بۇكىل جاھاندى جايلاعان كوروناۆيرۋس داعدارىسى الەم ەكونوميكاسىنا وراسان سوققى بولىپ وتىر. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ارقىلى سولتۇستىك كورشىمىزگە تاۋەلدى ەلىمىز ەكونوميكاسى سۋعا باتىپ بارا جاتقان رەسەي كەمەسىنە ءوز قايىعىمىزدى شىنجىرمەن بايلاعانداي اسەر ەتەدى. رەسەيدىڭ رۋبلىنە قوسا تەڭگە دە قۇلدىرادى. الماتىنىڭ ايىرباس پۋنكتتەرىندە دوللار قۇنى 456 تەڭگە بولدى.

قازاقستان بيلىگى سۇيەنگەن رەسەيدىڭ ەكونوميكاسى كوللاپس الدىندا. كاپيتاليزاتسيانىڭ قۇلدىراۋ دەڭگەيى ءتىپتى سۇمدىق. ءۇشتىڭ بىرىندەي دەسە بولادى. مىسالى، «گازپرومدى» الايىق. 2020 جىلى 1-قاڭتاردا ونىڭ اكتيۆى $98 ملرد بولىپ باعالانسا، قازىر ول – $56 ملرد-قا ءتۇسىپ قالدى. «روسنەفت» $78 ملرد ەدى، ەندى قۇنى $50 ملرد-تان اسپايدى. سونىسىنا قاراماي رەسەيدىڭ كەۋدەمسوقتىعىن ايتسايشى.

ناۋرىزدىڭ باسىندا ۆەنادا وتكەن كەلىسسوز كەزىندە ساۋد ارابياسى مەن ونىڭ تاياۋشىعىستىق وداقتاستارى كورونوۆيرۋس پاندەمياسىنان تۋىنداعان سۇرانىستىڭ ازدىعىنا بايلانىستى رىنوكتان تاۋلىگىنە 1,5 ملن باررەل مۇنايدى قىسقارتۋدى ۇسىنعان. الايدا ماسكەۋ ارىپتەستەرىنىڭ ۇسىنىسىن قۇلاققا دا ىلمەي «قالايدا ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز قابىلدانسىن، بولماسا مۇناي ءوندىرۋدى ءار ەل وزىنشە قىسقارتسىن» دەپ شاپتان تىرەپ جاتىپ الدى. ۋلتيماتۋمدىق تالابىنىڭ ءمانى كۆوتا وزگەرتىلمەستەن مامىلە جىلدىڭ اياعىنا دەيىن سوزىلۋىن بىلدىرەتىن. «ينتەرفاكستىڭ» حابارلاۋىنشا ەنەرگەتيكا ءمينيسترى ا.نوۆاك باستاعان رەسەي دەلەگاتسياسى ءجون ۇسىنىسقا كونبەي كەزدەسۋ اياقتالماي جاتىپ اشىقتان اشىق قىر كورسەتىپ كەلىسسوز زالىنان شىعىپ كەتكەن.

مونيتورينگتىك وپەك+ ۇيىمىنا مۇنايدى مول مولشەردە وندىرەتىن ساۋد ارابياسى، ءباا، كۋۆەيت، ليبيا، نيگەريا، ۆەنەسۋەلا سياقتى ەلدەر كىرەدى. رەسەيدىڭ وپەك+ ۇيعارىمدارىنان باس تارتۋى مۇناي كوتيروۆكاسىن دەرەۋ قۇلدىراتتى. وكىنىشتىسى رەسەيدىڭ اقىماقتىق قادامىن قازاقستان جاعى قولداعانى. تاسس-تىڭ حابارلاۋىنشا نوۆاك شىعىپ كەتكەن سوڭ وپەك+ ۇيىمىنا كىرەتىن ەلدەرىنىڭ مينيسترلەرى قازاقستان جاعىنىڭ وكىلدەرىن كوندىرمەك بولىپتى. الايدا كوز اشقالى بەرى رەسەيدەن باسقانى كورمەگەن بايعۇستار «وتقا ايداسا بوققا قاشقان». ەندى ساۋديتتەردىڭ رەسەيگە «قانى قارايىپ» تۇرعان سياقتى. جىلدىڭ باسىندا مۇنايدىڭ ءبىر باررەلىنىڭ قۇنى 70 دوللار بولعان بولسا قازىر مۇنايدىڭ برەند ماركاسىنىڭ قۇنى 25 دوللارعا قۇلادى.

ساۋديتتەردىڭ ەشتەمەسى كەتپەيدى، ولاردىڭ ۇلتتىق رەزەرۆى $501 ملرد، سىرتقى قارىزى جوقتىڭ قاسى، حالقىنىڭ سانى رەسەيدەن ون ەسە از. ال رەسەيدىڭ رەزەرۆى $500 ملرد دەلىنگەنىمەن حالقى 140 ملن.، سىرتقى ەلدەرگە قارىزى 481 ملرد دوللار. ورىس ساراپشىلارىنىڭ ءوزى رەسەيدىڭ تىعىرىققا تىرەلگەندىگىن ايتادى. 22 ساۋىردە كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەرگە بايلانىستى وتەتىن رەفەرەندۋمنان كەيىن نە بولارىن ءبىر قۇداي بىلەدى.

كورونوۆيرۋسقا بايلانىستى بۇكىل الەمدە مۇناي ونىمدەرىنە سۇرانىس بارىنشا تومەندەپ كەتتى. ساراپشىلار مۇناي باعاسى بۇدان دا تومەندەيتىنىن ايتادى. قازاقستان بيۋدجەتى مۇناي باعاسى 40-45 دوللارلىق دالىزگە قۇرىلعان. بىزدە مۇنايدىڭ وزىندىك قۇنى ورتاشا ەسەپپەن 25 دوللار (قۇرامىندا ءتۇرلى قوسپالار مەن پارافين كوپ). جالپى جىلدىق مۇناي ءوندىرۋ كولەمى شامامەن 550 ملن باررەل. مۇناي باعاسى باررەلىنە 55 دوللار بولعاندا ونىڭ 18 دوللارى بيۋدجەتكە باعىتتالادى. بۇل بيۋدجەت قورجىنىنا 10 ملرد دوللار قاراجات تۇسەدى دەگەن ءسوز. ال ءبىر باررەل مۇناي 25 دوللار بولعاندا بيۋدجەتكە ءار باررەلدەن 4 دوللار عانا تۇسەدى. جالپىلاما العاندا بيۋدجەتتىك ءتۇسىم 2,2 ملرد دوللار عانا بولماق. «جىعىلعانعا – جۇدىرىق» دەمەكشى، الەمدىك ساراپشىلار مۇناي باعاسى 20 دوللارعا دەيىن تومەندەيتىنىن ايتادى. ادەتتە قازاقستاننىڭ جىلدىق بيۋدجەتى 30 ملرد دوللار شاماسىندا. ەل ەكونوميكاسىندا مۇنايدى قوسىپ العاندا مينەرالدىق شيكىزاتتى ەكسپورتتاۋدىڭ ۇلەسى 73 پايىزدى قۇرايدى. مۇنايعا تاۋەلدىمىز دەيتىنىمىز سودان.

بيلىك ەكونوميكادا ءار تاراپتاندىرۋدى جۇرگىزە المادى. سوندا ۇكىمەت بيۋدجەتتىڭ وراسان جىرتىعىن قالاي جاماماق؟ ساياساتكەر عازيز ابىشەۆ ايتپاقشى 2021 جىلى قازاقستان بيۋدجەتى تاقىر-تۇقىر بوس قالايىن دەپ تۇر.
جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن قازاقستان تەز ارادا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتان شىعۋى كەرەك. رەسەيگە جالتاقتاماي دەربەس ساياسات ۇستانعان ابزال. بىزگە كەزىندە الپاۋىت كومپانيالارمەن ماجبۇرلىكتەن قول قويعان كەلىسىم-شارتتاردى قايتا قاراستىرۋ ماڭىزدى. شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ الدىنداعى كەدەرگىلەر تۇگەل الىنۋعا ءتيىس. كۇردەلى رەفورمالار كۇن تارتىبىندە. الايدا مۇنى ىستەۋگە قازىرگى رەجيم قاۋقارسىز.

وسىنداي ەكونوميكالىق قيىن جاعدايدا الدەبىر جەڭىلدىكتەرگە سەنۋ، ارقانى كەڭگە سالۋ مۇلدە جارامايدى. بيۋدجەت تاپشىلىعى قولدا بار رەزەرۆتەردى تەز-اق جۇتىپ قويادى. سوندىقتان ءار ازامات، ءار وتباسى كۇنكورىستىڭ ۇنەمشىلدىك قاعيداتىنا كوشكەنى ءجون.

مارات ءبايدىلداۇلىنىڭ جازباسىنان

Abai.kz