(تاريحي-دەرەكتى اڭگىمە)

ارابتاردىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇر. ولاردىڭ اتتارىنىڭ تۇياعى دالانى دا تاپتاپ، جايپاپ، ءنىل وزەنىندەي قاپتاپ، قارا جەردى قاقىراتا، اللا اتىمەن اتتانداپ، اللا اتىمەن انت بەرىپ، اتتارى اۋىزدىقپەن سۋ ءىشىپ، ءدىن ءۇشىن شەيىت بولعان جاۋىنگەرلەردىڭ جۇزدەرىن قۇمعا جاسىرىپ، تۇعان جەردەن الىستاپ بارادى، الىستاپ بارادى.

يسپان جەرىنىڭ سۇلۋلىعى ءبارىن دە تاڭقالدىرعان. تاۋدان اسىپ تۇسسەڭ، جۇماق جەرگە تابانىڭ تيەدى. ەندى بۇل جەر ماڭگىلىك قونىس بولماق؟ نە ىستەۋ كەرەك؟ قىلىشتىڭ جۇزىنەن قايمىققان ەلدى قاسيەتتى قۇراننىڭ سۇرەلەرىنە جۇگىندىرۋ قاجەت.

ءال-جاۋھاري تاق-تاستىڭ ۇستىندە قاباعى ءتۇسىپ، ويلانىپ وتىر. قارا مۇرتىنىڭ ار جاعىنان مارجانداي اپپاق تىستەرىن اندا-ساندا شۇقىپ قويادى. قارا مەن اق. ۇيلەسىمدى-اق. ەندەشە قان توگىلگەنمەن، ىستەرى اق. اللا جولى – اقيقات جولى. ەندى مىناۋ ماڭگىلىك تىنىشتىقتى قالاي ساقتاۋ كەرەك؟

جيبەك شاتىردىڭ جيەگىن جەل كوتەردى. دۇنيە اپپاق ەكەن. تاپتى. مىنا تاسقورعان ۇيلەردىڭ ورنىنا جۇمىرتقاداي اپپاق ۇيلەر سالۋ كەرەك. مەشىت تە، مەدرەسە دە اپپاق. بۇل الەمدە تەڭدەسى جوق اق قالا بولماق. قوقىستار جويىلىپ، حاۋىزدار سالىنۋى كەرەك. مونشا شە؟ ودان حالىقتىڭ حابارى جوق. سوندا عانا اللا اماناتى ورىندالماق.  جەر دە، ەل دە ءدىن امان بولماق. بۇل ەندى ارابتىڭ جەرى، ارابتىڭ ەلى. حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرمەي، دىنگە دە مويىنسۇندىرا المايسىڭ. ەندى بۇلار يسپاندىق مۇسىلماندار. سانانى سانالاپ، مۇسىلمان پارىزدارى مەن قارىزدارىن ەندىرە بەرۋ كەرەك.

تاعى ءبىر ءسات وي شىرماۋىنان شىعىپ، ماسەلەنىڭ ەكىنشى قىرىنا نازار اۋداردى. «ءبىز تاعىلار ەمەسپىز.  سوندىقتان دا مادەنيەت، ونەر، ءدىن  قاتار ءوربىسىن. سوندا عانا جۇماق ورناماق».

جاينامازعا جىعىلدى. وسى ويلارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن  قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ، اللادان ۇزاق عۇمىر تىلەدى. قۇرباندىق شالدى. شابارماندار ات تەرلەتىپ، قالىڭ حالىقتى دالاداي  الاڭعا جينادى.

ەلدىڭ دەگبىرى قاشقان. تاعى نە سويقان؟ سالىق تولەنىپ، جاساۋىلدار مىنەتىن كىل سايگۇلىك جۇيرىكتەر بەرىلگەن جوق پا ەدى؟ قورلىق ومىردەن قاشان قۇتىلامىز؟ ءبىرى –پىرىنە، ءبىرى كرەسىنە  تابىنىپ جاتتى.

-جۇزدەرىڭدى تومەن سالىڭدار. ءبىر دە بىرەۋىڭ باس كوتەرۋشى بولماڭدار. قۇلاقتارىڭ امىرشىدە بولسىن...

نايزالى جاساۋىلدار توپتى تۇقىرتىپ، ات ويناتىپ تۇر. كۇيمەلى اربا جىلجىپ كەلىپ، ورتاعا توقتادى. كۇزەت اربا ماڭىنداعى حالىقتى ىعىستىرىپ، جول اشتى.

-حالقىم، - دەدى ءال-جاۋھاري. داۋسى قارلىعىڭقىراپ شىقتى. جوتكىرىندى. سونان سوڭ كوسىلە سويلەپ، كەسىمدى ءسوزىن ايتتى:

-سوعىس ءبىتتى. بارىمىزگە تىنىشتىق كەرەك. ەندى ءومىر سايران باعى  جاسالىنۋى ءتيىس. مىنا قارا تاس تومپەشىك ۇيلەردىڭ ورنىنا اق شاڭقان ۇيلەر تۇرعىزامىز. بالالار ءبىلىم الاتىن مەدرەسەلەر اشىلادى. ساز، قولونەر داميدى. ساۋدا-ساتتىققا كەڭ جول اشىلادى. ەندى اسكەر حالىقتىڭ تىنىش ءومىرىن قورعايدى. باستارىڭدى كوتەرىڭدەر. تىزەرلەگەندى قويىپ، تۇرەگەلىپ تۇرىڭدار. ەندى تەڭ ءومىر سۇرەمىز. بۇل اللا اماناتى... وسى ءۇشىن اللاعا ءمىناجات ەتىڭىزدەر.

وسى كەزدە باس كەڭەسشى سىبىر ەتە قالدى.

-ءامىرشىم، دەدى ول. – تىزەدەن ەرتە تۇرعىزدىڭىز. قۇلدىق سانادان ەرتە ارىلعان حالىقتىڭ بوستانشىل پيعىلى ەرتە ويانادى. وپىق جەپ قالماڭىز.

-جوق. جاقسىلىققا  ۇيرەنگەن حالىقتىڭ كەگى بولماس. اللا راحىمىنىڭ شەگى بولماس...

-دۇرىس قوي ءامىرشىم، بىراق اللا «ساقتانساڭ – ساقتارمىن» دەمەپ پە ەدى...

-كانە، كانە تۇرىڭدار. سەندەر قۇل ەمەس، مەن ءپىر ەمەس... بارلىق سالىقتان بوساتىلىپ، كۇش جاڭا قالانىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا جۇمسالادى. ءحاليفتىڭ كەلىسىمى الىندى. ەندى ارابتار مەن يسپاندىقتاردىڭ قۇقىقتارى بىردەي.

كۇن نۇرعا مالىنىپ تۇردى. ءال جاۋھاري ەسىمى الىسقا تارادى. كەرۋەندەر تولاسسىز كەلىپ جاتتى، كەتىپ جاتتى. جاتاعان ۇيلەر جويىلىپ، اش حالىق تويىنىپ، بيىك-بيىك اق بوز ۇيلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى  بوي تۇزەپ تۇر. گۇلزار باقتار مەن حاۋىزدار قانشا ما! عاشىقتار ءان سالىپ، قان ارالاسىپ، اراب پەن يسپان تۇقىمى  اراسىنان كەلىستى  ۇرپاق دۇنيەگە  كەلە باستادى. ماۆرلار...

مەشىتتەردىڭ مۇنارالارى كوككە شانشىلىپ، اسپانعا ءىلۋلى تۇرعانداي ەدى. ءومىرى وزگەرگەن گۇل-قالا اقىنداردىڭ جىر-ارقاۋىنا اينالدى، قىلقالام شەبەرلەرى بۇل سۇلۋلىقتى بوياۋمەن  كومكەردى. زەرگەرلەر كۇمىستەن ويىپ، كەسكىنىن بەدەرلەدى.

... يسپان كورولدىگىندەگى كوتەرىلىس ورتتەي قاۋلاپ، تەز تارادى. ونىڭ جالىنى سونداي قاتتى ەدى. داۋىلداي سوعىپ، قۇيىنداي وتە شىقتى. ارابتار ۇدەرە كوشتى. قالعانى اتىلدى، شابىلدى. قاتىن-كورول يزابەللا شاقىرىپتى.  قوشەمەتتەدى.

-سەن قالادا قالعان جالعىز ماۆرسىڭ، - دەدى ول تاكاپپارلانا. – حالىق سەنى قۇرمەتتەيدى. بىراق، ولار سەنىڭ حالقىڭ ەمەس، مەنىڭ ءناسىلىم. بۇل سەنىڭ جەرىڭ ەمەس، مەنىڭ ەلىم.  جانىڭا ساۋعا بەردىم. كوش. كەرۋەنىڭە ەشكىم تيمەيدى. ءوز بايلىعىڭدى ءوزىڭ الىپ كەت. رۇقسات. بىراق ساعان قويار بىراق تالاپ بار. تاۋدان اسىپ كەتكەنشە ارتىڭا قاراما.

جازعان قۇلدا جازىق بار ما؟ كوش-كەرۋەن الدىندا – ءوزى، ارتىندا – اناسى مەن نوكەرلەرى. تۇيەلەر تىزبەگى ءىڭىر شالىس قارا قياعا دا جەتىپ قالىپ ەدى. ارتىندا قيماس نەسى بار؟ دۇنيە بوق. كەلدى كەتتى. ءبارى – اللانىڭ جازۋى. قاراماسا قارامايدى. بىراق تاۋ جوتاسىنا شىققاندا، تىلسىم كۇش ارتىنا قاراتتى. و، عاجاپ! مىناۋ قانداي قالا؟ قارا تاۋدىڭ ەتەگىندەگى اق وتاۋ.... جۇماقتان قۋىلىپ بارا جاتىر ەكەن عوي. جىلاعىسى كەلمەگەن. بىراق ءوزىن-ءوزى توقتاتا المادى. كوزىنەن جاس پارلاپ اعىپ جاتىر، اعىپ جاتىر....

-اللا... جانىما ساۋعا كەرەك ەمەس، وسى جەردە ال،- دەپ كۇبىرلەدى ول. 

-سول جۇماق – قالا گرەنادا ەدى.

اناسى تۇيەنى كىلت توقتاتتى. ءاجىم-ءاجىم ماڭدايىنىڭ تومەنگى جاعىنان وت جارقىراعانداي ەدى.

-ەركەك بوپ قالاڭدى قورعاي المادىڭ، ەندى قاتىن بوپ جىلاما... اناسى وتە شىقتى. ءال ءجاۋھاريدىڭ كوزى مەشىت مۇناراسىنا ءتۇستى. اي قۇلاپ، كرەست كوتەرىلىپ بارا جاتىر ەكەن...

ءۋاليحان قاليجانوۆ

Abai.kz