتقا بولەر تاۋسىلماس كەن، رۋحاني دەرتتىڭ ءبارىن الاستايتىن، ەلگە قۋات، كۇش بەرەتىن ءدارۋ. ءبىلىم الۋدى عىلىممەن ۇشتاستىرا يگەرسە، قازاق تا تاريح كوشىندە وزگەلەرمەن تەڭ دارەجەدە بولاشاققا بەت الماق، باسقالارمەن باسى تەڭەسپەك، باسەكەلەس بولا الماق.
ءىلىم دەگەندە ءبىز ءدىننىڭ دە ار ءىلىمىن قالىپتاستىرۋدا وزىندىك ورنى بار دەپ سانايمىز. «ءدىن دەگەنىمىز - عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ اناسى» دەگەن شاكارىم اقىلمان. دەمەك شاكارىم ءدىن مەن عىلىم-ءبىلىمدى ءبىرتۇتاس دۇنيە، بىرگە دامۋى ءتيىس ءىلىم دەپ قاراستىرعان.
ءدىن جولى - يمان جولى، يماندىلىق جولى. ءدىنسىز ادامنىڭ اردى اتتاۋى، قياناتقا بارۋى وڭاي. ويتكەنى ول دىنسىزدىكتىڭ ناتيجەسىندە قۇدايدان قورقۋ سەزىمىنەن ادا. شاكارىم مۇنىڭ ماعىناسىن تەرەڭ تۇسىنگەن عۇلاما. سوندىقتان دا ءوز ولەڭدەرىندە: "قياناتى باردىڭ يمانى جوق", - دەپ جازىپ كەتكەن.
شاكارىم ءىلىمى دەپ اتاۋىمىز وسى دالەلدەرگە نەگىزدەلگەن. شاكارىمنىڭ 1912 جىلى «ايقاپ» گازەتىندە جاريالانعان «بىلىمدىلەرگە بەس ساۋال» دەگەن ەڭبەگىندە ار ىلىمىنە قاتىستى، ءبىلىم مەن عىلىم جانە دىنگە قاتىستى ساۋالناماسى بار. بەس ساۋال مىناۋ:
1. اللانىڭ ادامدى جاراتقانداعى ماقسۇتى نە؟
2. ادامعا تىرشىلىكتىڭ ەڭ كەرەگى نە ءۇشىن؟
3. ادامعا ولگەن سوڭ، مەيلى نە جونمەن بولسىن، راحات-بەينەت (ساۋاپ-ازاپ) بار ما؟
4. ەڭ جاقسى ادام نە قىلعان كىسى؟
5. زامان وتكەن سايىن ادامداردىڭ ادامشىلىعى تۇزەلىپ بار ما، بۇزىلىپ بارا جاتىر ما؟
شاكارىمنىڭ بەس ساۋالى ءبىر ساتتىك ويدان تۋا سالعان اسىعىس دۇنيە ەمەس. بۇل ساۋالدار وتىز جىلدان استام شاكارىمنىڭ ىشكى دۇنيەسىنە توڭكەرىس جاساپ، ول ونىڭ جاۋابىن ۇدايى ىزدەۋمەن بولعان. ادىلعازى قايىربەكوۆ «شاكارىمتانۋ ماسەلەلەرى» اتتى كوپتومدىقتىڭ 6-تومىندا «شاكارىم ءھام ءسابيت» دەگەن ماقالاسىندا شاكارىمنىڭ ءوزى ولەتىن جىلى ءسابيت مۇقانوۆقا ءوزىنىڭ كىتاپتارى مەن قولجازبالارىن تانىستىرۋمەن قاتار، ءوزىن مازالاپ جۇرگەن وزەكتى ساۋالداردى، كوزقاراستارىن بىلاي بىلدىرگەنىن جازعان: «قىرىقتان اسا بەرگەنىمدە: جان نە؟ ءدىن نە؟ بارشا الەم قالاي جارالعان، ادامعا جاراتۋشى جاعىنان نە ءوزىنىڭ ار، نىسابى جاعىنان سالىنعان مىندەت بار ما؟ بولسا ول نە؟ ادامدا تولىق ەرىك بار ما؟ جان ادام ولگەن سوڭ جوعالاتىن زات پا؟ ادام بۇل ومىردە نە عىلعان ءجون؟ - دەگەن سياقتى ىلعي دەنە سەزىمىمەن سەزىلمەي ءىش جاققا: ادەتىنە، دىنىنە، نانعانىنا، قۇمارىنا بۇرىلماي ويلايتىن نوقتاسىز - تازا اقىلمەن عانا بىلەتىن ىستەر تۋرالى: ءدىن عالىمى، عىلىم عالىمى، ويشىل فيلوسوفتاردىڭ بۇل تۋرالى جازعان كىتاپ، ايتقان سوزدەرىن وزىمشە سىنعا الىپ، دۇرىسىن الىپ، تەرىسىن تاستاپ شىعارعان قورىتىندىلارىم ەدى. مەن: پالەن پايعامبار، تۇگەن پروفەسسور ايتتى دەگەنگە توقتاپ قالمايمىن. ءوز اقىلىم قابىل الماعاندى كىم ايتسا دا تەرىس كورەم. بىراق اقىل قابىل الارلىق دالەل ايتسا ول كىم بولسا دا باس ۇرام. ىزدەگەنىم تامام ادام پايداسى بولعاندىقتان، اقىلىم ايتقان حاقيقاتتى ايتپاي تۇرا المايمىن. ەرىكسىزبىن». وسىلاي دەي كەلە شاكارىم: «جان سىرى»، «جارالىس سىرىنا» ءتىرى كۇنىمدە نە قارسى ايتىلعان دالەلدى سىندارىن، نە ءبىلىمدى ويشىلداردىڭ قابىل العانىن ءبىلىپ ولسەم ارمانسىز بولار ەدىم» دەيدى. مۇنداي ساۋالدار بىلىمدىلەرگە «ايقاپتا» قويىلعان ساۋالداردىڭ باسقا ءبىر قىرى دەسە بولارلىق.
بۇل ساۋالدارى ارقىلى شاكارىمنىڭ اقىل-ويىنىڭ كەڭدىگىن كورەمىز، ەكىنشىدەن، وسى ساۋالداردان شاكارىمنىڭ ءدىن، ءبىلىم مەن عىلىمدى ءبىرتۇتاس دەپ قارايتىندىعى ايقىن. مىنە سوندىقتان شاكارىمنىڭ ءوزى ايتقان «ار عىلىمى»، فيلوسوف عاريفوللا ەسىم تۇزەتۋ ەنگىزگەن «ار جۇيەسى» تۇسىنىگىن ماقۇلداي كەلە ونى «ار ءىلىمى» دەپ اتاۋدى دۇرىس دەپ سانايمىز.
بۇل ساۋالدارعا عاريفوللا ەسىم شاكارىمنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى الدىندا شىعارعان «دانىشپان شاكارىم» اتتى كىتابىندا العاش رەت جاۋاپ تابۋعا تىرىسادى، تولعامدار جاسايدى، وي تارقاتادى، پىكىر جارىستىرادى. جازعان تالداۋلارىن جاۋاپ دەمەيدى، «ساۋالعا ىزدەنىس» دەيدى. «بايقاپ وتىرساق، ادام بالاسىنىڭ جاۋاپقا قاناعاتتانعان كەزى بولماعان. ءبارى ۋاقىتشا. سۇراقتىڭ جاۋابى ءدال ساتىندە دالەلدى بولعانمەن، كۇندەر وتە، زامان وزا كەلە سول دالەل دالەلسىزدەنە باستاپ، ادامنىڭ كۇدىك سەزىمىن وياتىپ، جاڭا جاۋاپ ىزدەۋ باستالادى» دەيدى. دەمەك بۇل ساۋالدار ماڭگىلىك ساۋالدار، ولار عاسىرلار بويى ءبىزدىڭ الدىمىزدان شىعىپ، جاڭا-جاڭا تۇسىنىكتەمەلەر بەرۋدى تالاپ ەتىپ تۇرادى.
ايگۇل ىسىماقوۆا «شاكارىم وقۋلارى» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسىندا جاساعان «ابايدىڭ شاكىرتى - شاكارىم قۇدايبەرديەۆتىڭ «ار ءبىلىمى» اتتى بايانداماسىندا: «وتارشىلىق ساياساتى ۇستەم كەزدە شاكارىم قاجى يمان سوزدەرىن العا شىعارىپ، ولەڭدەرى، پروزالىق شىعارمالارى، پوەمالارى، اۋدارمالارى ارقىلى ىسكە اسىرعان. ءار سوزىمەن ءوزىنىڭ ءدىنىن، ءدىلىن، يمانىن قورعايتىن ويلاردى كوركەمدەپ ايتقان» دەيدى.
شاكارىمنىڭ «التى اڭگىمە وقۋعا جايىڭ بار ما...؟» دەگەن ولەڭى ءوز اۋدارما جاساعان التى اڭگىمەگە اڭداتپا ەسەبىندە جازىلعان. ول اڭگىمەلەردىڭ ۇشەۋى لەۆ تولستويدىڭ «اسارحيدون-لاەلي»، «ءۇش ساۋال» جانە «كرەز پاتشا»، سونىمەن بىرگە «شىعىستىڭ ءجۇز اڭگىمەسى» جيناعىنان الىنعان «ۇجدان»، «قولشاتىر بۇيرىعى»، «پان-جي-زان حان». ولەڭدى شاكارىم عيبراتتىق ماقساتتا جازعان. ولەڭدە ءىرى-ءىرى ادامدىق تانىمدار اتالعان: ءۇمىت، بولاشاق، ادامزاتتىق، ار ءىلىمى. التى اڭگىمەنىڭ مانىنە، نە ايتىلعانىنا ءۇڭىلۋدى جاس ءوسپىرىم عالىمداردان ءوتىنىش ەتكەن. عيبرات ال دەپ قانا قويماي، «جاماننان جيرەنىپ، جاقسىعا ۇمتىلۋىنا» ۇندەيدى. «ورىس، قازاق - ادامنىڭ ءبىرى بىردەي، ەشكىمدى الالاما ونى بىلمەي، كەم-كەتىككە بولىسۋ - ار مىندەتى، حالقىڭا پايدا تيگىز بوسقا جۇرمەي». شاكارىمنىڭ «ار ءىلىمى» كونتسەپتسياسىنىڭ يدەياسى بۇل شىعارماسىندا تۇپنەگىز تىرەك رەتىندە كورىنىس تاپقان.
عاريفوللا ەسىم: «ارلىلىققا قاراما قايشى ۇعىم ارسىزدىقتىڭ ەكى ءتۇرىن اتايدى، ول - پىسىقتىق پەن ناداندىق. شىنىندا، پىسىقتىق - يكەمدىلىك، ول ۇياتتى ءتيىمدى تۇرمىس پەن جايلى ومىرگە الماستىرۋ نيەتىنەن تۋىندايدى، ۇياتسىزدىق - ارسىزدىق. پىسىق ادام ءار ىسىنەن پايدا ىزدەيدى، وزىنە ءتيىمدى جاعىن قۋادى. سول ءۇشىن جانىن جالداپ، ار كەشۋگە بار. شىن ارسىزدىق پىسىقتىققا تىرىسۋشىدان تۋادى. ال ەندى، ناداندىقتىق ارسىزدىق بولاتىن سەبەبى نە؟ نادان ادام ناداندىعىن جاسىرۋعا تىرىسادى، سول ءۇشىن ۇمتىلادى، بىرەۋى عىلىم جولىنا تۇسەدى، بىرەۋلەرى بيلىككە يە بولادى. ءسويتىپ ءوز بولمىسىن جاسىرىپ، تۇرلەنىپ وتىرادى. سول ارقىلى اتاق-داڭققا، كوپشىلىككە جاعۋ، ۇناۋ قابىلەتىن يەلەنەدى. بىراق، ناداندىق ءبارىبىر كۇندەردىڭ كۇنىندە بايقالىپ، تانىلىپ قالادى» دەپ اكادەميك-عالىم ناداندىقتى ارسىزدىققا بالايدى.
زامان شىندىعىنىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلگەن اقىننىڭ ازاماتتىق شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى ۇسىنار يدەياسى زاماندى تۇزەۋ بولدى. «مەن جەتەكتەپ ولەمىن، ورگە قاراي قازاقتى» دەپ الدىنا ماقسات قويعان ول زاماندى تۇزەۋدى، ەڭ الدىمەن ادامدى تۇزەۋدەن باستاۋ قاجەتتىگىن ايتادى. زامانداستارىنىڭ بويىنداعى ءتۇرلى كەسەلدەر، كەسىر مىنەز، تەرىس قىلىقتار شاكارىم سىنىنىڭ نىساناسىنا اينالدى. اقىن ءوز ولەڭدەرىمەن سولارمەن كۇرەسەدى.
جۇرەگى تازا ادامدار،
زۇلىمدىقتان اماندار،
قياناتسىز ناداندار،
اۋليەدەن كەم ەمەس،- دەگەن ولەڭ جولدارىن وقىپ، ارلىلىقتىڭ قارسى بەتى سانالاتىن ناداندىقتىڭ ءوزى قياناتسىز بولسا، سول دا جەتەرلىك دەگەن فيلوسوفيالىق وي ايتادى.
«ناسيحات» دەگەن ولەڭىندە اقىن عىلىمنىڭ پايداسىن، ادامزات قوعامىنىڭ وركەندەتۋدەگى ورنىن جوعارى باعالاي كەلىپ، نادان، زالىم، ايلاكەر، ارام نيەتتى ادامدارعا عىلىم ۇيرەتسە، ول ءارى پايداسىز، ءارى قاۋىپتى دەگەندى ايتادى. «شىن زالىمعا بەرمە عىلىم، ول الار دا جوق قىلار. قارۋىم دەر، كىسى اتىپ جەر، ول عىلىمدى ايلا ەتەر» دەيدى.
شاكارىمنىڭ «ءادىل-ماريا» اتتى رومانى قاراپايىم ءومىر شىندىعىن سۋرەتتەۋ ارقىلى ادامگەرشىلىك پەن ار تازالىعى، ادالدىق پەن ىنساپ ماسەلەلەرىن كوتەرەدى. شاكارىمنىڭ پايىمداۋىنشا، ادامنىڭ ءاربىر ءىس-ارەكەتى وسى ۇعىمدارعا باعىنۋى كەرەك. ادامدى ءتۇرلى ساپالىق توپتارعا بولەتىن ونىڭ باي-كەدەيلىگى ەمەس، رۋحاني بايلىعى، ونىڭ ىشكى الەمى، جان-دۇنيەسىنىڭ جاي-كۇيى بولۋعا ءتيىس. جالپى، ادامگەرشىلىك ماسەلەسى شاكارىمنىڭ بۇكىل شىعارماشىلىق تابيعاتىنا ءتان تاقىرىپ دەۋگە بولادى. ادامنىڭ رۋحاني بولمىسى، اقىل مەن تالاپ، ار، ۇجدان، ىنساپ ۇعىمدارى شاكارىم شىعارمالارىندا ءبىرىنشى كەزەكتە كورىنىپ تۇرادى.
شاكارىمنىڭ «بايشەشەك باقشاسى» دەپ اتالاتىن شاعىن مينياتيۋرالاردان تۇراتىن توپتاماسىنداعى ءبىر شاعىن ەسسەسىندە جان ماقسۇتى مەن ءتان ماقسۇتى تۋرالى ايتقان: «ادامدا ەكى ءتۇرلى ماقسۇت بار، ونىڭ ءبىرىن ءتان ماقسۇتى، ەكىنشىسىن جان ماقسۇتى دەيمىز. قارا باسىنىڭ قامىن ويلاپ، وزىمشىلدىك، ماقتان كوكسەيتىن - ءتان ماقسۇتى. ادامشىلىق ار مەن ادال ەڭبەك ىزدەيتىن - جان ماقسۇتى. باستاپقىنى كوكسەگەن ادام زۇلىمدىق قياناتپەن بولسا دا، مال، مانساپ، ماقتان تابۋعا قۇمار بولادى. سوڭعىنى كوكسەگەن ادامنىڭ ادال ەڭبەك، اق نيەتتەن باسقا باسقا ىزدەيتىنى جوق، ول ادام بالاسىن الا كورۋدى، قيانات قىلۋدى ءتىپتى ۇناتپايدى».
ويشىل اقىننىڭ «ءۇش انىق» اتتى فيلوسوفيالىق ەڭبەگىندە دە وسى «جان ماقسۇتى» نەگىز ەتىپ الىنعان.
«ءۇش انىقتىڭ» نەگىزىندە كەلىپ ار ءىلىمى قالىپتاسادى. ار ءىلىمى - ول رۋحاني تازارۋ جولى.
«ءۇش انىقتا» ار ۇعىمى ۇجدان دەگەن ۇعىممەن تۇسىندىرىلەدى: «ادامداعى نىساپ، ادىلەت، مەيىرىم - ۇشەۋىن قوسىپ ايتقاندا، مۇسىلمانشا ۇجدان دەگەن ۇعىم تۋادى» دەيدى. سويتەدى دە: «ادامشىلىق ارىم سونى ىستەۋدى ۇناتادى» دەگەن «ۇجدانىڭ سولاي قىلعاندى ۇناتادى» دەگەندىك بولىپ شىعادى» دەيدى. دەمەك ۇجدان مەن ار تەڭ تۇسىنىك. شاكارىم ۇجدان، ياعني ار تۋرالى پىكىرىن: «ۇجدان - جان تىلەگى» دەپ قورىتىندىلايدى. وسى فيلوسوفيالىق تراكتاتتا شاكارىم: «ادام اقيقاتتى باس كوزىمەن كورمەيدى، اقىل كوزىمەن كورەدى... ولىمنەن سوڭ ءبىر ءتۇرلى تىرشىلىك بار. ەكى ومىرگە دە كەرەكتى ءىس - ۇجدان. ۇجدان دەگەنىمىز ىنساپ، ادىلەت، مەيىرىم» دەيدى.
شاكارىم: «تازا دەنە، تولىق مىنەز وي ىستەرىن كەرەك قىلادى، سونىڭ قاتتى ءبىر كەرەگى - ۇجدان. ونى ادام وسى ءومىرى ءۇشىن عانا كەرەك قىلمايدى، سوڭعى ءومىر ءۇشىن دە كەرەك قىلادى. اتىم قالسىن، مەنى جاقسى كورسىن، پالەنشە سونداي تازا دەگەن ءۇشىن ەمەس. ...ۇجداننىڭ جان تىلەگى ەكەنىنە نانعان ادام ومىردە ىستەگەن قياناتىنا قاتتى وكىنىپ، كۇيىپ، ىستەگەن جاقسىلىعىنا قۋانىپ ولسە كەرەك. ولاي نانباي، ۇجداندى قۇر عانا كورىنىس ءۇشىن ادامدىققا لايىق دەپ ۇعاتىن كىسىگە جاقسىلىق پەن قياناتتىڭ كوپ ايىرماسى بولماسا كەرەك. وعان بۇگىنگى ءومىردىڭ ايلا-ءادىسىن تاپسا بولعانى. ...ۇجدان - ومىرگە بىردەي كەرەك تايانىش. بۇعان نانا الماعان ادامنىڭ جۇرەگىن ەشبىر عىلىم، ونەر، ەشبىر زاڭ-جول تازارتا المايدى» دەيدى.
شاكارىمنىڭ ار ءىلىمىنىڭ ماقساتى ىشكى تازالىققا جەتۋ ارقىلى حاقتى تانۋعا جول اشۋ. سوندىقتان شاكارىمنىڭ ءىلىمى بارلىق ادامزاتتى باقىتقا جەتكىزۋگە باعىتتالعان دەيمىز. ول قازاق فيلوسوفياسىنىڭ ويىن ەرەكشە بەلەسكە كوتەرگەن ويشىل.
شاكارىم: «قۇبىلعان الەم جارىسى، اقىلدى جاننىڭ تابىسى» دەيدى. «اقىلدى جاننىڭ مۇلكى - الەم» دەيدى تاعى دا. سوڭعى ءبىر جول ءسوز ەرەكشە توقتالۋعا تۇرارلىق. مۇندا شاكارىم: اقىلدى جان عانا الەمدى مۇلىك رەتىندە تاني الادى، ونداي جان دۇنيەگە جاقىن تۇراتىن باسقا پەندەلەر سەكىلدى الەمنىڭ قۇبىلمالى جارىسىندا جۇتىلىپ كەتپەيدى،- دەپ تۇر. الەمدى مۇلىك رەتىندە ساناۋ ءۇشىن دە قانشاما اقىل-پاراسات كەرەك.
ارلى ادام دەگەندە حالىق اراسىندا كىمدەردى ايتادى؟ بويىندا ۇيات، قايرات، جىگەر، جاۋاپكەرشىلىك، كىسىلىك، نامىس، تالاپ، ەرلىك سەكىلدى اسىل قاسيەتتەرى بار ادامدى ايتادى.
شاكارىم قازاق قوعامىن قالاي قۇرۋدىڭ تۇجىرىمداماسىن جاساپ كەتكەن ادام. ونى الدىمەن ادامنىڭ جان دۇنيەسى تازا، ارى بيىك بولۋمەن بايلانىستىرعان.
شاكارىم ءوز ءومىرى ارقىلى دانالىققا جەتكەن تۇلعا ەكەنىن دالەلدەگەن دەگدار جان. دانالىق دەپ ارلىلىققا، اقىل مەن سابىرعا، ىزگىلىككە نەگىزدەلگەن قارەكەتتى ايتامىز. دانالىقتىڭ ارنالارى - ىزگى وي، ىزگى مىنەز-قۇلىق جانە ىزگى ءىس. وسى ۇشەۋى دە شاكارىم بويىنان تابىلعان، ونىڭ تۇلعاسىن بيىكتەتىپ تۇرادى.
شاكارىم فيلوسوفياسى «ءوزىڭدى تانى، سونىڭ ناتيجەسىندە ادامدى تانى» دەۋگە كەلەدى. شاكارىم زەرتتەۋلەرى بويىنشا ادام بولمىسى ءۇش بولىكتەن تۇرادى: ءتان، رۋح جانە جان. ءتان تابيعاتتىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرى توپىراق، سۋ، اۋا، وت جانە ەفيردەن تۇرادى، ول - ماتەريالدىق بولمىس. رۋحقا - سەزىم، وي-ءورىس، اقىل-ەس، تۇيسىك جانە اركىمنىڭ وزىندىك «مەنى» جاتادى. جان بولسا ادام ءومىرىن باسقارۋشى، قۋات كوزى، تىرشىلىك بولمىسى. جان تانىم-بىلىمگە جانە رۋحاني لاززاتقا قۇشتار. جاننىڭ تولىعۋى تەك رۋحاني جولمەن عانا جۇزەگە اسادى. رۋحاني جەتىلگەن ادامنىڭ بۇكىل بولمىسى كەمەلدى كەلەدى. جان ءتاندى تەك رۋح ارقىلى بيلەيدى. ادامنىڭ ماتەريالدىق بولمىسىن جان مەن رۋح بولمىسى جەڭىپ تۇرسا، ناعىز جەتىلگەن ادام سودان شىعادى.
اكادەميك عاريفوللا ەسىم ءوزىنىڭ «ادام زات» دەپ اتالاتىن كىتابىندا ادامدى تۇسىنۋدە وزگەشە ولشەمدەر قولدانادى: «مەنىڭ تۇسىنىگىمشە ادام بولمىسىندا مىناداي التى جۇيە بار، ولار: ءتان جۇيەسى، جان جۇيەسى، ءناپسى جۇيەسى، اقىل جۇيەسى، كوڭىل جۇيەسى، رۋح جۇيەسى».
شاكارىم عىلىمي-تالدامالىق ەڭبەكتەر دە جازعان. «ءۇش انىق» اتتى ەڭبەگىندە ءوز داۋىرىندە عىلىمعا تارالعان، جاراتقان يە جوق، بارلىقتىڭ وزدىگىنەن جارالىپ جاتقان دەگەن ءوز كوزقاراسىنىڭ ءتورت دالەلىن كەلتىرەدى: سونداعى «قايتا اينالىس جولى» دەگەن ءبىرىنشى دالەلى اتومعا ارنالعان. سوندا: «بارلىق نارسەنىڭ ءتۇپ سەبەبى بۇرىننان بار قۋاتتى دەنە (سيلا ۆەششەستۆا) اتوم. ءار پلانەتا، جەر، كۇن، اي بولسىن باسىندا گاز، ءتۇتىن، جالىن سياقتى بولىپ كوپ زاماننان سوڭ سالقىنداپ قاتتى دەنە بولىپ، وسى ءبىر قالىبىندا قالمايدى» دەيدى. شاكارىمنىڭ فيلوسوفيالىق ليريكاسىندا دا ايدىڭ جارىق شىعارمايتىن اسپان دەنەسى ەكەندىگىن ايتاتىن عىلىمي تۇجىرىم بار: «كىسى باعىن دەمە باعىم، ءوز دەنەڭدى نۇرلى قىل. اي سىقىلدى بولما جارىق، قارىز الىپ كۇن نۇرىن. كۇن سىقىلدى كوپكە ءبىلدىر، شىقتى ما كۇن، باتتى ما اي، اي سىقىلدى ايتىپ وتىر، قانشا عۇمىر وتكەنىن».
شاكارىمنىڭ تەك ايعا قاتىستى ولەڭ سوزدەرىن سانامالاپ كورسەك، ونىڭ ءبىز بايقاعاندارىنىڭ ءوزى ءبىرتالاي: «وتىرىكپەن وتكىزىپ كۇنىن، ايىن، دەمەيدى جاماندىقپەن جولىعايىن»، «اي ولگەن سوڭ كۇن شىقتى، مەن جەڭەمىن ونى دەپ»، «نۇرىڭنان نۇر الىپ، اسپاندا جارىق اي. كەلەدى قوزعالىپ، جاقىنداپ بەر قاراي»، «جار نۇرىمەن كوڭىلدى اش، كۇن مەنەن اي، شامنان بەز»، «اي نۇرى دا ازايار، اينالا شەتى تولعان سوڭ. اق جۇزىڭنەن نۇر تايار، ارماندا بولىپ وڭعان سوڭ»، «كۇن باتىپ جوعالدى، نۇرىڭنان ۇيالىپ. جۇلدىز بەن اي قالدى، ساۋلەڭنەن ءنار الىپ»، «كومەسكى ساۋلە بەرەر اي مەن جۇلدىز، ءجۇرىسى شاتاسپايدى، شارشامايدى».
مۇرات اۋەزوۆ سوپىلىقتىڭ ءتورت ساتىسى بولاتىنىن ايتادى جانە ءار ساتىنى بىلايشا تۇسىندىرەدى: ءبىرىنشى ساتى - شاريعات، ول - كۇندەلىكتى تۇرمىس، ەكىنشى ساتى - تاريقات، ياعني تانىم-ءبىلىم جولىنداعى ۇمتىلىس، ءۇشىنشى ساتى - ماعريفات، ول - جەتىلۋ، ءتورتىنشى ساتى - اقيقات، ول، اتىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي - اقيقاتقا جەتۋ. قوجا احمەد ءياسساۋيدىڭ ءوزى وسى ءتورت ساتىنىڭ ەكىنشىسىندە ءجۇرمىن دەگەن. ول دەگەنىمىز ۇلى ۇستازدىڭ تانىم-ءبىلىم جولىنداعى ەڭبەگىن عانا ايتىپ، اقيقاتقا جەتپەك تۇگىلى، جەتىلۋدىڭ بيىك شىڭىنا دا شىعا المادىم دەگەنى. شاكارىم دە جەتىلۋدىڭ بيىك شىڭىنا جەتسەم دەگەن، سول ءۇشىن كوپ وقىعان، تانىم مەن عىلىمعا اسىق بولعان.
اقيقات. «ادام اقيقاتتى باس كوزىمەن كورمەيدى، اقىل كوزىمەن كورەدى. ...ولىمنەن سوڭ ءبىر ءتۇرلى تىرشىلىك بار. ەكى ومىرگە دە كەرەكتى ءىس ۇجدان. ۇجدان دەگەنىمىز - ىنساپ، ادىلەت، مەيىرىم». راسىندا، اقيقاتتى تانۋ وڭاي ەمەس. شاكارىم اقيقاتتى تانۋ جولىنداعى ەڭ نەگىزگى كاتەگوريالاردى - اقىل مەن ۇجداندى ءبولىپ الىپ تالدايدى. وتىرىك اقيقاتتان الىستاتسا، شىندىق اقيقاتقا جاقىنداتادى. اقىلى مەن ۇجدانى ۇيلەسىم تاپقان ادام وتىرىك ايتپايدى، ونداي ادام اداسسا بىلمەستىكتەن اداسادى. «حاقيقات جەردە قالمايدى، جالعانعا ساتپاس شىنىڭدى» دەگەندە فيلوسوف اقىن اقيقاتتى ۇستانعان ادام شىندىق جولىن ەشتەڭەگە ايىرباستامايدى دەيدى.
اقىل ادامنىڭ نەگىزگى سيپاتى، ماڭىزدى قاسيەتى. «ويقۇمارلىقتىڭ ءوزى اقىل ەمەس، ول ونىڭ شولعىنشىسى» دەيدى شاكارىم. اقىلعا قاتىستى قازاقتا مىناداي ۇعىمدار ايتىلادى: اقىل، پاراسات، زەيىن، دانالىق، زەردە، زەرەكتىك، پايىم. شاكارىم: «اقىلدان ويعا سىر تاراپ، ءۇمىتتىڭ شامى جانعان كۇن. جار ەسىركەپ بەر قاراپ، نۇرىنا جۇرەك قانعان كۇن» دەيدى. «ءۇش انىقتاعى»: «...بارشا ادام شاماسىنا قاراي، قاي ءبىرى ءوزى ءۇشىن، قاي ءبىرى تابى ءۇشىن، قاي ءبىرى بارشا ادام ءۇشىن جاقسىلىق باق ىزدەيدى. اقىل قاراۋىندا ادام تولىعى بارشا ادامعا باق ىزدەگەن بولادى» دەگەن سوزدەردەن اقىل قاراۋىنداعى ادام تولىق ادام سانالادى دەپ تۇسىنەمىز. وسى ەڭبەكتە تىرشىلىك تۋرالى، جاننىڭ ماڭگىلىگى، نەمەسە، ولگەن سوڭ تىرىلەتىن جان جوق دەگەن ەكى جولدى كەڭ تالداۋعا باراردا، ساۋ اقىل ۇعىمىن دا قولدانعان: «مەنىڭ ويىمشا، وسى ەكى جولدىڭ قايسىسى انىق ەكەنىن تابۋ اقىلى ساۋ ادامعا قاتتى مىندەت. نەگە دەسەڭ ادامدى تۇپكىلىكتى باقىتقا جەتكىزبەك بولساق، ءبىلىپ جاراتۋشى يە بار، ولگەن سوڭ دا ءبىر ءتۇرلى ءومىر بار دەگەن جولدىڭ شىن-وتىرىگىن ءبىلۋىمىز كەرەك. ەگەر شىن بولسا، سونىڭ دا قامىن ويلاپ، ادامداردى تۇپكىلىكتى باقىتقا جەتكىزۋ ءۇشىن، ەگەر وتىرىك بولسا، وعان اۋرەلەنبەي جالعىز عانا وسى دۇنيە قامىن قىلۋ ءۇشىن، ولاي بولسا بۇل ەكەۋىن قالاي تەكسەرەمىز. ونى تەكسەرۋشىنىڭ ءار ءتۇرلى دىندەر جايىنان ءاربىر بىلىمدىلەردىڭ سول تۋرالى ايتقاندارىنان حابارى بولۋ كەرەك. جانە قاتتى كەرەك ءبىر شارتى - ءوزىنىڭ تۇتقان ءدىنى، وقىعان-ۇعىنعانى، قالىپتانعان ادەتى، قۇمار ءىسى بالەندەي جاقسى كىسى ايتتى دەپ نانىپ قالعان سوزىنە ءبىرجولا بايلانىپ قالماي، اقىلىن ابدەن شىن بوساتىپ سول ەكى جولداعىلاردىڭ جازعان كىتاپ، ايتقان ءسوز، قىلعان ىستەرى ءھام ولارعا قارسى ايتقان سوزدەردىڭ ءبارىن نوقتاسىز، ناۋقاسسىز ساۋ اقىلمەن سىناۋ كەرەك. ...بۇل ەكى جولدىڭ ءتۇبى قايدان شىققانىن تەكسەرسە، ادامداردىڭ ءبىز ءھام الەمدەگى بارشا نارسەلەردىڭ قايدان بار بولعانىن، مۇنى كىم جاراتقان دەگەن ويىنان شىققان. نەگە دەسەڭ، ادامنىڭ اقىلى ونى ويلاماي تۇرا المايدى جانە ادام جاڭا ءبىر نارسەنى كورسە مۇنى كىم جاساعان، بۇل نەگە كەرەك دەمەي قويمايدى؟ سوندىقتان جاراتۋشىنى ىزدەپ اركىم ءارتۇرلى وي جۇرگىزگەن». بايقاپ تۇرساق ساۋ اقىل نوقتاسىز جانە ناۋقاسسىز بولۋى ءتيىس ەكەن. ساۋ اقىل عانا ۇنەمى قوزعالىستا، ىزدەنىستە بولادى دەلىنەدى. شىعارمانىڭ قورىتىندىسىندا: «بارلىقتىڭ ءتۇپ سەبەبى جاراتۋشىنىڭ ءبىلىم، قۇدىرەت شەبەرلىگىندە ولشەۋ جوق» دەپ تۇيىندەلەدى.
شاكارىمنىڭ امەريكا تاريحىنان، عىلىمىنان، ادەبيەتىنەن حابارى بولعان. ول «ءۇش انىق» ەڭبەگىندە جانە ءسابيت مۇقانوۆقا جازعان حاتتارىنان ايقىن كورىنەدى. ونىڭ بىرىنشىسىندە امەريكاداعى سپيريتيزم جايىندا ايتىلسا، ەكىنشىسىندە «امەريكانىڭ بيچەر ستوۋ دەگەن ايەلى جازعان قۇلدار تۇرمىسى جايىنان «توم اعايدىڭ بالاگانى» دەگەنىن قازاقشاعا اۋدارعانىم بار شىعار» دەگەنىنەن انىق كورىنىپ تۇر. سونىمەن بىرگە شاكارىمنىڭ «انا جىل اسكەر شىعىپ، وڭنان-سولدان...» دەگەن ولەڭى تۇتاستاي امەريكادا بولعان ءبىر وقيعاعا ارنالعان. بۇل ولەڭنىڭ نەگىزگى يدەياسى دا شاكارىمنىڭ بارلىق شىعارمالارىنداعىداي ادامشىلىق اتتى بيىك قاسيەتكە ارنالعان. سول ولەڭدەگى ۋولدەر بەندەت دەگەن كەيىپكەردىڭ اتىنان شاكارىم مىناداي وي ايتادى: «ەشكىمدى الالاماي قارا دەگەن، ءبارىن دە ءوز باۋىرىم دەپ سانا دەگەن»، بۇدان ۇلى ابايدىڭ: «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەن فيلوسوفياسىن تانيمىز. ۋولدەر بەندەتتىڭ كەمە سۋعا عارىق بولعان كەزدە، ەڭ سوڭىندا قۇتقارۋشى قايىققا سىيماي قالعان ايەلگە ءوزىنىڭ قۇتقارۋشى بەلدىگىن شەشىپ بەرىپ، ءوزىنىڭ سۋعا كەتۋى - بىرەۋدىڭ ءومىرى ءۇشىن ءوز ءومىرىن سىيلاۋ كورىنىسى ولەڭدى وقۋ ۇستىندە ويلاندىرىپ، تاڭداندىرىپ قانا قويمايدى، سول ارقىلى دۇنيە، بايلىق ءۇشىن قياناتقا بارۋدىڭ قاجەتسىزدىگى، الەمدە بولىپ جاتقان مەملەكەتتەرارالىق ءتۇرلى تالاس-تارتىستار، وتارشىلدىق، كۇشتىنىڭ السىزگە جاسايتىن الىمجەتتىگى، ادامشىلىققا قارسى زۇلىمدىق ارەكەتتەردىڭ ەشبىر وپا بەرمەيتىنى تانىلادى. ادامشىلىق جولىندا بۇل كەيىپكەردەن ءاربىر ادام ۇلگى السا، اركىم ءوز بويىندا جاقسىلىققا باستار قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋعا تىرىسسا، جەر بەتىندەگى ادامزات بالاسى ءبىر-بىرىنە قىسىلعاندا كومەككە كەلۋگە ءازىر تۇرسا، مەيىرىم مەن شاپاعات نۇرى جايلاسا، سوندا زۇلىمدىق اتاۋلى اۋىزدىقتالىپ، قياناتسىزدىق، ادامسۇيگىشتىك ارەكەتتەر كوبەيسە، ادامزات بالاسى سول ارقىلى ورتاق باقىتقا قول جەتكىزەر ەدى دەپ ارماندايدى.
شاكارىمنىڭ ءوز ولەڭدەرىندە كەيىپكەرىنىڭ ناسىلىنە، ۇلتى مەن ۇلىسىنا قاراماي، بارشا ادام - ادامزات بالاسى، ولاردىڭ ءبارى تەڭ، ءبارىن بىردەي كورۋگە ءتيىسپىز دەگەن تىڭ يدەولوگيا ۇسىنادى. ءبىز شاكارىمدى وقىپ، تانىپ-بىلگەن سايىن ونىڭ ءبىر ۇلتتىڭ نەمەسە ءبىر مەملەكەتتىڭ دەڭگەيىندە قالىپ قويماي، بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ورتاق ماسەلە رەتىندە قاراستىراتىنىن تەرەڭ تۇسىنەمىز. ونى زامانداستارى كەزىندە-اق اڭعارعان. سۇلتانماحمۇت ءبىر ولەڭىندە بۇل قازاق باسقالاردان وزگەشە، ونىڭ ماقسۇتى بيىك، الىس، ول قازاقتى جەكەلەپ، ءبولىپ ايتپاي، بۇكىل ادامزات مۇڭىن قوسا ايتادى دەيدى.
شاكارىم «اۋرۋسىز جانعا ايلا جوق...» دەگەن ولەڭىندە: «اۋرۋسىز جاندار - ميسىزدار، ميسىزدا اۋرۋ بولا ما؟» دەي كەلە «ميلىدا ويسىز كۇن بولماس، اۋىرماي ميى تۇرا ما» دەپ تۇيىندەيدى. بۇدان «اۋرۋ» ۇعىمىن شاكارىم «وي» ۇعىمى رەتىندە پايدالانعانىن تۇسىنۋگە بولادى. دەمەك، «اۋرۋسىز جان - ويسىز جان». جالپى، تۇسپالداپ ايتۋ شاكارىمدە وتە ءجيى كەزدەسەدى: اراق - اقىل، ماستىق - وي، جار - حاقيقات، جان - ءناپسى بولىپ كەتە بەرەدى.
شاكارىم ولەڭدەرىندە ءجيى كەزدەسەتىن سوزدەرىنىڭ ءبىر پاراسىن الىپ قاراعاننىڭ وزىندە ار ءىلىمى دەگەن ءبىر ۇعىمنىڭ قاۋىزىنا سيار جۇزدەگەن ءسوزدى تابۋعا بولادى: جان، ءتان، كوڭىل، رۋح، ار، ۇيات، ۇجدان، اقىل، وي، سانا، سەزىم، تۇيسىك، پارىز، بورىش، نامىس، جىگەر، قايرات، ىنساپ، قاناعات، پاراسات، ىندىن، ءناپسى، قايىرىم، راحىم، مەيىرىم، زالىم، ءادىل، زۇلىم، ادال، الال، حالال، ابىروي، سابىر، تالاپ، ارام، حارام، وتىرىك، شىن، دوس، قاس، تاتۋ، اراز، جاقىن، دۇشپان، ءىس-ارەكەت، ەڭبەك.
«اباي-اقپارات»
