ماقتا قايدان كەلگەن؟
ءXVى عاسىردا اعىلشىننىڭ ءبىر ساياحاتشىسى ءۇندىستاندا ءجۇرىپ، الىستان الاسالاۋ ءبىر وسىمدىكتىڭ باسىندا كۇن كوزىمەن شاعىلىسىپ اعارىپ تۇرعان ءبىر زاتتى كورەدى. العاشقى كەزدە بۇل ۇندىلەردىڭ تولىپ جاتقان ىرىمدارىنىڭ ءبىرى شىعار دەپ ويلاپ قالعان ساياحاتشى جاقىنداپ كەلگەندە وسىمدىك باسىندا ءوسىپ تۇرعان اپپاق بيازى ءتۇبىتتى كورىپ، تاڭ-تاماشا بولادى.
ەلىنە قايتىپ ورالعان ساياحاتشى كورگەندەرىن تۇگىن قالدىرماي وتانداستارىنا جىرداي ەتىپ ايتىپ بەرەدى، بىراق سەندىرە المايدى.
سوندا ءبىر توعىشار:
– مۇمكىن ءسىز كۇندى قولىمەن ۇستادىم دەيتىن شى¬عارسىز، – دەپ كەلەمەج قىلادى. بۇلاردىڭ ناداندى¬عىنا سونشالىقتى قىنجىلعان ساياحاتشى ماقتانىڭ ءبىر گۇل شاناعىن جانە ودان جاسالعان ماقتانى كورسەتكەندە عانا ولار سەنگەن كورىنەدى. ەۋروپالىقتار العاش ماقتا وسىمدىگىمەن وسىلايشا تانىسادى.
قازىرگى يران، اۋعانستان مەملەكەتتەرى جانە ءتا¬جىكستان، تۇركىمەنستان، وزبەكستان رەسپۋبليكالارى ورنا¬لاسقان ورتالىق ازيا جەرىندە اعاش تەكتەس ماقتا ەمەس، شوپتەسىن ماقتا وسىرىلەدى.

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى ماقتا وسىرەتىن رەسپۋبليكاداعى بىردەن-ءبىر ايماق، ويتكەنى وسىندا عانا ماقتانى ءوسىرۋ ءۇشىن قولايلى كليماتتىق جاعدايدىڭ، سۋارمالى جەردىڭ جانە سۋ مەن ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ بولۋى ەگىنشىلىكتىڭ ناتيجەلىلىگىنە العىشارت بولىپ تابىلادى. وتكەن ءجۇزجىل¬دىق¬تىڭ باسىنان بەرى عانا قولعا الىنىپ، ەگىلىپ كەلە جاتقانىنا قاراماستان ماقتا شارۋاشى¬لى¬عى ءوڭىردىڭ ءداستۇر¬لى شارۋا¬شى¬لىعىنا اينالىپ ۇلگەردى.

ماقتا قايدان كەلگەن؟
ءXVى عاسىردا اعىلشىننىڭ ءبىر ساياحاتشىسى ءۇندىستاندا ءجۇرىپ، الىستان الاسالاۋ ءبىر وسىمدىكتىڭ باسىندا كۇن كوزىمەن شاعىلىسىپ اعارىپ تۇرعان ءبىر زاتتى كورەدى. العاشقى كەزدە بۇل ۇندىلەردىڭ تولىپ جاتقان ىرىمدارىنىڭ ءبىرى شىعار دەپ ويلاپ قالعان ساياحاتشى جاقىنداپ كەلگەندە وسىمدىك باسىندا ءوسىپ تۇرعان اپپاق بيازى ءتۇبىتتى كورىپ، تاڭ-تاماشا بولادى.
ەلىنە قايتىپ ورالعان ساياحاتشى كورگەندەرىن تۇگىن قالدىرماي وتانداستارىنا جىرداي ەتىپ ايتىپ بەرەدى، بىراق سەندىرە المايدى.
سوندا ءبىر توعىشار:
– مۇمكىن ءسىز كۇندى قولىمەن ۇستادىم دەيتىن شى¬عارسىز، – دەپ كەلەمەج قىلادى. بۇلاردىڭ ناداندى¬عىنا سونشالىقتى قىنجىلعان ساياحاتشى ماقتانىڭ ءبىر گۇل شاناعىن جانە ودان جاسالعان ماقتانى كورسەتكەندە عانا ولار سەنگەن كورىنەدى. ەۋروپالىقتار العاش ماقتا وسىمدىگىمەن وسىلايشا تانىسادى.
قازىرگى يران، اۋعانستان مەملەكەتتەرى جانە ءتا¬جىكستان، تۇركىمەنستان، وزبەكستان رەسپۋبليكالارى ورنا¬لاسقان ورتالىق ازيا جەرىندە اعاش تەكتەس ماقتا ەمەس، شوپتەسىن ماقتا وسىرىلەدى.

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى ماقتا وسىرەتىن رەسپۋبليكاداعى بىردەن-ءبىر ايماق، ويتكەنى وسىندا عانا ماقتانى ءوسىرۋ ءۇشىن قولايلى كليماتتىق جاعدايدىڭ، سۋارمالى جەردىڭ جانە سۋ مەن ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ بولۋى ەگىنشىلىكتىڭ ناتيجەلىلىگىنە العىشارت بولىپ تابىلادى. وتكەن ءجۇزجىل¬دىق¬تىڭ باسىنان بەرى عانا قولعا الىنىپ، ەگىلىپ كەلە جاتقانىنا قاراماستان ماقتا شارۋاشى¬لى¬عى ءوڭىردىڭ ءداستۇر¬لى شارۋا¬شى¬لىعىنا اينالىپ ۇلگەردى.
سوڭعى كەزدەرى “اق التى¬نىمىز¬دىڭ” ماڭىزى مەن قادىر-قاسيەتى جو¬عا¬لىپ بارا جاتقان سياقتى. وبلىس¬تاعى ماقتا ەگىس¬تىگىنىڭ كولەمى دە، ءوندىرىس كولەمى دە، ماقتانىڭ ساپاسى دا، ءتىپتى ەگىنشى حالىقتىڭ ماقتا ءوندى¬رۋگە دەگەن ىقىلاسى دا تومەندەۋدە. “ماقتا – ەل بايلىعى” دەپ جۇرگەن ماق¬تاشىلاردىڭ ماڭداي تەرى مەن ەر¬ەن ەڭبەگى اقتالىپ جاتقان جوق. جىل بويى ەگىستىك القابىندا تىنباي ەڭبەك ەتكەن ماقتاشىلار كۇز كەلگەندە ماقتانىڭ تونناسىن قابىلداۋ پۋنكتتەرىنە ەڭبەگىنە تاتىماي¬تىن نەبارى 50-60 مىڭ تەڭگەگە وتكىزىپ كەلەدى. سوندا ۋاقىتى مەن ەڭبەگىن ىسىراپ ەتكەن ديقان سورلاماي كىم سورلاسىن؟ ستا¬تيس¬تيكاعا سۇيەنسەك، ەلدەگى ماقتا ءوندىرۋ 2005 جىلى 462 مىڭ توننا، 2006 جىلى 435 مىڭ توننا، 2007 جىلى 441 مىڭ توننا قۇراسا، 2008 جىلى 312-اق مىڭ توننانى قۇراعان. وسى كور¬سەتكىشتەن-اق ماقتا شارۋا¬شىلىعىنىڭ قۇلدىراپ بارا جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
وبلىستاعى ماقتا وندىرەتىن 15 اۋ¬داننىڭ ىشىندەگى “ماقتالى ولكە” سا¬نالاتىن ماقتارال اۋدانىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. وبلىستاعى ماقتا ءوندىرىسى كولەمىنىڭ ەلەۋلى بولىگى وسى اۋداننىڭ ۇلەسىندە.
ءوزىم ماقتارالدىق بولعاندىقتان ماقتا شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىن تەجەپ وتىرعان وزەكتى ماسەلەلەر مەنى دە قاتتى تولعاندىرادى. سوناۋ كەڭەس ودا¬عى جىلدارى شارۋاشىلىقتىڭ “جان¬دان¬عان” اۋداندارى سانالعان وسى ايماقتا گەكتارىنا 25-30 تسەنتنەردەن ءونىم الىپ وتىرسا، قازىر ول كورسەتكىش 20 تسەنتنەرگە ارەڭ جەتەدى. ونىڭ سەبەبىن ماقتا وسىرۋگە ەڭ قاجەتتى سۋدىڭ، تەحنيكانىڭ جانە قارجىنىڭ تاپشى¬لىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. “نەنى ەكسەڭ – سونى وراسىڭ” دەمەكشى، ماق¬تاشىلاردىڭ باعاسى 90-100 مىڭ تەڭگە كولەمىندەگى ساپالى تۇقىمدىق شيتكە قارجىسى جەتپەي جاتادى. ارزان ءشيتتى تۇقىمدىعىن ەككەندىكتەن ساپاسى تومەن ماقتا الاتىنى ايدان انىق. ءبىزدىڭ اۋداندا تاعى ءبىر ماسەلە – سۋ تاپ¬شىلىعى. جاز ايلارىندا ماقتا القابى ماردىمسىز سۋارىلىپ، دۇرىس جەتىلمەي، كۇزدە قىرمانىمىز تارىلىپ جاتادى.
سونداي-اق بۇل جەتىسپەۋشىلىك جەر¬دىڭ سورلانۋىنا اكەلىپ سوعۋدا. ەرەكشە كۇتىم مەن كوپ قارجى سالۋدى قاجەت ەتەتىندىكتەن كوبىنە تىڭايتقىش ساتىپ الۋعا شارۋالاردىڭ شاما-شارقى جەتپەيدى. الۋعا بولاتىن نەسيەنىڭ پاي¬ىزدىق مولشەرلەمەسى جوعارى بولعان¬دىقتان مەملەكەتتەن قولداۋ كۇتەدى.
ماقتا ەگەتىن ءار ەلدىڭ ماقتاعا بايلانىستى باعدارلاماسى جۇمىس ىستەيدى. مىسالى، اقش-تا ساپالى ماقتا وندىرگەنى ءۇشىن مەملەكەت ءار تونناسىنا 600 دوللار سىياقى بەرەدى ەكەن. سوندىقتان دا امەريكالىق شارۋالار ساپالى ماقتا وندىرۋگە وزدەرى-اق ىن¬تالى. ال يزرايلدە مۇلدەم باس¬¬قاشا. مەملەكەت باعدارلاماسى بويىنشا شارۋا جەكە مەنشىك كومپانيامەن كەلىسىم-شارتقا وتىرادى. بۇل ەلدە ماقتانىڭ ورتاشا ونىمدىلىگى 75 تسەنت¬نەر¬دى قۇرايدى. ەگەر 60 تسەنتنەردەن تومەن بولسا، ماقتا ەككىزبەيتىن كورىنەدى.
تمد بويىنشا ماقتا ءون¬دىرۋدەن 4-ءشى ورىندا تۇرعان ءبىزدىڭ اۋدان ءۇشىن دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، “اق التىنىمىزدىڭ” وركەندەۋىنە قولداۋ كورسەتپەسەك بار بەدەلىمىزدىڭ تومەندەۋى دە ابدەن مۇمكىن. شىمكەنتتە قۇرىلىپ جاتقان ءجىپ ءيىرۋ، توقىما، تىگىن فابريكالارىنىڭ كەلەشەكتە ماقتاعا دەگەن بازاسى كەڭەيە ءتۇسىپ، ماقتاعا دەگەن قاجەتتىلىگى ارتا ءتۇسۋى مۇمكىن. سوندىقتان وسى شارۋاشىلىق¬تى دامىتۋدى قازىرگى كەزدەن قولعا الۋىمىز كەرەك.
سوڭعى ەكى جىلدا ماقتادان كوڭىلى قالعان ديقانداردىڭ ەگىس¬تىك القابىنا كۇنباعىس، قاۋىن-قاربىز، جۇگەرى سياقتى وسىمدىك تۇرلەرىن كوپتەپ ەگۋ ءۇردىسى بايقالىپ كەلەدى. بىل¬تىرعى جىلى قاۋىن-قاربىز كوپتەپ ەگىلۋىنە بايلانىستى سۋ تەگىن ساتىلدى.
ەلباسى 2008 جىلدىڭ اقپان ايىنداعى قازاقستان حالقىنا جولداۋ¬¬ىندا: “ۇكىمەتكە اۋىل شارۋاشىلىعىنا بارلىق دەڭگەيدە جۇيەلى قولداۋ كورسەتۋدە ودان ءارى شارالار قابىل¬داۋ¬دى تاپسىرامىن. شيكىزات وڭدەۋگە ايرىقشا نازار اۋدارۋ قاجەت” دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. وسىعان وراي وب¬لىس اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ءتۇيىندى ماسەلەلەردى شەشۋدە جانە ەگىستىك كولەمىن جوسپارلى رەتتەۋدە تياناقتى جۇمىس جاساۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋعان سياقتى. دەگەنمەن، ماقتا وندىرۋگە قو¬لايلى اۋماقتىڭ مۇمكىنشىلىگىن ءبىرىنشى ورىنعا قويعان دۇرىس بولار دەگەن ويدامىن.

شاحيسلام لايسحانوۆ،  اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءدىڭ 4-كۋرس ستۋدەنتى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 24 ماۋسىم 2009 جىل