پارتيالىق ءتىزىم، 30% كۆوتا جانە ساياسي قۇلدىق

كەشە ماجىلىستە “قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋلار” جانە ”ساياسي پارتيالار تۋرالى" ەكى زاڭ جوباسى ماقۇلداندى. جوبالار ءالى زاڭ بولىپ بەكىتىلمەي جاتىپ سپيكەر ن.نىعماتۋللين ولاردى ايەلدەر مەن جاستاردىڭ ساياساتتا جولىن اشادى جانە “بۇكىل ساياسي جۇيەنى مودەرنيزاتسيالاۋعا سەرپىن بەرەدى” دەپ سيپاتتادى. زاڭ جوبالارىن ازىرلەگەن ادىلەت ءمينيسترى م.بەكەتاەۆ كارانتينگە قاراماي وزگەرىستەردى تالقىلاۋعا بەلسەندى قاتىسقان كەيبىر ۇلتتىق كەڭەس مۇشەلەرى مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم وكىلدەرىنە العىس ايتتى. پلەنارلىق وتىرىسقا قاتىسقان 78 دەپۋتات ءداستۇر بويىنشا ءبىراۋىزدان ماقۇلداپ، ەكى زاڭ جوباسىن سەناتقا جولداپ تاستادى.

كەشەدەن بەرى بيلىكشىل “ساراپشىلار” مەن بلوگەرلەر ەكى “دەموكراتيالىق وزگەرىستى” ماقتاپ جاتىر. ءبىرىنشىسى – ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ ءۇشىن مۇشەلەر سانىن 40 مىڭنان 20 مىڭعا تومەندەتۋ. بۇل “وزگەرىسكە” ءسوز ارناۋدىڭ ءوزى وبال. سول سەبەپتى كوممەنتسىز قالدىرامىن. ەكىنشىسى – ساياسي پارتيالاردىڭ دەپۋتات بولۋدان ءۇمىتتى ادامدارى تىزىمىندە ايەلدەر مەن جاستاردىڭ ۇلەسى 30% بولۋى ءتيىس. بۇل كەلەسى جىلدان باستاپ ماجىلىستەگى دەپۋتتاردىڭ 30%-ءىن 29 جاسقا دەيىنگى ازاماتتار مەن ايەلدەر قۇرايدى دەگەن ءسوز ەمەس. ويتكەنى 30% كۆوتا پارتيالاردى ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى سايلاۋالدى تىركەيتىن كەزدە عانا قاداعالانادى جانە كۆوتانى سايلاۋدان كەيىن ماندات بولۋدە ەسكەرۋ - ەسكەرمەۋ پارتيانىڭ ءوز ەركىندە. سونداي-اق پارتيا تىزىمىندەگى 30%-ءتىڭ 29%-ءى جاستار 1%-ءى ايەلدەر نەمەسە كەرىسىنشە بولادى ما، الدە ون بەستە ون بەس بولا ما - ونى پارتيانىڭ ءوزى شەشەدى.

بۇل ەكى وزگەرىس ساياسي رەفورمانىڭ يميتاتسياسى عانا ەمەس، نۇر وتانمەن نەمەسە نۇر وتاننىڭ سپۋتنيك پارتيالارىمەن بايلانىسپاي ساياساتقا ارالاسقىسى كەلەتىن ازاماتتار ءۇشىن ساياسي قۇلدىقتى زاڭ جۇزىندە بەكىتۋ. نە ءۇشىن ساياسي قۇلدىق دەپ وتىرعانىمدى اقش-تىڭ ساياسي تاريحىنداعى “3/5 كومپروميسسى” ارقىلى ءتۇسىندىرىپ كورەيىن.

1787 جىلى اقش-تا كونستيتۋتسيانى قابىلدار الدىندا سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك شتاتتاردىڭ اراسىندا فەدەرالدىق وكىمەتكە سالىق تولەۋدى جانە قاۋىمدار پالاتاسىنداعى وكىلدەردىڭ سانىن ەسەپتەۋ بويىنشا داۋ تۋادى. سولتۇستىك شتاتتار ەركىن ازاماتتاردى عانا سانىن ەسەپتەۋ ءادىل بولادى دەگەن ۇستانىمدا بولادى. ال قۇل يەلەنۋشى وڭتۇستىك شتاتتار قۇلداردى ەسەپتەن سىزىپ تاستاۋ دۇرىس ەمەس دەپ شىعادى.

قۇلداردى ەسەپكە قوسۋ وڭتۇستىك شتاتتارعا قاۋىمدار پالاتاسىنا كوبىرەك ءوز وكىلدەرىن وتكىزۋ ارقىلى فەدەرالدى وكىمەت دەڭگەيىندە ساياسي دومينانت بولۋعا مۇمكىندىك بەرەر ەدى. “يۋجانداردىڭ” ويىن جاقسى تۇسىنگەن “سەۆەريانيندەر” وندا سالىق تولەيتىن كەزدە دە قۇلداردى ەسەپكە الامىز دەپ شىعادى. ءبىراز تارتىستان كەيىن ەكىجاق كەلىسىمگە كەلەدى. ول 3/5 كومپروميسسى دەپ اتالادى. ياعني، 5 قۇلدى 3 ەركىن ادامعا تەڭ دەپ ەسەپتەۋدى قولعا الادى. بۇل كومپروميسس اقش كونستيتۋتسياسىنىڭ 1–بابىنىڭ 2-تارماعىنداعى 3-پۋنكت رەتىندە بەكىتىلەدى.

اقش-تا قارا ءناسىلدى ازاماتتار ءۇشىن ساياسي قۇلدىقتى بەكىتكەن بۇل تارماق 1868 جىلى 14-تولىقتىرۋ ەنگىزىلگەنگە دەيىن ءبىر عاسىرعا جۋىق كۇشىندە بولدى. 3/5 كومپروميسسى كۇشىن جويعاننان كەيىن دە ساياسي قۇلدىقتىڭ راحاتىن كورىپ ۇيرەنىپ قالعان وڭتۇستىك شتاتتار جەرگىلىكتى (شتات) دەڭگەيىندە ءوز كونستيتۋتسياسى ارقىلى قارا ءناسىلدى ازاماتتاردىڭ داۋىس بەرۋ قۇقىعىن تولىق پايدالانۋعا، ساياساتقا بەلسەندى ارالاسۋىنا 1960 جج. ازاماتتىق قوزعالىسقا دەيىن كەدەرگى كەلتىرىپ كەلەدى. وسىلايشا 1787 جىلعى 3/5 كومپروميسسى 179 جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى قارا ءناسىلدى ازاماتتاردى زاڭ ارقىلى ساياسي قۇلدىقتىڭ قۇربانى ەتتى. ولاردى ءوز ەلىندە ەكىنشى سورتتى ازامات ەتتى. 3/5 كومپروميسسىنىڭ ارقاسىندا وڭتۇستىك شتاتتار بىرنەشە پرەزيدەنت، سەنات جانە قاۋىمدار پالاتاسىنا سايلاۋ كەزىندە باسىمدىققا يە بولدى.

ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا 1787-1960 جج. اقش-تا ساياسي ۇستەمدىككە يە بولعان وڭتۇستىك شتاتتاردىڭ ءرولىن نۇر وتان مەن ونىڭ سپۋتنيك پارتيالارى ويناۋى مۇمكىن. ياعني، ءماجىلىس جانە ءماسليحات ارقىلى ساياساتقا ارالاسقىڭ كەلسە، نۇر وتاننىڭ پرايمەريزىنە قاتىسىپ، ونىڭ پارتيالىق تىزىمىنە ءوتىپ، سايلاۋدان كەيىن قولىڭا ماندات تيەتىندەي “نۇر” جاۋسا عانا دەپۋتات بولاسىڭ دەگەن ءسوز. ول “نۇردىڭ” جاۋىنا 30% كۆوتا ەشقانداي ءرول ويناماۋى دا مۇمكىن. نۇر وتانمەن بايلانىسقىڭ كەلمەسە، بيلىكشىل اقجول مەن كنپك-نى نەمەسە الداعى پارلامەنت سايلاۋىندا دەپۋتاتتىق مانداتتان دامەلى "اۋىل" پارتياسىن جاعالاۋىڭ كەرەك. باسقا امال دا، تاڭداۋ دا جوق.

سوندىقتان قازاقستان ازاماتتارى ءۇشىن ساياسي قۇلدىقتى ورناتقان پروپورتسيونالدى سايلاۋ جۇيەسىن ماجوريتارلىق جۇيەگە الماستىرمايتىن "وزگەرىستەردىڭ" كوك تيىنعا كەرەگى جوق. قازاقستان ازاماتتارى ءۇشىن بار كەرەگى – ولاردىڭ قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 33-بابىنىڭ 2-تارماعىندا جازىلعان قۇقىقىعىن پايدالانۋعا بيلىك ابسۋرد رەفورمالار ارقىلى كەدەرگى جاساماسا بولدى. ياعني، بيلىك ازاماتتاردىڭ سايلاۋ جانە سايلانۋ تۋرالى كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن اياققا تاپتاماسا بولدى. ماجوريتارلىق جۇيە ارقىلى ازاماتتار ءوز وكىلدەرىن ءماسليحاتتار پەن پارلامەنتكە سايلاپ الادى جانە ولاردان جاۋاپكەرشىلىكتى تىكەلەي تالاپ ەتەتىن بولادى. بيلىك وكىلدەرىنەن ازاماتتىق قوعام كوپ نارسە سۇراپ وتىرعان جوق. ولار تەك اشىق ءارى ءادىل سايلاۋ وتكىزىپ بەرسە، سونىڭ ءوزى دەموكراتياعا قاراي جۇرۋىمىزگە ءبىرشاما وڭ اسەر ەتەر ەدى.

ال قازىرگى ساياسي رەجيمنىڭ "رەفورماتورلارى" سايلاۋ جانە پارتيالار تۋرالى زاڭعا كۇلكىلى وزگەرىستەر ەنگىزۋدەن ارى اسا المايدى. ويتكەنى ولار ساياسي باسەكە مەن اشىق سايلاۋدان ولەردەي قورقادى.

PS. “رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ مەملەكەتتىك ورگاندار مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىن سايلاۋعا جانە ولارعا سايلانۋعا، سونداي-اق رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا قاتىسۋعا قۇقىعى بار.“(قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 33-بابىنىڭ 2-تارماعى).

شالقار نۇرسەيىتوۆ 

Abai.kz