(ابايدىڭ «توتى قۇس ءتۇستى كوبەلەك» ولەڭىنە تۇسىنىك)

«توتى قۇس ءتۇستى كوبەلەك» – زامان مەن ادام قارىم-قاتىناسى تۋرالى تولعاۋ. اباي ونى ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە (1902) شىعارعان. ءۇش شۋماق ولەڭ وزەگى – زاماندى كىم بيلەمەك دەگەن تۇيتكىلدە. ءفاني وزگەرمەلى، الدامشى، وندا قاي قاعيدا سالتانات قۇرۋى كەرەك؟ سانانى تۇرمىس بيلەسىن بە، الدە تۇرمىستى سانا بيلەسىن بە؟ جالپىادامزاتتىق ماڭگىلىك ساۋال وسى. اباي وسى حاقىندا ايتقان دانالىق وي-تانىمدى دۇرىس تۇسىنە الساق عانيبەت بولارى ءسوزسىز.

زاماندى بيلەمەك وزىمىزگە ءمالىم قوعامدى بيلەمەكتەن وزگەرەك (سوڭعىنى تومەنىرەكتە ءسوز ەتەمىز).  كوكىرەگى وياۋ، سانالى ادام ءتاننىڭ، ياعني ءناپسىنىڭ ىرقىنا كونبەي، كەرىسىنشە، ونى ءوزى بيلەپ، باسقارماق. اباي «تولىق ادام»، «كامىل مۇسىلمان» دەيتىنى وسى جان. ءناپسىنى اۋىزدىقتاي العان، كامالات شىڭىنا جەتكەن كىمدەر؟ ولار: پايعامبارلار، ونان سوڭ – اۋليەلەر، ونان سوڭ – حاكىمدەر، ەڭ اقىرى – كامىل مۇسىلماندار. «تاسديق» تراكتاتىندا (قازىرگىشە 38-ءسوز) اباي وسىلاردى اتاپ ايتادى، ياعني زاماندى بيلەۋ وسى ءتورت توپ وكىلدەرىنىڭ ەنشىسى ەكەنىن بىلدىرەدى. 

وسىمەن، ولەڭگە زەر سالايىق. العاشقى شۋماقتا اسىلىمىز اباي: 

توتى قۇس ءتۇستى كوبەلەك،
جاز سايلاردا گۋلەمەك.
بايشەشەك سولماق، كۇيرەمەك،
كوبەلەك ولمەك، سيرەمەك، – دەپ كوبەلەك پەن بايشەشەك وبرازى ارقىلى تابيعات زاڭى – تۇرلەنۋ، ءوسۋ، ءوشۋ مەن اۋىسۋ ەكەنىن شەبەر ورنەكپەن جەتكىزەدى. ادام دا سول تابيعات زاڭىنا باعىنىشتى: بالالىق شاق، ورتا جاس، اقىرىندا كارىلىك جەتپەك. زامان – سوققان جەلدەي قۇبىلمالى، ال عۇمىر – قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا. اللا ادامزاتتى نە ءۇشىن جاراتتى؟ وعان نە كەرەك، نە بىتىرمەك؟ بۇل تۋراسىندا اباي بىلاي دەيدى: 

ادامزاتقا نە كەرەك:
سۇيمەك، سەزبەك، كەيىمەك،
قارەكەت قىلماق، جۇگىرمەك،
اقىلمەن ويلاپ سويلەمەك. 

زەيىن قويا وقىساق، ءۇش قاسيەتتى (جۇرەك، قايرات، اقىل) كورەمىز: سۇيمەك – جۇرەك ءىسى، قام-قارەكەت قىلماق – قايراتتان شىعادى، ويلاپ سويلەمەك – اقىلدىڭ ءىسى. وسى ءۇش قاسيەت ءار ادامنىڭ ءومىرىن سيپاتتاي الادى. بىراق، تولىق ادام بولۋ شارتى – ءۇش قاسيەتتى بىردەي ۇستاۋ ءھام اقىل مەن قايراتتى جۇرەككە باس ۇرعىزۋ. سوندا عانا سانا تۇرمىستى بيلەيدى، ەكىنشى تۇردە ايتساق، شىندىق (ەكىنشى اتى – ادىلەت) سالتانات قۇرادى. قايرات – ىزگىلىككە، ال اقىل – عىلىمعا قىزمەتشى بولادى. بىراق ومىردە ەستى كىسى از، زامانعا كۇيلەگەن جامان كوپ. نەگە؟ وعان سەبەپ مىناۋ: اللا پەندەسىنە ەرىك تە بەرگەن. ول تاڭداۋ ەركى: ءومىر سۇرلەۋىنىڭ ءبىرى – جان تىلەۋى، ەكىنشىسى – ءتان تىلەۋى. ەكەۋدىڭ قايسىن تاڭداۋى، ياعني زامانامەن قارىم-قاتىناسى – اركىمنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى مەن جەتىلۋ دەڭگەيىنە تاۋەلدى. اباي دىتتەگەن، ءسىرا دا، وسى اقيقات. سەبەبى، كەمەڭگەر ولەڭنىڭ سوڭىن:

اركىمدى زامان سۇيرەمەك،
زاماندى قاي جان بيلەمەك؟
زامانعا جامان كۇيلەمەك،
زامانا ونى يلەمەك، – دەپ تياناقتاعان. وسىناۋ استارلى جولدارعا بايىپپەن توقتالايىق.

«اركىمدى زامان سۇيرەمەك» دەيتىنى، ءار ادام ءوز زامانىنىڭ پەرزەنتى. زاماننان تىس، قوعامنان وقشاۋ قالۋ مۇمكىن ەمەس. زاماننىڭ جاقسى-جاماندى قالىبىنا، ۇردىسىنە كونەسىڭ دە كوندىگەسىڭ. 

ولاي بولسا، زاماندى قاي جان بيلەمەك؟ 

كىمدە كىم ءناپسىسىن جەڭسە، سول كىسى زاماندى دا جەڭەدى. ويتكەنى، ءتان مەن زامان سيپاتى ورتاق. ەكەۋىندە دە تۇراقتاپ قالعان، وپالى دانەڭە جوق.  ءال-فارابي، قوجا احمەت ياسساۋي، سونداي-اق، اباي، شاكىرتى شاكارىم عۇلامالار – زامانعا باعىنباعان، كەرىسىنشە، ونى بيلەگەن جاندار. سوندىقتان ادامزاتتىڭ رۋحاني ۇستازدارى دەيمىز. جۇرەگى «ءبىر قۇدايىم» دەپ سوققان كىم كىمدى دە زامانا يلەمەك تۇگىلى، سۇيرەۋگە دە دارمەنسىز. جۇرەگىنە  يمانيگۇل قوناقتاعان ادام ولسە دە تۋرا جولدان تايماق ەمەس. 

ەندى «زامانعا جامان كۇيلەمەك» دەگەن ولەڭ جولىنا كوشەيىك. كەشەگى سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ ءبىرىنشى جارىمىندا ابايدىڭ: «كوپ ايتسا كوندى، جۇرت ايتسا بولدى» جانە «ولار سەندىم دەسە دە، انىق اقيقات كوزى جەتىپ، دەن قويىپ، ۇيىپ سەنبەيدى» (34-ءسوز) دەگەنى تولىق راسقا شىقتى. كۇللى قوعام «قۇداي جوق» دەسىپ بۇلت ەتتى. سانانى تۇرمىس، جاندى ءناپسى ەركىنشە بيلەدى. سونان نە بولدى؟ زامانا كوپشىلىكتى تەرىشە «يلەدى». تۇرمە جۇيەسى – گۋلاگ-قا ميلليوندار توعىتىلدى. قۇداي جازاسى، ءامىرى دەگەن، مىنە، وسى. «تۇرمىس سانانى بيلەيدى» دەپ ۇرانداتقان سول تۇستا ۇلتىن سۇيگەن ساناۋلى جاندار عانا زامانعا قارسى ءجۇزدى. بۇل جەردە ۇلكەنى شاكارىم بولعان الاش ارىستارىن  مەڭزەپ وتىرمىز. ءسويتىپ، «زامانا ونى يلەمەك» دەگەن ءتۇبى تەرەڭ ءسوز. ونىڭ استارىنان كەشەگى ءداۋىر شىندىعىن كورە الامىز.

قوعامدى كىم بيلەمەك، ەكىنشى تۇردە ايتقاندا، ەلدى كىم باعادى؟  سابىر ەتسەڭىز، وسىعان دا توقتالا كەتەيىك. ابايدى كوپ تولعاندىرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى وسى. مىسالعا «ەسكەندىر» پوەماسىندا مەنمەن پاتشانىڭ جاۋگەرشىلىك ارەكەتى مەن مىنەزىن قاتتى سىنعا العان (وتارشىل پاتشالىق رەسەيدىڭ جاۋلاپ الۋ ارەكەتىنە قارسىلىعىن وسىلاي بىلدىرگەن).  مۇسىلماندىق شىعىستا ەسكەندىر زۇلقارنايىن ابىرويلى تۇلعا، ونى العاش رەت «قان ىشەر، داڭعوي» ءارى «ماقتان سۇيگىش، قىزعانشاق» دەپ شەنەگەن ءبىزدىڭ اباي. تويىمسىز، ارانى ۇلكەن «كاپىر كوزدىڭ» قۇلىنا اينالعان پەندە رەتىندە سۋرەتتەگەن پوەماسىن اباي بىلايشا ساباقتايدى:

قۋ ءومىر جولداس بولماس، ءالى-اق وتەر،
ءوز كۇلكىڭە ءوزىڭ قارىق بولما بەكەر!
ۇياتىڭ مەن ارىڭدى مالعا ساتىپ،
ۇياتسىزدا يمان جوق، تۇپكە جەتەر.

ماقتاناسىڭ بىرەۋگە ماقتاسىن دەپ،
شاۋجايىمنان ەش ادام قاقپاسىن دەپ.
سەن كەتكەن سوڭ ارتىڭنان كۇلىپ قالار
«انتۇرعاننان قۇدايىم ساقتاسىن!» – دەپ.       

ەسكەندىر پاتشا – رۋحاني ۇستاز تاربيەسىن كورمەگەن ەسەر، ءناپسىسىن تيا الماعان دارمەنسىز. اباي وقىرمانعا وسىنى ۇقتىرعان. ەندى ەرتەرەكتە جازىلعان «ساۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە» (1889) ولەڭىنە كوز سالايىق. وندا اقىن:

ەدينيتسا – جاقسىسى
ەرگەن ەلى بەينە ءنول.
ەدينيتسا ءنولسىز-اق
ءوز باسىندىق بولار سول.
ەدينيتسا كەتكەندە،
نە بولادى وڭكەي ءنول؟ – دەيدى. «ەدينيتسا» – كوپتى قوستاۋشى ەمەس، ەرگەن ەلىن ادالدىق، دۇرىستىق جولعا سالاتىن پاراسات يەسى. بۇل ولەڭدى جازىپ وتىرعان اباي ەسكى زامانداعى قايراتكەر تۇلعالار ىسىنە قانىق. مىسالعا قازاق حاندىعىن قۇرعان كەرەي، جانىبەك، قاسىم، ىرگەسىن بەكىتكەن ەسىم، تاۋكە، قازاققا «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زاماندى سىيلاعان ابىلاي سىندى حاندار، قالا بەردى، «توبىقتىنى ەل قىلعان» كەڭگىرباي، ءوز اكەسى قۇنانباي – ءاربىرى  «ەل قامىن جەگەن ەدىگە» ەدى. اباي: «ەدينيتسا كەتكەندە، نە بولادى وڭكەي ءنول؟» دەپ، ەل باسقارۋ ونەرىنىڭ ءمان-ماڭىزىن ءدوپ باسىپ ايتقان، بىراق «ەدينيتسا كىم؟» دەگەن سۇراقتىڭ باسى اشىق قالادى.

ونىڭ جاۋابىن ءال-فارابي «قايىرىمدى قالا باسشىسىنىڭ قاسيەتتەرى تۋرالى» دەگەن ەڭبەگىندە بەرگەن ءدۇر. بابامىز ءبىرىنشى باسشى، ياعني «ەدينيتسا» بويىندا ون ەكى قاسيەت ۇشتاسۋى شارت دەيدى. ولار: ءىستىڭ ءمان-جايىن تەز ۇعىپ الاتىن العىرلىق; ەشنارسەنى ۇمىتپاي جادىندا ساقتايتىن  زەردەلىلىك; ويىنا تۇيگەننىڭ ءبارىن انىق جەتكىزە بىلەتىن شەشەندىك; ونەر-بىلىمگە ىڭكارلىك; بارعا قاناعاتشىلدىق; شىنشىلدىق; جاڭالىققا قۇشتارلىق; كەڭپەيىلدىلىك; ادىلەتشىلدىك; سابىرلىلىق; قىلمىس اتاۋلىعا قاتالدىق; جاسقانۋدى بىلمەيتىن باتىلدىق. 

بىراق، ءبىر ادامدا بارلىق جاقسى قاسيەتتەر بولماق ەمەس. سوندىقتان ءال-فارابي ءوز يدەياسىن بىلايشا قورىتقان: «ەگەر وسى قاسيەتتەر ءبىر توپ ادامنىڭ باستارىنا بولەك-بولەك بىتكەن بولسا، ...وندا وسى ادامدار ءوزارا كەلىسكەن جاعدايدا، ءبارى دە قايىرىمدى باسشىلار بولماق». بۇل ءسوزدى قوعامدى كوپ بولىپ، باس بىرىكتىرىپ باسقارۋ مودەلى، ياعني قازىرگى پارلامەنتتىك جۇيە ۇلگىسى دەپ تۇسىنگەن ءجون. ۇلگىلى بيلىك – قوعامنىڭ دامۋ زاڭدارىن تانىپ-بىلەدى جانە سول زاڭداردى ىسكە اسىرادى. سول سياقتى تىزگىندى پرەزيدەنت، مەيلى، پارلامەنت ۇستاسىن، بيلىكتىڭ الەۋمەت جاعىندا بولۋى، اللا رازىلىعى ءۇشىن ادامشىلىق يدەيانى باسشىلىققا الۋى ماڭىزدى. ەل باسشىسى قاراپايىم كوپتى ۇشپاققا شىعارىپ، باقىتقا كەنەلتۋى دە، ەرگەن ەلىن توز-توز قىلىپ سورلاتۋى دا بەك مۇمكىن. وعان جەر بەتىندەگى مەملەكەتتەر مەن يمپەريالار تاريحى كۋا. كەشەگى سوۆەت وداعى تاريحىندا تاقتا وتىرىپ، كىمنىڭ قالاي جۇمىس ىستەگەنى،  قاي ۇلتتىڭ مۇددەسىن ۇشپاققا شىعارعانى كوپكە ايان. تۋعان ۇلتتى سۇيۋدەن، حالىققا قامقورشى بولۋدان بيىك ماقسات استە جوق. 

«ۇلتتى ءسۇيۋ» دەگەننەن شىعادى، 1868 جىلعى «جاڭا نيزام» زاڭى قازاق حالقىن قالاي دەفورماتسيالاعانىن اباي ءوز كوزىمەن كوردى. كورىپ قانا قويعان جوق، سول قۇبىلىستى باقىلاپ، زەرتتەپ الىپ، قارسى ارەكەتكە كوشتى. كەيىننەن تابىلعان «جاڭا زاكون» اتتى كولەمدى ولەڭىندە اباي:

ورىسقا قاراعالى كوپ جىل بولعان،
ءبىر دە ەركەك جوق ەل ءۇشىن ەڭبەك قىلعان.
... قىلماعان بۇرىن قازاق مۇنداي ءىستى،
مۇنداي قىلىق مىنەكي باسقا ءتۇستى (1879), – دەيدى. «قازاقتى وياتسام، ەل قىلسام» دەگەن وي العاش تۋعان. جىر وسىنىڭ كۋاسى! اداسقان حالقىن تۋرا جولعا سالاتىن «ەدينيتسا» بولۋ مىندەتىن اباي 1880 جىلداردان ءوز موينىنا العانى حاق. بىراق ەل باعۋدان باس تارتادى: «ەل باعۋ؟ جوق، ەلگە باعىم جوق. باعۋسىز (دۇرىسى –داۋاسىز) دەرتكە ۇشىرايىن دەگەن كىسى باقپاسا، نە البىرتقان، كوڭىلى باسىلماعان جاستار باعامىن دەمەسە، ءبىزدى قۇداي ساقتاسىن» (1-ءسوز) دەپ. نەگە؟ ويتكەنى، وتارشىل بيلىككە ەزگىدەگى حالىقتىڭ ءوسىپ-وركەندەۋى كەرەك ەمەسىن جاقسى ءبىلدى.  

 «توتى قۇس ءتۇستى كوبەلەك» ولەڭىنە قايتىپ ورالايىق. 

ولەڭ اباي «تاسديق» تراكتاتىن اياقتاعان تۇستا جازىلعان، مۇنى ەسكەرۋ كەرەك-اق. «اباي – قازاق اقساقالى عانا» دەپ قويمايتىن ءبىر «سىنشى» شىركىننىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا، ايگىلى تراكتات اۋليە حاكىمنىڭ الەمدىك رۋحانيات – جانتانۋ ىلىمىنە  قوسقان سۇبەلى ۇلەسى، قازاقتىڭ «نوۋ-حاۋى» دەۋگە لايىق عاجايىپ دۇنيە. زاماندى بيلەۋدىڭ ءمانىسى – ادام ساناسى دەڭگەيىن ءناپسىنى اۋىزدىقتاۋ دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرۋ. ادام جەتىلۋىنىڭ نىساناسى – قۇدايدى تانۋ. سول تانىمنىڭ ەڭ بيىك ماقساتى – قۇدايعا عاشىقتىق. اتالعان تراكتات اباي پايىمى، مىنە، وسىلار دەۋىمىزگە عىلىمي نەگىز. 

حاكىم اباي ءۇشىن دۇنيەنىڭ باستى قۇندىلىعى – ادام. ءوزىڭدى تانى، ءوزىڭدى-ءوزىڭ جەتىلدىر! اسىل مۇرانى وسى وسيەتى كوكتەي وتەدى. «توتى قۇس ءتۇستى كوبەلەك» تە – ءتۇبى تەرەڭ ولەڭ، ياعني ادامگەرشىلىك ءىلىمى قابىرعاسىنا قالانعان كىرپىشتىڭ ءبىرى ەكەنى ءسوزسىز.

ءتۇيىن. قوعام دامۋىنىڭ زاڭدىلىعىن اشقان ابايدىڭ كوسەمدىك سوزدەرى بۇگىنگى تاڭدا دا  وزەكتى. اركىم ءوزى دۇرىس دەگەندى ىستەۋى كەرەك جانە باقىتقا ءوز جولىمەن جەتسە يگى. دامۋدىڭ تابيعي مودەلى وسى، دەموكراتيا تالابى دا وسىعان سايادى. ەگەر بيلىك ۆەرتيكالدى بولسا، جەكە ادام دا، بۇكىل قوعام دا تاڭداۋ ەركىمەن قوشتاسادى. بۇل قۇدايدىڭ تابيعي زاڭى بۇزىلدى دەگەن ءسوز.  ءيا، تىكەمەن حالىقتى باسقارۋ وڭاي. بىراق جاساندىنىڭ اتى جاساندى، بۇل مودەل «باقىتتى ەتەمىز!» دەپ قالاي سۇيرەسە دە، باقىتتى بولا المادىق. كەرىسىنشە پاراقورلار، جەمقورلار، كۇللى «زامانا يلەگەندەر» قوعاداي قاۋلادى. ەش نارسەگە باس اۋىرتپاي، ماڭگى جاسايتىنداي، جاس بالانىڭ ساناسىمەن ءومىر ءسۇرۋ سالتىن عىلىم «توبىرلىق پسيحولوگيا» دەسە، اباي «ۋايىمسىز سالعىرتتىق» دەگەن. وسى احۋال دا تۇزەلسىن، زاماندى بيلەيتىن ەستى جاندار كوبەيسىن. تاپ قازىر ابايدان الار باستى عيبرات وسى بولسا كەرەك.  

اسان وماروۆ 

Abai.kz