نەمەسە توتەننەن كەلگەن تاجال تۋرالى تولعانىس

سونىمەن، جاھاندى جالماعان تاجال بەيقام جاتقان ءبىزدىڭ تابالدىرىعىمىزدى دا اتتادى. ەكى ۇلكەن مەگاپوليس كارانتيندىك كۇزەتكە، قاتاڭ قورشاۋعا الىندى.

ەلىمىز مۇلدەم باسقا بولمىستا ءومىر سۇرە باستادى. تاڭەرتەڭ ءاربىر قازاق سمارتفونىن اشىپ، سوعىس مايدانىنان تۇسكەن حابار كۇتكەن سەكىلدى، كوروناۆيرۋس جۇقتىرعانداردىڭ سانىن تۇگەندەي باستايدى. بۇگىن ولار 88-گە جەتىپتى. ازىرشە ازايۋ تەندەنتسياسى جوق، تەك ءوسۋ.

بۇل كەزەڭ، بۇل ىندەت - بارشامىزعا سىن.

COVID-19 - ءار ادامعا سىن

ارقايسىمىزدىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىمىزعا، ءوز-ءوزىمىزدى ۇستاۋىمىزعا، گيگيەنا مەن سانيتاريا نورمالارىنا عانا ەمەس، باسقالارمەن قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ قانشالىقتى وركەنيەتتى ەكەندىگىنە سىن. تازالىعىمىز، كەرەك دەسەڭىز، تەكتىلىگىمىزگە سىن! كۇندەلىكتى ارالاسىپ جۇرگەن ورتاڭ تازا بولسا، سەن دە تازاسىڭ. كەيدە ىشكى مادەنيەت سىرتقا شىعىپ جاتادى. ول دا وسى كۇندەرى كورىنىپ قالىپ جاتىر.

بۇگىننەن باستاپ، ءار ادام ءوزىنىڭ تاعدىرىنا ءوزى جاۋاپ بەرەدى. كارانتين ەرەجەلەرىن ء(وزىن-ءوزى وقشاۋلاۋ، تازالىقتى ساقتاۋ) بۇلجىتپاي ورىنداسا، ۆيرۋستى جۇقتىرماي، بۇل وتكەلدەن امان-ەسەن وتە الادى. ولاي بولماعان جاعدايدا، تاعدىرى باسقاشا بولماق: ءبارى ءوز قولىندا.

وكىنىشكە وراي، مەن ازىرشە سول وراسان زور جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگەن جۇرتتى (ۇلتتى!) كورىپ وتىرعان جوقپىن: ءالى دە «ءبىر قۇداي جەتكەرەر» دەگەن، كارانتينگە دەيىنگى ادەتتەرىنەن قول ۇزگىسى كەلمەيتىن، رەتىن تاۋىپ، ات شاپتىرماسا دا، كولەمدى قوناق شاقىرىپ، توي-تومالاق جاساپ جىبەرگىسى كەلەتىن الاڭسىز اعايىن، قاپەرسىز قاۋىم، جايباراقات جاماعات.

بۇل ۇردىسپەن قوشتاسپاي، جەكە جانە ۇجىمدىق جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەي، قاۋىپتەن قۇتىلا المايمىز.

بالكىم، كارانتين كەزىندە قازاعىمنىڭ نەبىر قوناقجاي ماقال-ماتەلدەرىنە ۋاقىتشا موراتوري جاساۋ كەرەك پە؟

ءوزىن-وزىنە تىيىم سالۋ، سونىمەن بىرگە، باسقالارعا دەگەن قۇرمەت، جاناشىرلىق. سونى دا ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ءوزىڭ ساقتانعانىڭ – وزگەلەردى ساقتاعانىڭ. ءار ادامنىڭ جەكە ءوز باسىنىڭ ادامشىلىعىنا دا سىن. قاراڭىز، اركىم ءار قىرىنان تانىلىپ جاتىر. ءبىرى – ءوز باسىن قاتەرگە تىگىپ، ۆولونتەر بوپ، قينالىپ قالعان اعايىنعا قول ۇشىن سوزۋدا. ال باسقاسى قۇلقىنىڭ قۇلى بوپ، قىسىلتاياڭ كەزدى پايدالانىپ، ون تەڭگەلىك ماسكا ءۇشىن اكەسىنىڭ قۇنىن سۇرۋدا. قارا باس پايداسىن ۇستەمەلەپ جاتقان الىپساتارلار دا ءوز ارامىزدان شىعىپ جاتىر ەمەس پە؟ جاعداي ۋشىققان سايىن ادامدار دا اشىنا باستايدى، ەرتەڭگى كۇنى ونىڭ ءبارى تۇرمىستىق كريمينالدىڭ ودان سايىن ءورشىپ، ەل قاۋىپسىزدىگىن نۇقسان كەلتىرۋى دە ىقتيمال.

جانە دە بۇل تەك قانا بيلىكتىڭ قام-قارەكەتىنە عانا بايلانىستى ەمەس، ءار ادامنىڭ ءوز ارى مەن ۇياتىنا، ىنسابى مەن جاۋاپكەرشىلىگىنە دە تولىعىمەن بايلانىستى.

COVID-19 قوعامعا دا سىن

ۇلتتىق قانا ەمەس، عالامدىق قاۋپى بار تاجال جان-جاقتى جالماعان كەزدە ءبىزدىڭ قوعام قانشالىقتى ىنتىماق، ءوزارا تۇسىنۋشىلىك، بىرەگەيلىك تانىتا الادى؟ قاراپايىم تىلمەن ايتساق، بۇل ۆيرۋس – ورتاق جاۋىمىز، ال بار ادامزات ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىندا وكوپتىڭ ءبىر جاعىندا. ورتاق جاۋ ءبىزدى ايايىن دەپ تۇرعان جوق. ال ورتاق قاتەر الدىندا، سول ادامزاتتىڭ ءبىر اسكەرى رەتىندە، ۇلت بىرىكپەسە، بىرەگەيلىك تانىتپاسا، ءسوزسىز، جەڭىلەدى.

بۇل بىرىگۋدى مەن ءبىر فيزيكالىق قيمىل-ارەكەت رەتىندە قاراستىرۋدان اۋلاقپىن. بۇل بىرىگۋ مەن ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، باسقالاردىڭ دەنساۋلىعىنا دەگەن قامقورلىق، سىرقاتقا شالدىققان جاندارعا دەگەن جاناشىرلىق پەن تۇسىنۋشىلىك، پاندەميا سەبەپ بوپ، قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىندا قينالىپ قالعان اعايىنعا دەگەن مورالدىق قولداۋ دەپ بىلەمىن. ول دەگەنىڭىز، بۇل بيلىكتى جەك كورسەڭ دە، ۇكىمەت  قولعا الىپ جاتقان شۇعىل دا قاتاڭ شارالارعا تۇسىنىستىكپەن قاراۋ، قولدان كەلسە، اتسالىسۋ.

قوعامنىڭ وركەنيەتتىك ءوسىپ-جەتىلۋ دەڭگەيى قانداي – بۇل ىندەت سونى دا تانىتادى.

سونىڭ ىشىندە، وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە قاتار جۇرەتىن تۇرپايىلىق، انايىلىق، فەيكينگ، حايپينگ سەكىلدى قوعامدىق كەسەلدەرگە قوعامدىق سانا-سەزىم لايىقتى توتەپ بەرە الا ما؟ نە راس، نە وتىرىك – سونى تاني بىلە مە؟ وعان ونىڭ ءبىلىمي، مادەني، تاربيەلىك دەڭگەيى جەتە مە؟

ويتكەنى، مەديتسينالىق نەگىزى بار قاۋىپتىڭ قوعامدىق جاعى بار. فيزيولوگيالىق تازالىق پەن ساۋلىقتى ءدارى-دارمەكپەن قامتاماسىز ەتەرمىز. ال اقپاراتتىق گيگيەنا، سانا-سەزىمدىك سانيتاريا سەكىلدى اسا قاجەتتى شارالاردى قالايشا جۇزەگە اسىرامىز؟

وتىز جىل بويىنا شىلعي وتىرىك نە شالاشىندىق ايتىپ كەلە جاتقان رەسمي ينستيتۋتتار مەن سپيكەرلەرگە بۇگىنگى جۇرت قۇلاي سەنە بەرمەيدى. سوندىقتان دا، مەنىڭشە، باسقاشا قۇرالدار مەن ءادىس-تاسىلدەر قاجەت. جانە دە ونى كەي كەزدە بيلىك جاعىنان تاراپ جاتاتىن، جالعان، «جاماندىقتى جاسىرىپ، جاقسىلىقتى اسىرۋعا» اۋەس، بىرىڭعاي ماقتاۋ مەن ماراپاتقا بەيىم بىرجاقتى اقپاراتقا كارانتين جاريالاۋدان باستاۋ كەرەك! اقپاراتتىق اشىقتىق، اششى بولسا دا، شىندىقتى ايتۋ – تەك قانا كارانتين كەزىندە عانا ەمەس، باسقا ۋاقىتتا دا قاجەت.

ماسەلەن، كۇندە سىرقاتتار مەن ايىققانداردىڭ (وعان دا ءتاۋبا!) ستاتيستيكاسىن وقىپ جاتىرمىز. بىراق ولار كىمدەر، اۋىرعاندا، قانداي جاعدايدا بولدى، قانداي ەم-دوم قابىلدادى، ەمدەۋ ديناميكاسى قانداي بولدى، ولاردىڭ بولاشاعى نە بولماق – ول تۋرالى اقپارات ايتىلا بەرمەيدى. شەتەلدە ۆيرۋس جۇقتىرعان ەل باسشىلارى مەن كورنەكتى تۇلعالاردىڭ اتى اتالىپ جاتىر، بىزدە بولسا، بيىك لاۋازىمداعىلارعا قاتىستى مالىمەتتەر – قۇپيا.

ساياسي ويىنىڭ ءبىر اسىرە تاپشىل كلاسسيگى ايتقانداي، ادامزات وتكەن كۇنىمەن كۇلىپ قوشتاسادى-مىس. وسىنداي سىن ساعاتتا كەي اعايىننىڭ سارى ۋايىمعا سالىنباي، ءبىر ءسات بولسا دا، قاباعىن اشىپ، ءازىل-قالجىڭ مەن كۇلكىگە دە ۋاقىت پەن مۇمكىندىك تاباتىنىن قايتەرسىڭ. كوروناۆيرۋس تاقىرىبى جازۋعا بەيىمى بار (بەيىمى جوق تا!) اعايىننىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىنىڭ كۇرت ارتۋىنا سەبەپ بولعان سەكىلدى. نامىسقا تيمەيتىن، قايعى-قاسىرەتتى ءاجۋا ەتپەيتىن ونداي كرەاتيۆ ءوز باسىما ۇنايدى. قيىندىقتى ۇنجىرعاسى تۇسپەي، ساعى سىنباي، كۇلىمسىرەپ قارسى الۋدىڭ ءوزى دە قوعامنىڭ ءبىر مىقتىلىعى ەمەس پە؟

COVID-19 ۇلتقا دا سىن

«دەرتكە شالدىققان ءار قازاق – جالعىزىم» دەپ، ءبىر-بىرىمىزگە قول ءۇشىن بەرە الامىز با؟ الدە سىرقاتتانعان قانداستى كەۋدەگە يتەرىپ، تۇقىرتامىز با؟ وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزدە الەم الدىندا ۇياتقا قالمايمىز با؟ قاراڭىزدارشى، باسقا ۇلت وكىلدەرى ءبىر-ءبىرىن قولداپ، دۇنيەگە تانىلىپ جاتىر. بالكوندارعا شىعىپ بارشاعا ورتاق ءبىر ءان ايتۋدان باستاپ، ءوز ۇلتىنا، ءوز حالقىنا ميللياردتاعان قارجى ءبولىپ، بايلىعىمەن ءبولىسىپ جاتىر.

ءبىزدىڭ ولاردان نەمىز، قاي جەرىمىز كەم؟

فيلوسوفيالىق، وركەنيەتتىك تۇرعىدان العاندا، COVID-19 ادامزاتقا، حالىقارالىق قاۋىمداستىققا دا سىن.

182 مەملەكەتكە جەتىپ، عالامدىق سيپات الىپ بارا جاتقان ىندەتكە قارسى بارشا مەملەكەت جۇدىرىقتاي جۇمىلماسا، ءىس ناسىرعا شابۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل ۆيرۋسىڭ ەشقانداي شەكارانى مويىندايىن دەپ تۇرعان جوق. سونىڭ ىشىندە دەرتكە قارسى ۆاكتسينا تابۋ ءىسىن دە بىرلەسە قولعا العان ءجون بولار، ايتپەسە، ءار ەل ءوز اتىن شىعارامىن دەپ، ءوز ءدارى-دارمەگىن جاساپ الەك. وسى تۇرعىدان العاندا، ۆيرۋسپەن كۇرەستى عالامدىق دەڭگەيدە ۇيلەستىرەتىن دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنا ارتار ءۇمىت زور.

ورتاق ىندەت ورتاق مىندەتتەر جۇكتەيدى. سىرتقى ساياساتتا ورىن العان تۇسىنبەۋشىلىك پەن كيكىلجىڭدەردى، ۋشىعىپ بارا جاتقان «ساۋدا سوعىستارىن» ۇمىتتىرۋعا سەبەپ بولار. بالكىم، ەكونوميكا مەن گەوساياساتتا قوردالانىپ قالعان حالىقارالىق پروبلەمالاردى گوردي ءتۇيىنىن شاۋىپ تاستاعانداي، ءاپ-ساتتە شەشۋگە ءوز ىقپالىن تيگىزەر. كىم بىلەدى، وسى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان اسكەري قاقتىعىستار دا وسى پاندەميا تۇسىندا تولاستار.

بۇكىل الەمدى دۇرلىكتىرگەن ۆيرۋستىڭ وتانى – قىتايعا قاتىستى فوبيانىڭ كۇشەيۋى – پسيحولوگيالىق تۇرعىدان العاندا قيسىندى بوپ كورىنەدى. بىراق، وسىناۋ اجيوتاج پەن پانيكا كەزىندە ءبىز، قازاقتار، وسى ۇردىسكە قاتىستى ءبىر تۇزەتۋ ەنگىزۋىمىز قاجەت سياقتى. قىتاي، ءبىز ونى ۇناتامىز با، ۇناتپايمىز با، ءبىزدىڭ ماڭگىلىك كورشىمىز، ول جاقتا ءبىزدىڭ قانداستارىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتىر، جانە دە ولار تاياۋ ارادا ءبىز جاققا كەلە المايدى. وعان قازىرگى بيلىكتىڭ ەل ەكونوميكاسىن قىتاي سەكىلدى الپاۋىتقا تاۋەلدى ەتىپ قويعانىن قوسىڭىز.

سوندىقتان دا ءدال وسى تاقىرىپتا اسىرە فوبياشىلدىققا، تۇڭىلۋشىلىككە سالىنبايىق. كەرىسىنشە، ودان سايىن جىگەرلەنىپ، قايراتتانىپ، تاريح پەن تابيعات بەرگەن قىتاي سىندى يمپەريامەن كورشىلىك سەكىلدى عالامات سىننان قالاي وتەمىز، وسى فاكتوردى ءوز بولمىسىمىزعا قالايشا مەيلىنشە زيانسىز، قاۋىپ-قاتەرسىز پايدالانامىز، مىنە، وسى ماسەلە تۋرالى سالماقتى دا ساليقالى ۇستانىمعا جۇگىنۋىمىز كەرەك!

بىزدە كوپ نارسە قولىندا بيلىگى مەن قارجىسى، ءتيىستى اكىمشىلىك ينفراقۇرىلىمى بار وكىمەتكە بايلانىستى. سوندىقتان، بۇل، COVID-19, ەڭ الدىمەن، بيلىككە سىن.

حالىقتىڭ ناپاقاسى ارقاسىندا كۇن كورىپ جۇرگەن ءاربىر شەندىگە – اۋىل اكىمىنەن باستاپ پرەزيدەنتكە دەيىن – سىن.

بارشىمىزدىڭ ءومىرىمىز بەن تۇرمىسىمىزدى كۇرت وزگەرتكەن اپاتقا وكىمەت قانشالىقتى دايىن بولدى؟

ءسوزدىڭ راسى كەرەك: دايىن بولماي شىقتى!

تاعى دا قولىن مەزگىلىنەن كەش سەرمەپ جاتىر. مەنىڭشە، كارانتيندى بۇدان دا ەرتەرەك جاريالاپ، و باستان قامدانۋ كەرەك ەدى! قازىر سول قىلمىستى جايباسارلىقتىڭ زاردابىن تارتىپ جاتىرمىز. ال سول سالعىرتتىق پەن جاۋاپسىزدىققا جاۋاپ بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق!

باستى سۇراق مىناۋ: وسى سىننان لايىقتى، مەيلىنشە شىعىنسىز وتۋگە وكىمەت باسىنداعىلاردىڭ ءبىلىمى، ورەسى، بىلىكتىلىگى، كاسىبي دەڭگەيى، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى جەتە مە؟

«جۇت – جەتى اعايىندى». COVID-19 دەگەن تاجالمەن «دەۆالۆاتسيا-2020» دەگەن پالەكەت قاتار كەپ قالدى. تەڭگەنىڭ تاعى دا قۇلدىراۋى، باعانىڭ اسپانعا شارىقتاۋى ءبىر ايلىققا قاراپ وتىرعان (كوپ جاعدايدا ونىسى دا جوق!) قاراپايىم حالىققا قوسىمشا سوققى بولىپ جاتىر. تىنىش زاماننىڭ وزىندە ءتيىمدى شارا قولدانا الماي جۇرگەن ءبىزدىڭ ۇكىمەت مىناداي، كارانتينمەن شەكتەلگەن كەزدە نە ىستەمەك؟

ءيا، پرەزيدەنت كەشە عانا ءتيىستى جۇمىس جوسپارىن جاريا ەتتى.

مويىنداۋ كەرەك، وندا ايتىلعان ءبىراز تۇجىرىمدار كوڭىلگە قونىمدى. باس بيلىكتىڭ اۋزىنان ەلگە دەگەن قامقورلىق، جاناشىرلىق تۋرالى تەزيستەر شىعا باستاعانداي. كوپتەگەن باستامالار قۇپقارلىقتاي.

بىراق، مۇنىڭ ءوزى جەتكىلىكسىز. جانە دە ەڭ ماڭىزدىسى – پرەزيدەنت العا قويىپ وتىرعان مىندەتتەردى وعان تىكەلەي باعىنىشتى بيلىك تارماقتارى تولىققاندى جۇزەگە اسىرا الا ما؟ گاپ سوندا!

جانە دە بيلىكتىڭ وسى كۇنگى ريتوريكاسىندا قۇلاقتى ابدەن سارسىتقان ءباز باياعى سارىن جوعالماعان، سول ەجەلگى، قۇلاق پەن كوز ۇيرەنگەن اقتالۋ: بارىنە دۇنيەجۇزىلىك داعدارىس پەن كوروناۆيرۋس كىنالى، ال ءبىزدىڭ بيلىك – سۇتتەن اق، سۋدەن تازا ەكەن! مەنىڭشە، كەز كەلگەن رەفورما، ەڭ الدىمەن، ءوز قاتەلىگى مەن كەمشىلىگىن مويىنداۋدان باستالادى. بىزدە ونداي مويىنداۋ جوق. سەبەبى ساياسي ىرىلىك مىنەز جوق.

ءيا، الەۋمەتتىك جاعىنان ءبىرشاما كومەك جاسالىپ جاتىر. ول دا دۇرىس. ونى قولدايمىن.

بىراق، بيلىك ءبىر نارسەنى ءتۇسىنۋ كەرەك: ول قولعا العان كەز كەلگەن وڭ باستامانى قازىرگى كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق، اقپاراتقا مەيلىنشە قانىققان اۋديتوريا وزىنە ءمالىم بولىپ وتىرعان شەتەلدىك تاجىريبەمەن سالىستىرا وتىرىپ باعالايدى! ال ول تۇرعىدان العاندا، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ باستامالارى، مويىنداۋ كەرەك، كوش كەيىن، باسقالارمەن سالىستىرعاندا - قوراشتاۋ. ال كەي جاعدايدا - ءتىپتى ايتۋعا ۇيات.

ماسەلەن، اقش، گەرمانيا، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا سەكىلدى كاپيتاليستىك مەملەكەتتەر تازا سوتسيالدى (الەۋمەتتىك) قادامدارعا بارىپ، ءوز حالقىنا قول ۇشىن سوزىپ جاتىر. اقش-تا ءار ادامعا 1 مىڭ دوللاردان استام كومەك بەرىلەدى.

ءيا، بىزدە دە تابىس كوزىنەن ايرىلعاندارعا 42 مىڭ تەڭگەدەن بەرىلمەك. بىراق ول قارجى جەتكىلىكتى مە؟ جانە دە ول كاتەگوريانى كىم انىقتايدى؟ ءبىزدىڭ شەتىنەن ۇيىقتاپ جاتقان، پرەزيدەنت ايتپاسا، قيمىلداي قويمايتىن، جايباسار شەندىلەر ءتيىستى ءتىزىم جاساپ بولعانشا، كارانتين دە اياقتالاتىن شىعار.

رەسپۋبليكا بويىنشا جالپى سوماسى 10 ميلليارد دوللار قارجى بولىنبەك ەكەن. جانە دە ونى ەكونوميكاعا جۇمساۋ كوزدەلگەن. ول دا دۇرىس. بىراق، ءبىزدىڭ جەمقورلىق پەن پاراقورلىققا سالىنعان جۇيە ول اقشانى ورتا جانە شاعىن بيزنەسكە تولىعىمەن جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرە مە؟ الدە ول قارجى شەندىلەر مەن ولارعا ءبىر تابان جاقىن الپاۋىتتاردىڭ جاعدايىن تۇزەۋگە جۇمسالىپ كەتە مە؟

ايتپاقشى، اقشا جيناۋ تۋرالى.

وركەنيەتتى ەلدەردىڭ وكىمەتتەرى ءوز بيۋدجەتتەرىنەن جۇزدەگەن ميلليارد دوللار مەن ەۋرو (!) قارجى ءبولىپ جاتىر. نەتكەن اتىمتاي جومارتتىق، ءوز حالقىنا دەگەن شىنايى جاناشىرلىق! ال ءبىزدىڭ بيلىك بولسا، ونسىز دا تاۋسىلىپ، زىعىردانى قايناپ وتىرعان جۇرتىنان جىلۋ جيناي باستادى.

ءيا، ەلباسى ۇندەۋ تاستاپ، جەرگىلىكتى وليگارحتار دا ءوز ۇلەسىن قوسىپ جاتىر. ونىڭ سوماسى 40 ميلليون دوللارعا جەتىپتى. بىراق تا حالىققا تيەسىلى قازبا بايلىقتارىن ساتىپ، قىرۋار اقشا كۇرەپ جاتقان ولاردىڭ ارقايسىسى وزدەرى ءۇشىن تيىن-تەبەن ىسپەتتەس قارجى بولۋمەن شەكتەلۋى مەنى اسا تاڭ قالدىرمايدى.

ونىڭ ورنىنا وكىمەت وسىناۋ قيىن كەزەڭدە شەتەلدەگى وففشور شوتتارىندا جاتقان زاڭسىز قارجىلاردى تەزىرەك ەلگە قايتارۋ ءىسىن مىقتاپ قولعا الۋى قاجەت دەپ سانايمىن. ءالى دە كەش ەمەس.

قارجى جيناۋدىڭ تاعى ءبىر، بەنەفيتسيارلىق جاعى بار. بىزدە پرەزيدەنت وزگەرگەنمەن، ەڭ باي كومپانيالاردىڭ تۇپكىلىكتى يەلەرى وزگەرگەن جوق. ولار بولسا، تۇڭعىش پرەزيدەنت تۇسىندا اياققا تۇرعان، قالىپتاسقان، كۇشىنە مىنگەن توپتار مەن تۇلعالار. ەكىنشى پرەزيدەنت قانشالىقتى ول ورتاعا ىقپالدى، قانشالىقتى ولارعا ءسوزى وتەدى – ونى ۋاقىت كورسەتەدى.

«نۇر وتان» دا قاي جەردەن پيار جاساۋدى «بىلەدى»: «Birgemiz» قورىنا 40 ميلليون دوللار تۇسكەن ەكەن، ەندى سول قورعا وسى پارتيا باسشىلىق ءارى باقىلاۋ جاسايدى ەكەن.

بىراق، مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، ىندەت – پارتيالىق ەمەس، بۇكىلحالىقتىق. سوندىقتان دا ول قوردى ءبىر پارتياعا تەلىپ قويۋ – ساياسي جانە پراكتيكالىق تۇرعىدان قاتە دەپ سانايمىن.

ول قوردىڭ باسقارۋشىسى دا، ونىڭ قىزمەتىنە باقىلاۋ جۇرگىزەتىن قۇرىلىمدار مەن تۇلعالار دا بەيپاريالىق بولۋى شارت. سوندا عانا بۇل قورعا قوسىمشا قارجى كوبىرەك تۇسەدى، ول قورعا حالىقتىڭ سەنىمى ارتادى.

بىزدەگى كارانتين جاريالاۋ لوگيكاسى دا قىزىق. ەكى-ءۇش قالانى وقشاۋلاۋ جەتكىلىكتى مە؟ جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى باستالعان ىندەت ناۋرىزدىڭ ورتاسىنا دەيىن «قازاقستانعا بارماي-اق قويايىن»، - دەپ، سىپايىلىق تانىتىپ، ءبىزدىڭ شەكارامىزدا كۇتىپ تۇرماعان بولار. قانشاما ادام وسى ۋاقىت ىشىندە شەتەلگە بارىپ كەلدى، قانشاما ادام ول جاقتان كەلگەن ادامدارمەن ارالاستى؟! سوندىقتان كارانتين بولسا، تولىققاندى، تۇبەگەيلى دە تۇپكىلىكتى تىيىمدى بولۋى كەرەك. جارتىكەش كارانتين دەگەن ءسوز – كارانتين جوق دەگەن ءسوز.

نەمەسە بارلىق مەكتەپتەر ديستانتسيالىق (قاشىقتان) وقىتۋعا كوشەدى ەكەن. قازاقستاننىڭ ايماعى تولىعىمەن ساپالى ءارى ۇزدىكسىز ينتەرنەتپەن قامتىلدى ما؟ ءار وتباسىندا ءتيىستى كومپيۋتەر نە نوۋتبۋك بار ما؟ اۋىل ەمەس، ورتاڭقول قالالاردا ەلەكتر قۋاتى مەن ينتەرنەت جوق كەزدە بۇنداي وقۋ كوزبوياۋشىلىق بوپ قالماي ما؟

اۋىل دەمەكشى، الماتى مەن استانادا، جاقسى ما، جامان با، ايتەۋىر مۇمكىندىكتەر بار عوي: بىلىكتى كادرلار، ينفراقۇرىلىم، قۇرال-جابدىق، كۇشتەۋ ورگاندارى دەگەندەي.

پالەكەتتى شاقىرعىم كەلمەيدى، بىراق جامان ايتپاي، جاقسى جوق: ەگەر دە كوروناۆيرۋس اۋىل جاقتان تابىلىپ جاتسا، نە بولادى دەپ ءبىر ءسات ويلاپ قالسام، توبە شاشىم تىك تۇرادى!

ولاي ويلاۋىما نەگىز دە جوق ەمەس: اۋىل-ايماقتاعى مەديتسينانىڭ جاعدايى بەسەنەدەن بەلگىلى. وسى ۋاقىت ىشىندە قانشاما ادام اۋىل جاققا باردى دەسەڭىزشى. ەستىپ جاتىرمىز، اۋىلداعى اعايىن الەمدىك تاجالدىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەنىن ءالى دە سەزىنە، ۇعىنا قويماعان سياقتى، "توي-تومالاق جالعاسىپ جاتىر" دەيدى كەي ازاماتتار!

بۇنىڭ ءبارى - بۇگىنگى كۇننىڭ ماسەلەسى، ال ەرتەڭگى كۇن شە؟

حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكانىڭ رەتسەسسياعا ۇشىراۋى مۇمكىن دەگەن بولجام ايتىپ جاتىر. ول بولجام راستالسا، ءبىزدىڭ ونسىز دا ءىلدالاپ تۇرعان ەكونوميكامىزدىڭ جاعدايى نە بولماق؟

كوروناۆيرۋستان كەيىن قالىپتاساتىن جاڭا حالىقارالىق ەڭبەك، تاۋار، قارجى ءبولىسۋ نارىعىندا ءوز ورنى ءۇشىن باسەكەگە تۇسۋگە «قارا التىن» مەن كوررۋپتسياعا، مەنمەندىك پەن مونوپولياعا تەلىنىپ، ابدەن مەشەل بولىپ قالعان قازاقستان ەكونوميكاسى دايىن با؟

ونىڭ ۇستىنە قازىرگى داعدارىس ەڭبەك ۇيىمداستىرۋ ىسىنە عانا ەمەس، بۇكىل ەكونوميكانىڭ قۇرىلىمىنا قايتا قاراۋعا ماجبۇرلەۋدە. ءبىز ونداي رەفورماتسياعا ءازىرمىز بە؟

وعان ۇلكەن كۇمانىم بار!

COVID-19 ءبىزدىڭ مەديتسيناعا، ونىڭ قازىرگى دەڭگەيىنە دە سىن

90-جىلداردىڭ ورتاسىندا اۋىل امبۋلاتوريالارىن جابۋدان باستالعان تاۋسىلمايتىن قىسقارتۋلار مەن رەفورماسىماقتار وسى سالانى قۇلدىراتىپ جىبەرگەنى راس. قازىرگى رەفورما، ياعني مىندەتتى ساقتاندىرۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ كوپشىلىكتىڭ جۇمىسسىز، تابىس كوزىسىز جۇرگەن كەزىنە تاپ كەلگەنى دە راس. مۇنىڭ ءوزى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ ودان سايىن ۇلعايۋىنا اكەلەتىنى تۇسىنىكتى.

وسى جىلدار بويىنا «قالدىق قاعيداتىنا» ساي قارجىلاندىرىلىپ كەلگەن وتاندىق مەديتسينا الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەلەرى ازەر ءالى كەلىپ جاتقان تاجالمەن كۇرەسۋگە دايىن دەپ ايتا الامىز با؟ وعان ونىڭ تەحنيكالىق جانە تەحنولوگيالىق الەۋەتى جەتە مە؟ وقۋ رەفورماسىنان امان-ساۋ قالعان مەديتسينالىق وقۋ ورىندارى دايىنداپ شىعارعان جاڭا كادرلار وسى قاۋىپكە توتەپ بەرە الا ما؟ نەگە وسى كۇنى ءوز ارامىزدان سوزىنە ءدۇيىم جۇرت قۇلاق اسىپ، توقتار ەپيديمەولوگتار مەن ۆيرۋسولوگتار شىقپادى؟

ءبىزدىڭ جاعدايدا ەكسپو مەن سامميتتەرگە، جەكە بانكتەرگە ميللياردتاعان دوللار قارجى جۇمساعان بيلىك وتاندىق مەديتسينانى دامىتۋدى، ونىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن نىعايتۋدى نەگە قولعا المادى دەگەن سۇراق قويۋدىڭ ءوزى ىڭعايسىز ەكەن.

ارينە، مەديتسينانىڭ دامىعانى تۋرالى نەبىر اقپارات الۋعا بولاتىن شىعار. بىراق، مىنا ەكى قاراپايىم سۇراققا جاۋاپ بەرىلمەي، وبەكتيۆتى باعا بەرۋ قيىن بولار.

نەلىكتەن ەلدە مەديتسينالىق ماسكا جوق (بار بولسا، نەگە باعاسى ۋداي)? نەگە كەز كەلگەن قازاقستاندىق تۇرعىلىقتى جەرىندەگى ەمحاناعا بارىپ، تەستەن وتە المايدى؟ باسقا وزەكتى ساۋالداردى قويماي-اق قويايىن...

ىندەتپەن كۇرەستىڭ العى شەبىندە اق حالاتتى ابزال جانداردىڭ الدىندا باسىمىزدى يەيىك! ءوز دەنساۋلىعى مەن ءومىرىن قاتەرگە تىگىپ، باسقالار ءۇشىن تاۋەكەلگە بەل بۋعان مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنە مىڭ دا ءبىر العىس! بيلىك ولاردىڭ ەرەن ەڭبەگىن (ەرلىگىن!) ەلەپ، بارلىق جاعداي جاساۋى كەرەك دەپ سانايمىن! بۇگىنگى كۇننىڭ حاس باتىرلارى – سولار!

COVID-19 وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەرگە، بيزنەسكە دە سىن

كوروناۆيرۋسقا قاتىستى شەكتەۋلەر مەن تىيىمدار ولاردى ەسەڭگىرەتىپ جىبەردى. ونسىز دا ءوز كۇنىن ارەڭ كورىپ كەلگەن ولار بۇل كەزەڭنەن امان-ساۋ وتە الا ما؟ مەملەكەت كورسەتىپ جاتقان قوماقتى قارجى ولاردىڭ دا قولىنا تيە مە؟ تيسە، بيزنەس ونى وڭتايلى پايدالانا الا ما؟

بيزنەسكە قويىلار مورالدىق ساۋالدار مەن تالاپتار دا جوق ەمەس.

قالىپتاسقان كونيۋنكتۋرانى جەلەۋ ەتىپ، حالىق ءزارۋ بوپ وتىرعان تاۋارلار مەن قىزمەتتەرگە باعانى كۇرت كوتەرىپ جىبەرىپ، سودان ءبىر كۇندىك پايدا تابۋ، مەنىڭشە، ىسكەرلىك ەمەس، اسىرە پايداكۇنەمدىك پەن دۇنيەقوڭىزدىق، كەرەك دەسەڭىز، ادامدىققا قاراما-قارسى ارامدىق. وندايدى دا كورىپ جاتىرمىز. بىرەۋ توڭىپ سەكىرىپ جاتسا، ونداي الىپساتارلار (ۇمىت بولعان تەرمين قايتا جاندانعانداي-اق!) تويىپ سەكىرگىسى كەلەدى.

بۇل ىندەتتىڭ ساياسي استارى دا بار سياقتى دەسەم، قاتەلەسپەيتىن شىعارمىن.

كارانتين ءبىر ايعا جاريالاندى. بىراق، شىنايى جاعدايعا قاراساق، ول مەرزىم سوزىلۋى دا مۇمكىن. تالاي بيزنەس وسى ۋاقىتقا جابىلدى، توقتادى. ياعني، سان مىڭداعان ادام جۇمىسسىز ۇيدە وتىرادى. ولار قالاي كۇن كورمەك؟ ونسىز دا بىلىكسىز ءارى بىلىققا بەلشەسىنەن باتقان بيلىكتى اتارعا وق تابا الماي وتىرعان ولار نە ىستەمەك؟! قوعامدى كەرنەگەن نارازىلىق پەن قارسىلىق كوروناۆيرۋس سەكىلدى كاتاليزاتورىن تابا قويادى ما؟ وعان دەۆالۆاتسيا مەن باعانىڭ شارىقتاۋىن قوسىڭىز.

داپ-دايىن تولقۋ ەمەس پە؟!

بيلىكتىڭ ءترانزيتىن، ياعني ءبىر ادامنىڭ قولىنان ەكىنشى ادامنىڭ قولىنا كوشۋ سەكىلدى قاتپار-قاتپار قۇپيالى، قاۋپى مەن قاتەرى مول كەزەڭدى باستان وتكەرىپ جاتىرمىز. بىراق ەكى ورتاعا ءۇشىنشى، ءتورتىنشى كۇشتەر كىرىگىپ كەتكىسى كەلەتىن سەكىلدى. ال كارانتيننىڭ سانيتارلىق تىيىمدارى تازا ساياسي سيپات الىپ، ۆيزانتيالىق ءداستۇر بويىنشا، كەيبىر كلانداردىڭ ءوز قارسىلاستارىنان وپ-وڭاي قۇتىلا سالۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىنى دە راس ەمەس پە؟ ماسەلەن، ولاردىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋىن تەجەپ دەگەندەي؟ نەمەسە باسقاشا ارەكەت جاساپ. بالكىم، ونداي شىتىرماندى ساياسي تريللەرلەردىڭ دە كۋاسى بوپ قالارمىز، كىم بىلگەن؟

جالپى العاندا، كارانتين سەكىلدى توتەنشە جاعداي نەبىر كۇدىكتى دە قۇيتىرقى ساياسي باستامالارعا جول اشىپ بەرۋى مۇمكىن. بيلىك ءترانزيتى كەزىندە اياق استىنان ونداي بەلسەندىلىك پايدا بولىپ جاتسا، اسا تاڭ قالماۋىمىز كەرەك. بىرەۋلەر بەكەردەن-بەكەر «كارانتين سوزىلۋى مۇمكىن» دەپ ايتىپ جاتقان جوق شىعار...

كوروناۆيرۋس، سونىمەن بىرگە، ءبىزدىڭ ىشكى ساياسي ومىرگە، قوس بيلىك تۋرالى تەزيستەرىمىزگە دە ءوز تۇزەتۋلەرىن ەنگىزىپ جاتقان سىڭايلى.

بايقاساڭىز، وسى تاقىرىپتا ەلباسىنان گورى ەكىنشى پرەزيدەنتتىڭ داۋسى كوبىرەك شىعىپ جاتىر.

ماسەلەن، كۇنى كەشە عانا ول مەملەكەتتىك تج كوميسسياسىندا ءسوز سويلەدى. جانە دە ول ءسوزىنىڭ تازا ۇيىمداستىرۋشىلىق سيپاتىنان باسقا، تاعى ءبىر، ساياسي استارى بار سياقتى.

ياعني، وسى جولى ءسوزى قاتقىلداۋ شىعىپ، ءوز-ءوزىن سەنىمدىلەۋ سەزىنىپ، ءبىر جاققا جالتاقتاماي، قالىپتاسقان جاعداي ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز قولىنا العىسى كەپ، وزىنە شىنىمەن دە ناقتى بيلىك كوشە باستاعان باسشى رەتىندە سويلەي باستاعانداي.

وزىمە سولاي كورىندى.

بيلىكتىڭ، سونىڭ ىشىندە ونىڭ قاۋىپسىزدىككە، كۇقىققورعاۋعا قاتىستى تۇستارىنىڭ ءبىر جاققا - كىتاپحانادان اقورداعا - كوشۋ پروتسەسىنىڭ باسىن كورگەن سياقتىمىز.

ءسوز جوق، توتەنشە جاعدايدا توتەنشە وكىلەتتىكتەر بولۋى ءتيىس. ونسىز مىنا تاجالدان قۇتىلا المايمىز. قالىپتاسقان جاعدايدا تەمىردەي ءتارتىپ كەرەك ەكەنى تۇسىنىكتى.

بىراق مەن بۇل تەندەنتسيانى تەك توتەنشە جاعداي تۇسىندا عانا جارايدى دەپ سانايمىن.

30 جىل بويىنا ۇستەم ەتىپ كەلە جاتقان سۋپەرپرەزيدەنتتىك جۇيەنى و باستان قابىلداماعان ازامات رەتىندە ايتارىم مىناۋ: توقاەۆتى قولدايمىز دەپ ءبىز دۇنيەگە ەكىنشى نازارباەۆتى الىپ كەلمەيىك.

بيلىكتىڭ ءۇش تارماعى - زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوتتىڭ - شىنايى تەپە-تەڭدىگىن قالىپتاستىرماي، العا باسپايمىز.

ول ءۇشىن نە ىستەمەك كەرەك؟

مىقتى، وكىلەتتى ءارى پارمەندى پارلامەنت پەن تاۋەلسىز سوت كەرەك!

ءسوز سوڭىندا ايتارىم.

تابيعاتتىڭ ءوزى ادامزاتقا سان عاسىرلار بويىنا لاستانىپ، كۇل-قوقىسقا تولعان «جەر» اتتى اۆگي اتقوراسىن تازارتىپ، تازالاپ الۋ تالابىن قويىپ جاتقان سياقتى. دۇنيەتانىمدىق تۇرعىدان قازىرگى جاعدايدى سولاي دا تۇسىنۋگە بولار.

ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت: وسى ۆيرۋس، وسى تاجال الەمدى جانە قوعامدى، ءاربىر ادامنىڭ سانا-سەزىمىن، بولمىستى قابىلداۋىن تۇبەگەيلى، قايتا ورالماستاي وزگەرتىپ، تازارتاتىن سياقتى.

باسقاشا ايتقاندا، مىنا ىندەت بارشامىزعا – ءار ادامعا، قوعامعا، بيلىككە – بۇرىن-سوڭدى بولماعان سىن بولا وتىرىپ، سوعان سايكەس ءوز مىندەتىن جۇكتەپ وتىر.

«جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس».

كوروناۆيرۋس كەلەر دە كەتەر.

ەڭ باستىسى، ەلىمىزدى - بەرەكەسىزدىك، قوعامدى – ادىلەتسىزدىك، بيلىكتى – جەمقورلىق، قازاقتى – رۋشىلدىق، اعايىندى – ارازدىق، دوستاردى – ساتقىندىق ۆيرۋستارى جايلاماسىن!

سونى تىلەيىك.

ءامىرجان قوسان

Abai.kz