الەمدىك تارحشىلار قاۋىمداستىعى «ۇلى وتان سوعىسى» اتاۋىن قابىلداعان جوق. البەتتە، امريكا، پرانسۋز، اعىلشىن، ت.ب. تاراپتارعا بۇل مۇلدە ۇيلەسپەيدى. ولار قاجەت بولسا رەسەي تاراپى گەرمان-سوۆەت سوعىسىن «سوۆەت وداعىنىڭ ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتاسىن دەگەن ۇسىنىس ءبىلدىرىپ ءجۇر.

الدىندا كەڭەستىك، كەيىن رەسەيلىك ناسيحاتتىڭ جەتەگىندە ءجۇرىپ ءبىز دە نەمىس-كەڭەس سوعىسىن «ۇلى وتان سوعىسى» اتاپ كەلدىك. قازىر ءبىز تاۋەلسىز ەلمىز. قازاقستان رەسەيلىكتەردىڭ يدەولوگيالىق «كومبيكورمىن» ەندى سوقىر تاۋىق قۇساپ تەرە بەرمەۋى كەرەك. وعان بىرنەشە سەبەپ بار.

«ۇلى وتان سوعىسىنداعى» جەڭىس تاقىرىبى بۇگىنگى تاڭدا رەسەي ءۇشىن الەمدەگى كۇللى ورىستىڭ باسىن قوساتىن يدەولوگيالىق باستى قۇرالعا اينالىپ كەتتى. فاشيستىك گەرمانيانى جەڭۋگە ايتۋلى ۇلەس قوسقان، ماسكەۋىن كەۋدەسىمەن قورعاعان، رەيحستاگىنا جەڭىس جالاۋىن تىگىپ بەرگەن قازاقتاردىڭ ەڭبەگى مۇلدە دالادا قالدى. جاۋعا اتىلعان ون وقتىڭ توعىزى شىمكەنت قورعاسىن زاۋىتىنان شىققانىن قاي ورىس ايتىپ ءجۇر؟ ءبىز تۇگىلى ورتاق جاۋدى جەڭۋگە وراسان ۇلەسى بار اقش پەن ۇلىبريتانيا ەسكە الىنبايدى. قىسقاسىن ايتقاندا جەڭىس «جەكەشەلەنىپ» كەتتى!

سوندىقتان تاريحي تۇرعىدان بۇل سوعىسقا قاتىستى ءوز ۇستانىمىمىزدى بەلگىلەۋىمىز كەرەك. ارادا 75 جىل وتسە دە كەلەر ۇرپاق ءۇشىن ايقىندىق اسا ماڭىزدى.

ءبىز ءۇشىن «ۇلى وتان سوعىسى» («وتان سوعىسى») – اقيقاتىندا 1635-1770 جىلدارداعى جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى قازاق-جوڭعار سوعىسى. فاشيستىك قوڭىر يمپەريا مەن قىزىل يمپەريانىڭ سوعىسى ءبىز ءۇشىن «سوۆەت-گەرمان سوعىسى» بولۋ كەرەك. اكەلەرىمىز دە وزدەرى قاتىسقان سوعىستى ءدال وسىلاي اتايتىن.

ەگەر ءبىز «ۇلى وتان سوعىسى» دەگەن كالكانى پايدالانا بەرەتىن بولساق ۆلاسوۆ سياقتى ورىس گەنەرالدارىنىڭ ساتقىندىعىنان تۇتقىنعا تۇسكەن نەمەسە تاعدىر تالەيىمەن ءتۇرلى سەبەپپەن مايدان شەبىنىڭ ارعى بەتىنە تاپ بولعان قانداستارىمىزدى «فاشيست، ساتقىن» دەگەن كەڭەستىك ايىپتاۋدان قۇتقارا المايمىز. وكوپتىڭ قاي جاعىندا بولعانىنا قاراماستان ەكىنشى جاھان سوعىسىنا قاتىسقان ءاربىر قازاق بىزگە قىمبات. ولاردىڭ تاعدىرى قىمبات، ولاردىڭ ۇرپاق الدىنداعى ابىرويى قىمبات. 9 مامىردا بارشاسىنىڭ ارۋاعىنا ارناپ قۇران باعىشتايمىز!

ەكىنشى جاھان سوعىسىن باستاعان قازاق حالقى ەمەس. ول وسى سوعىستىڭ قۇرباندىعى عانا. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جايت، بىرقاتار قازاقتار باتىستاعى قارسىلاسۋ قوزعالىستارىنىڭ قاتارىندا، «تۇركىستان» لەگيونىندا سوعىسقاندا قازاق ەلىن سوۆەت-رەسەي بوداندىعىنان قۇتقارۋ ءۇشىن سوعىستى. ولاردى العا جەتەلەگەن دە سوۆەت ۇكىمەتىنە دەگەن جەككورۋشىلىك سەزىمى بولاتىن. ولار قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن اڭسادى.

1948 جىلعا دەيىن ۋكراينا كوتەرىلىسشىلەر ارمياسىنىڭ (ۋپا) قاتارىندا ۋكراينانىڭ ازاتتىعى ءۇشىن بولشەۆيكتەرگە قارسى سوعىسقان «كوليا» دەگەن لاقاپ اتقا يە قازاق جىگىتى ومار الايوت سلوۆاك جەرىندە كەزدەسكەن ورىس پوليترۋگىنە: «كوليا ۆوەۆال زا وتدەلنۋيۋ رەسپۋبليكۋ يز زەملي ۋپا. موسكال – بانديت، زاۆوەۆال كازاحستان، دال كولحوز ي سيبير» دەپ اشىنۋى وسىعان دالەل (Margulan Boranbay پاراقشاسىنان).

سوندىقتان 75 جىلدىعى اتالىپ وتىلمەك جەڭىسكە سەبەپ بولعان «ۇلى وتان سوعىسىنىڭ» اتاۋىن وزگەرتىپ «سوۆەت-گەرمان سوعىسى» اتاۋىن ورنىقتىرايىق.
سىزدەر قالاي قارايسىزدار

مارات ءبايدىلداۇلىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz