قانشا جىل وتسە دە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى بولعان ارداقتى ۇلدارىن حالقىمىز ۇمىتپاق ەمەس. كەلەشەك ۇرپاققا ۇلگى تۇتۋ ءۇشىن كونەكوز قاريالارىمىز ولار تۋرالى جازىپ تا، ايتىپ تا ءجۇر. ولاردىڭ رۋحتارىنا ارقاشان تاعزىم ەتىپ، ەسكەرتكىشتەر ورناتىلۋدا. مۇنداي يگى ىستەردىڭ جالعاسا بەرەتىنى ءسوزسىز. مەن دە وسى قارالى كۇنگە ارناپ وزىمە قادىرمەندى ۇستاز سانايتىن جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ۇلى تۇلعانىڭ ءالى دە ەل ەستي قويماعان، بىلە قويماعان جايتتەرىن ءسوز ەتپەكپىن.
س.م.كيروۆ (قازىرگى ءال-فارابي) اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قابىر¬عاسىندا جۇرگەنىمدە ءوزىمدى باسقالارعا قارا¬عاندا ەرەسەك سەزىنەتىنمىن. ول كەزدەگى ۇكى¬مەت¬تىڭ نۇسقاۋى بويىنشا جوعارى وقۋ ور¬نىنا ءتۇسۋ ءۇشىن كەم دەگەندە ءۇش جىل جۇمىس ءوتىلى بولۋى شارت، ال مەنىڭ ەڭبەك ءوتىلىم بەس جىلعا جۋىق بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە مەن كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا ءوتىپ بارعان¬مىن. سوندىقتان دا شىعار، تاريح فاكۋل¬تەتىنىڭ دەكاناتى مەنى فاكۋلتەتتىڭ كۋرس باسشىسى ەتىپ تاعايىندادى. فاكۋلتەتتىڭ قوعام جۇمىسىنا دا بەلسەنە ارالاسىپ ءجۇردىم. وسىنداي بەلسەندىلىگىمنەن بولار، باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ كەزەكتى ەسەپ بەرۋ-سايلاۋ جينالىسىندا ستۋدەنتتەر اراسىنان مەنى فاكۋلتەتتىڭ پارتبيۋرو مۇشەلىگىنە سايلادى. ارينە، بۇل ستۋدەنتتەر اراسىندا بولسىن، وقىتۋشىلار اراسىندا بولسىن، بەدەلىمدى ءبىرشاما كوتەرىپ تاستادى.
ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا تالاي تاماشا ۇستازداردان ءدارىس الۋ مۇمكىندىگى تۋدى. ارينە، اسا ءىرى تاريحشى-عالىم، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ ءجونى ءبىر بولەك ەدى. ونىڭ لەكتسياسىن تىڭداۋ ۇلكەن ءبىر عانيبەت ەدى عوي، ايتقاندارىن سۇيسىنە تىڭداعاندا ميىڭا قالاي سىيىپ جاتقانىن ءوزىڭ دە بىلمەي قالاسىڭ. سيرەك بولعاننان كەيىن بە، ونىڭ لەكتسياسىن اسىعا كۇتەتىنبىز. دەگەنمەن، لەكتسياسىندا بولماسا دا پارت¬بيۋرو وتىرىسىندا، پارتيالىق جارنا تولەۋ كەزىندە دەگەندەي، ءجيى كەزدەسىپ تۇراتىنمىن.
ەرمۇحان بەكماحانوۆ 1952 جىلى جالامەن 25 جىلعا سوتتالىپ، ءبىر-ەكى جىلدان كەيىن تۇرمەدەن شىققاندا جەر اۋدارىلىپ، شۋ اۋدانىنىڭ (جامبىل وبلىسى) نوۆوترويتسك اۋىلىنداعى (قازىرگى تولە بي اۋىلى) ماكسيم گوركي اتىنداعى ورتا مەكتەپتە 3-4 جىلداي مۇعالىم بولىپ ىستەگەنىنەن حاباردار ەدىم. كەزەكتى پارتبيۋرو وتىرىسىنان كەيىن وسى ءجايتتى جانە ءوزىم سول جەردىڭ بالاسىمىن دەگەندى ايتقانىمدا “وي، اينالايىن، شۋدىڭ ەلى، جەرى تاماشا ەدى عوي، ونى مەن ەشقاشان دا ۇمىتپايمىن!” – دەپ اقجارقىن كوڭىلىن جايىپ سالعانى بار. وسىدان كەيىن كەزدەسكەن سايىن: “شۋدىڭ بالاسى، امانسىڭ با؟” – دەيتىن بولدى. ارينە، كورگەن كەزدە باتىلىم جەتىپ قاسىنا بارا بەرمەيتىنمىن. ءومىردىڭ ادىلەتسىز تالقىسىن كوپ كورگەندىكتەن بە، ءتۇسى سۋىقتاۋ كورىنەتىن.
بىردە رەسەيدىڭ ءنوۆوسىبىر قالاسىنىڭ اۋرۋحاناسىندا سىرقاتىنا بايلانىستى جاتقانىن ەستىگەنبىز. سول جاقتا جاتىپ قا¬زاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە كسرو تاريحى كافەدراسى بار، ال قازاق كسر تاريحى كافەدراسى بولسا سونىڭ قۇرامداس ءبولىمى، سوندىقتان ۋني¬ۆەرسيتەتتەگى قازاق كسر تاريحى كافەدراسى تاراتىلۋى ءتيىس دەگەن نۇسقاۋىن ەستىپ، ناۋقاسىنا قاراماستان، الماتىعا قايتىپ كەلىپ، ۋنيۆەرسيتەتتە ۇلكەن جينالىس وتكىزۋگە مۇرىندىق بولدى. وسى جينالىستا ە.بەك¬ماحانوۆ سويلەپ، قازاق تاريحىنا بايلانىستى كوپ دەرەكتەر كەلتىردى. ارينە، ونىڭ ءبارى ەستە قالماپتى، تەك ەستە قالعانى: “امەريكانىڭ ءبىر ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاقستان تاريحىن زەردەلەۋگە ارنالعان ارنايى ءبولىم بار ەكەن، ال كەڭەستەر وداعى بويىنشا قازاق كسر تاريحى كافەدراسى بىرەۋ-اق، ونىڭ ءوزى جابىلۋ قاۋپىندە تۇر. بۇل كافەدرا حالقىمىزدىڭ وتكەن، قازىرگى جانە ەرتەڭگى تاريحى ءۇشىن اسا قاجەت، كافەدرانى جابۋ – سان جىلعى قازاق تاريحىن ءوشىرۋ دەگەن ءسوز. سوندىقتان مۇنى جاپپاۋ تۋرالى مەنىڭ پىكىرىمدى قولدايسىزدار عوي دەپ ويلايمىن”، – دەگەندە زالدا وتىرعاندار دۋ قول شاپالاقتادى. سونىمەن نە كەرەك، كافەدرا جابىلماي قالدى. ە.بەكماحانوۆ ءوز ۇلتىنا، ۇلتىنىڭ تاريحىنا اسا بەرىلگەن تاريحشى-عالىم ەكەنىن وسى جولى تاعى دا دالەلدەدى.
ە.بەكماحانوۆ جونىندە مىناداي وقيعانىڭ كۋاسى بولعانىم بار. كەزەكتى پارتيا جي¬نا¬لىسىندا ءبىر كوممۋنيستىڭ جەكە ءىسى قارالا¬تىن بولدى. ول ە.بەكماحانوۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن اسپيرانت بولىپ شىقتى. اسپيرانت بۇعان دەيىن قاراعاندى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە نۇسقاۋشى بولىپ ىستەگەن، ايەلى، بالاسى بولعان. سوعان قاراماستان، الماتىعا كەلىپ، اسپيرانتۋراعا ءتۇسىپ العاننان كەيىن ءوز وتباسىن ۇمىتىپ، ستۋدەنت قىزعا بۇرىلىپ كەتكەن عوي. بار ماسەلە وسى. ارينە، كوممۋ¬نيسكە قويىلاتىن تالاپ بويىنشا ول پارتيا¬دان شىعارىلۋى ءتيىس، بىراق بىزدەر ولاي ەتپەدىك. تالقىلاۋ بارىسىندا بىزدەر جاعى وعان ەسەپ كارتىشكەسىنە جازىلعان قاتاڭ سوگىس بەرىلسىن دەسەك، ەكىنشى جاعى پارتيادان شىعارىلسىن دەگەن ۇسىنىس جاسادى. داۋىسقا سالعاندا بىزدەر جاعىنىڭ ءبىر عانا داۋىسى ارتىق بولدى.
پارتيادان شىعارىلسىن دەگەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك وزگە ۇلتتار ەدى. ە.بەكما¬حانوۆ ءبارىن ەستىپ، كورىپ وتىر، بىراق ماسە¬لەنى تالقىلاۋ بارىسىندا سوزگە شىقپادى. داۋىس بەرۋ ناتيجەسىنە قاراماستان، شىعىپ سويلەسىن، پىكىرىن تىڭدايىق، دەپ كوممۋ¬نيس¬تەر ە.بەكماحانوۆقا قارادى. ە.بەكماحانوۆ جايلاپ قانا مىنبەرگە شىعىپ، ءسوزىن باستاپ ەدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر ءسوزى قيىس¬پادى. اقىرى قولىن ءبىر-اق سىلتەپ، ورنىنا جىلاپ كەلىپ وتىردى. جىلاعاندا يىعىنا دەيىن سەلكىلدەپ كەتتى. زال ءۇنسىز، تىپ-تىنىش. ۇلكەن كىسى ءالى جىلاپ وتىر. سودان كەيىن ورامالىمەن بەت-اۋزىن ءسۇرتىپ الىپ، نىق باسىپ مىنبەرگە قايتا كوتەرىلدى. ءوز سوزىندە الگى ادامنىڭ قىلمىسى كوممۋنيست دەگەن اتاققا جات ەكەنىن ايتا كەلە، ءوزى جەتەكشىلىك ەتەتىن اسپيرانتى رەتىندە ونىڭ عىلىمعا بەيىمى بار تالانتتى ەكەنىن ەرەكشە اتاپ ءوتىپ، بۇرىنعى ءوز وتباسىنا ءسوز جوق قايتا¬راتىنىنا، ءارى قاراي تاربيەلەپ سوڭىنا دەيىن جەتكىزەتىنىنە كوممۋنيستەردى سەندىردى.
جينالىستان ە.بەكماحانوۆتىڭ بۇل ءىس-قيمىلىنان ەش نارسە تۇسىنبەي، تاڭقالىسىپ تار¬قاستىق. ەرتەسىنە ۇلكەن بەدەلى بار ءبىر وقى¬تۋشىدان: “ە.بەكماحانوۆتىڭ مۇنىسى نەسى؟” – دەپ سۇراپ ەدىم ول: ء“بىز دە ەش نارسە تۇسىنبەدىك، بىراق ونىڭ “وسى داۋ-داماي قاشان قالار ەكەن؟” دەگەنىن دە ەستىپ قالدىم. “قازاق¬ستان¬داعى ءحىح عاسىرداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى” مونوگرافياسى ءۇشىن نە ەستىمەدى بۇل كىسى، عىلىم جولىنداعى قاس جاۋلارىنىڭ ونى قا¬زاقستاندا حاندىق ورناتۋدى اڭسايدى، ۇلتشىل دەپ جالا جاپقانى، عىلىم دوكتورى اتاعىنان ايىرىلۋى، اقىرى 1952 جىلدىڭ 4 جەلتوقسانى كۇنى “حالىق جاۋى” رەتىندە 25 جىلعا سوتتالىپ، 1954 جىلى تۇرمەدەن بوسا¬تىلىپ، جەر اۋدا¬رىلۋى، كەزىندەگى ادىلەتسىز داۋ-تالاستار، وسى¬نىڭ ءبارى ەتىنەن ءوتىپ، سۇيەگىنە ءسىڭىپ، جۇيكەسىن ابدەن جۇقارتقان بولۋى كەرەك”، دەدى. ە.بەك¬ماحانوۆ 1966 جىلى قايتىس بولدى.
مەن سول جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ، ءوز اۋدانىما كەلگەندە ماماندىعىم بويىنشا ەمەس، قىزمەتكە اۋداندىق پارتيا كومي¬تە¬تىنىڭ نۇسقاۋشىسى بولىپ ورنالاستىم. بۇدان كەيىنگى اتقارعان قىزمەتتەرىم دە اۋداننىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى بولدى.
كسرو ىدىراپ، قازاقستان ءوز تاۋەلسىز¬دىگىن العاننان كەيىنگى العاشقى جىلدارى اۋدان ورتالىعىنداعى بەس ورتا مەكتەپتىڭ ۇشەۋىنىڭ اتتارى ورىسشا بولعاندىقتان، اتاۋلارى وزگە¬رەتىن بولدى. وسىعان بايلانىستى م.گور¬كي اتىنداعى ورتا مەكتەبى كەزىندە “حالىق جاۋى” اتالىپ جەر اۋدارىلىپ، وسى مەكتەپتە ءبىراز جىل مۇعالىم بولىپ ىستەگەن بەلگىلى تاريحشى-عالىم ەر¬مۇحان بەكماحانوۆتىڭ ەسىمىمەن اتالسا دەپ جاڭادان قۇرىلعان اۋدان اكىمىنىڭ ورىن¬باسارىنا كىرىپ ەدىم، كومپارتيا كەزىندە ءۇشىنشى حاتشى بولىپ ىستەگەن، اۋزى سويلەسە قولى بىرگە قيمىلدايتىن ادەتىنە باسىپ: “جوق، بولمايدى، ول كىم ەدى سونشا، مەكتەپ¬¬كە ساكەن سەيفۋلليننىڭ ەسىمىن بەرەمىز!” – دەپ كەسىپ ايتتى. ول كەزدە اۋداندا ونو¬ماستيكا كوميسسياسى ءالى قۇرىلماعان. اۋدان باسشىسى اتىنان سويلەپ وتىر عوي، مەيلى، دەدىم دە ءۇن¬دەمەي شىعىپ كەتتىم. اۋداندىق ءتىل كوميتەتى باسقارماسىنىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەنىمدە 1994 جىلى اۋداندىق ونو¬ماستيكا كوميسسياسى قۇرىلىپ، ونىڭ ءتورا¬عاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن قوعام¬دىق نەگىزدە اتقارىپ ءجۇردىم، ءىس قاعازدارىن مەن جۇرگىزەتىنمىن.
اۋدان جانىنداعى شۋ قالاسى اكىمشىلىك جاعىنان اۋدانعا بىردە قوسىلىپ، بىردە ءبولىنىپ جۇرەتىن. سوڭعى ۋاقىتتا وبلىستىق ماندەگى قالا اتانىپ اۋداننان تاعى ءبولىنىپ كەتكەن. ەلباسىنىڭ 1997 جىلعى 28 اقپان كۇنگى جارلىعىمەن شۋ قالاسى اۋدانعا قايتا قوسىلدى. وسىعان بايلانىستى اۋدانداعى مەكتەپتەردىڭ اتتارى قوسارلانىپ كەتتى. ماسەلەن، س.سەيفۋللين ەسىمىمەن اتالاتىن مەكتەپ اۋدان ورتالىعىندا دا، اۋدانعا قو¬سىلعان شۋ قالاسىندا دا بار بولىپ شىقتى. ءسويتىپ، اۋدان ورتالىعىنداعى مەكتەپتى ە.بەكماحانوۆ ەسىمىمەن قايتا اتاۋعا تىكەلەي ءوزىم ۇسىنىس جاساپ، اۋدان باسشى¬لىعىنىڭ ارنايى كەلىسىمىن الدىم. مەنىڭ جازعان-سىزعاندارىم ساتىلاي قارالىپ، سوڭىندا ۇكىمەت جانىنداعى رەسپۋبليكالىق ونوماس¬تيكا كوميسسياسى بەكىتتى. سونىمەن، مەكتەپ ە.بەكماحانوۆ اتىمەن اتالسا دەگەن مەنىڭ باستاپقى نيەتىم ورىندالدى. وسى راسىمگە قاتىسقان عالىمنىڭ زايىبى قاليما اپاي مەن بالاسى مەنى قۇشاقتارىنا الىپ، راحمەتتەرىن جاۋدىردى. عالىم ارۋاعى ريزا بولسىن دەيمىن. ال ە.بەكماحانوۆتىڭ “بۇل داۋ-داماي قاشان قالار ەكەن؟” – دەپ قينالا ايتقان ءسوزى كەڭەستەر وداعىنىڭ توتالي¬تارلىق ساياساتىنىڭ سالدارى ەكەنى راس.
تاعى ءبىر ايتارىم، ەلباسىنىڭ 1997 جىلى 31 مامىردى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربان¬دا¬رىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ جاريالاۋ تۋرالى جارلىعىندا: “كوڭىل كوتەرۋ، ويىن-ساۋىق شارالارى بولماسىن، بۇل كۇن قارالى كۇن بولىپ بەلگىلەنسىن”، دەپ اتاپ كورسە¬تىلگەن ەدى عوي. كەرىسىنشە، قازىرگى ۋاقىتتا بۇل كۇندى توي-دۋمانعا، ءتىپتى مەرەكەگە اينالدىرىپ جىبەردىك. قۇربان بولعان اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاق¬تا¬رىن دا ەلەمەي بارا جاتقان سياقتىمىز. ويلانايىق! جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار دا مۇنى رەتكە كەلتىرەر دەپ سەنەمىز.

الكەن ابەنوۆ، زەينەتكەر. جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانى، تولە بي اۋىلى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 24 ماۋسىم 2009 جىل