ەلدىڭ بىرلىگى، مەملەكەتشىلدىك، تاريحي سانا جانە وسى باعىتتا ەرەكشە مانگە يە ازاماتتىق بىرەگەيلىك قاشاندا قوعام الدىندا تۇراتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. بۇنداي جەكە ادام مەن قوعام بولمىسىنا ورتاق ماسەلەلەردەن اينالىپ وتكەن ەل تاريحتا كەمدە كەم. مادەنيەتى ارقىلى ونەرى مەن عىلىمىن كوتەرىپ، وركەنيەت جولىنا بەتبۇرعان مەملەكەت الدىمەنەن قوعامدىق سانانىڭ جاعدايىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن. قوعامدىق سانا ونىڭ مۇشەلەرى ادامداردىڭ وزىندىك ساناسىنىڭ نەگىزىندە جۇزەگە اسىپ (دامىپ، وزگەرىپ، ءورىسىن كەڭەيتىپ) وتىرادى. وزىندىك سانا دۇرىس قالىپتاسۋى ءۇشىن تاريحي سانا قاجەت، قوعامنىڭ تاريحي ساناسىن ساقتاپ، رۋحىن كوتەرەتىن ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى. ياعني ناعىز ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ نەگىزىندە قوعامدىق سانا قوعامعا ايقىن كورىنىپ، قىزمەتىن جوعارى دەڭگەيدە اتقارادى.

اقىل-پاراساتىمەن ەل الدىنا شىعىپ وتىراتىن زيالىلار ەلىنە تۋرا جولدى كورسەتۋمەن قاتار، ەلدىڭ مادەنيەتى مەن تۇرمىسىن كوتەرەتىن دۇنيەلەردى ناسيحاتتاۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. بۇعان قاراپ زيالىلاردىڭ تاعىلىمى، يدەيالارى ولاردىڭ قوعامىنا ۇلگى-ونەگە بەرىپ وتىراتىن بولمىسىمەن تاريحي قۇندىلىققا اينالاتىندىعىن كورەمىز. زيالىلارى جوق نەمەسە ۇلت ىسىنە ينتەللەكتۋال ادامدارى بىرىكپەگەن قوعام، زيالىلاردى قوعامىنان تاربيەلەپ شىعارا الماعان ەل ۇنەمى ۇلتتىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشۋدە كەدەرگىلەرگە تاپ بولادى، ءبىر ىزدىلىكتەن قول ءۇزىپ، ءار تەكتىلىككە جول بەرەدى. بۇنداي جاعدايدىڭ سالدارى تۇپتەپ كەلگەندە قوعامدىق سانانىڭ ۇلكەن داعدارىسقا ۇشىراۋىنا اكەلىپ سوقتىرعان. قوعامدىق سانانىڭ داعدارىسقا ۇشىراۋى بۇل قوعام مۇشەلەرى ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە، قوعامعا دەگەن سەنىمسىزدىگىن كورسەتەدى. جەمقورلىق، قوعامدىق ورتادا جالعان دۇنيەلەردىڭ ورىن الۋى، ءبىلىم مەن ونەردە ساپانىڭ بولماۋى، زاڭنىڭ ۇستەمدىك قۇرۋدان قالىپ، مادەنيەتتىڭ تومەندەۋى، ادامداردىڭ باي كەدەي بولىپ ءبولىنۋى قوعامدىق سانانىڭ داعدارىسقا ۇشىراۋىنىڭ ءبىر بەلگىسى دەيمىز. سوندىقتاندا قاي زاماندا بولماسىن، اسىرەسە بۇگىنگى ۋاقىت جاعدايىندا (اقپاراتتىق تەحنولوگيا ۇستەمدىك قۇرعان داۋىردە) مەملەكەت پەن قوعام، تاريح پەن حالىق اراسىندا رۋحاني كوپىردى سالىپ (ساقتاپ) وتىراتىن ناعىز ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ قىزمەتى.

ناعىز ۇلت زيالىلارىنىڭ تاعىلىمى تاريحي سانا، رۋحاني دۇنيەلەرى، يدەيالارى ناسيحاتتالعان جەردە قوعامنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ وتىراتىن قۇندىلىقتار جويىلمايدى. كەرىسىنشە قوعامدىق سانانىڭ نەگىزىنە اينالىپ وتىرماق. زيالىلاردىڭ اقيقاتتى ۇستانىمى، شىندىعى، ءبىلىمى ارقىلى حالىق نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەندىگىن ءبىلىپ وتىرادى. قوعامدا اعاتتىققا، ادىلەتسىزدىككە، وتكىنشى، وزگەرمەلى جالعان ادەتتەرگە جول بەرىلمەيدى. شىنايىلىق، شىنشىلدىق سياقتى كورەگەندىككە ارقاۋ بولاتىن  رۋحاني قاسيەت ۇلگىلەرى قوعامدىق بولمىستىڭ باعدار شامىنا اينالماق. ال قوعامدىق ءومىردىڭ مادەنيەتكە، وزىندىك سانا، ازاماتتىق ۇستانىم ماسەلەلەرىنە كەلگەندە تاريحي تاجىريبەلەرىنەن قول ءۇزىپ وتىرۋى، جاڭا ۋاقىت جاعدايىندا مەملەكەتشىلدىك سانانىڭ السىرەۋىنە اكەلەدى. قوعامدىق سانانىڭ توقىراۋىنا بىردەن ءبىر سەبەپ وسى. بۇنى ايتىپ وتىرعانىمىز كەشەگى وتكەن عاسىرلاردا ابايدىڭ، ودان كەيىنگى الاش زيالىلارىنىڭ يدەيالارى، ۇستانىمى، قوعامدىق ساياسي كوزقاراستارى ەل مۇددەسىنىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ماسەلەلەردى كۇنى بۇرىن زەردەلەپ، ونىڭ ناقتى شەشىمدەرىن كورسەتىپ، انىقتاپ كەتۋ بولعان.

ابايدىڭ مۇرالارى قاي ۋاقىتتا بولماسىن، قازاق قوعامىنىڭ ءاربىر ۋاقىت جاعدايىندا تۋىنداپ وتىراتىن ماسەلەلەرىنە قاجەت تاجىريبە. ول قوعامىنىڭ بارلىق ماسەلەسىن كۇنى بۇرىن زەردەلەپ، تۇيىندەپ وتىرادى. ءوز زامانىندا سىرتتان ەنىپ جاتقان يدەولوگيانىڭ سالدارىنان وزگەرگەن مىنەزدىڭ تۇپتەپ كەلگەندە ۇلتتىق ماسەلەگە اينالاتىندىعىن ەسكەرگەن، سول ءۇشىن جاۋاپسىزدىقپەن، داڭعويلىقپەن، ناداندىقپەن كۇرەستى. قوعامنىڭ رۋحىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلدى. ويشىل مۇرالارىنىڭ بۇنداي تەرەڭ دەڭگەيدە (الەمدىك دانالىقتىڭ تاجىريبەسىن تۇگەلىمەن قامتىعان) جازىلىپ، تاريحتا قالۋى دانالىعى، ۇلتجاندىلىق قاسيەتتەرىمەن قاتار، ەڭبەكقور، ءوز ىسىنە ادال ادام بولعاندىعىن كورسەتەدى. ۇلتىنىڭ قاسيەتىن الدىمەنەن ءوزى يەلەنىپ، دانالىعى، اقىل-پاراساتى، تۇلعالىق بولمىسى ارقىلى قوعامىنا كورسەتە بىلگەندە حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ كۇشەيەتىندىگىن قازاق زيالىلارىنىڭ قاشاندا بىلگەندىگىن ولاردىڭ مۇرالارىنان بايقايمىز.

ۇلتتىق بولمىستىڭ رۋحاني ۇيىتقىسى ۇلتتىق سانا. سول كەزدەگى قازاق قوعامىنداعى ۇلتتىق سانا ماسەلەسىنە قاتىستى اباي ءۇشىنشى قارا سوزىندە بىلاي دەگەن: «قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ بىرىنە قاسكۇنەم بولماعىنىڭ، ءبىرىنىڭ تىلەۋىن ءبىرى تىلەسپەيتۇعىنىنىڭ، راس ءسوزى از بولاتۇعىنىنىڭ، قىزمەتكە تالاسقىش بولاتۇعىنىنىڭ، وزدەرىنىڭ جالقاۋ بولاتۇعىنىنىڭ سەبەبى نە؟!»[1.8-ب.]. ۇلتتىق سانا مادەنيەتتى ادامداردىڭ ازاماتتىق بىرەگەيلىگىن، ەل بولمىسىنىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىن نەگىزدەپ، زيالىلاردىڭ قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن، بوستاندىعى مەن مىندەتىن دارالاپ وتىراتىن قاسيەت، تاريحي مانگە يە ۇعىم. ۇتتىق سانانى تاريحي مانگە يە ۇعىم دەپ وتىرعانىمىز، ەل مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىندا ۇلتتىق سانانىڭ تابيعاتى، رۋحى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. اتاپ ايتساق سەزىمتالدىق، تاباندىلىق، بيىك ادامگەرشىلىك، كوركەم مىنەز، ساۋاتتىلىق، يماندىلىق، تەرەڭ ءبىلىم، جاۋاپتىلىق، ىسكە تۇراقتىلىق بۇنىڭ بارلىعى ۇلتتىق سانا نەگىزىندە جەكە ادام مەن ەل بولمىسىنىڭ بويىندا بىرىگە الادى، قوعامدىق دامۋدىڭ نەگىزگى تىرەگىنە اينالىپ وتىرادى. اباي مىسال قىلىپ كورسەتكەن قاسكۇنەمدىك، جالقاۋلىق، جاعىمپازدىق، قىزمەتكە تالاسقىش كەلۋ وزىندىك سانانىڭ تايىزدىعىنان شىعادى. ۇلتتىق سانانىڭ جوقتىعى، تاريحي سانانىڭ السىرەۋىنەن كورىنەدى. تاريحي سانانىڭ قىزمەتى ادامنىڭ وزىندىك ساناسىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەدى. تاريح پەن بولاشاق الدىندا ءوز-وزىنە ەسەپ بەرە الاتىن ۇرپاقتىڭ تۇسىنىگى وزىندىك سانادان باستاۋ العان. وزىندىك سانانىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنىڭ شىنايى كورىنىسى ادامدى ادىلەتىلىككە، شىنايىلىقا جانە بيىك ادامگەرشىلىككە جەتەلەيتىن تۇسىنىك. وزىندىك سانانىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزىندە ۇلتتىق سانا قالىپتاسادى. اباي وزىندىك سانانىڭ تۇتقاسى (نەگىزى) ەستىلىك دەگەن: «ءاربىر قۇمارلىق وزىنە ءبىر دەرت بولادى ەكەن، ءارتۇرلى قۇمار بولعان نارسەگە جەتكەندە، ياكي انە-مىنە، جەتەر-جەتپەس بولىپ جۇرگەندە، ءبىر ءتۇرلى ماستىق پايدا بولادى ەكەن.

ءاربىر ماستىق بويدان وعاتتى كوپ شىعارىپ، اقىلدىڭ كوزىن بايلاپ، توڭىرەكتەگى قاراۋشىلاردىڭ كوزىن اشىپ، «انانى-مىنانى» دەگىزىپ، بويدى سىناتاتۇعىن نارسە ەكەن. سول ۋاقىتتا ەستى كىسىلەر ۇلكەن ەسى شىقپاي، اقىلدى قولدان جىبەرمەي بويىن سىناتپاي ءجۇرىپ ىزدەنەدى ەكەن» [1.32-ب.]. قوعام ومىرىندەگى ۇلتتىق سانانىڭ بەلگىسى، باستى بەينەسى ەلدىڭ بىرلىگىندە، قوعام بولمىسىنىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىندە. ۇلتتىڭ بىرلىگىنىڭ قالىپتاسۋى مەن ساقتالىپ وتىرۋىنا اسەر ەتەتىن جەكەلەگەن ادامداردىڭ بىرلىگى، ياعني ازاماتتىق بىرەگەيلىك. ابايدىڭ بۇل ماسەلەگە قاتىستى كوزقاراستارى سول كەزدەگى قازاق قوعامىندا ورىن العان جاعدايلارعا بايلانىستى قالىپتاسقان. اباي زامانىندا قوعامدا ورىن العان جاعدايلاردىڭ باسىم بولىگى جەكە ادام مەن قوعامنىڭ پسيحولوگياسىمەن تىعىز بايلانىستى. اتاپ ايتساق ۇلتتىق سانانىڭ السىرەۋى، قوعامدىق بولمىستىڭ تايىزداي ءتۇسۋى، وزىندىك سانانىڭ دۇنيەلىك نارسەلەرمەن شەكتەلىپ قالۋى، ەل مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن ءىس-ارەكەت تۇرلەرىنىڭ ورىن الۋىنا اسەر ەتكەن. وسىنىڭ سالدارىنان قازاق قوعامىنىڭ بولمىسىنا، تۇتاستىعىنا سىزات ءتۇستى، ءار ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ پايداسىنان اسا المايتىن قام-قارەكەتى ەل مۇددەسىنە قاتىستى ماسەلەنىڭ كۇشەيىپ وتىرۋىنا سەبەپ بولدى.

الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جەكە ادامنىڭ وزىندىك ساناسىنىڭ دەڭگەيىمەن شەكتەلمەيدى، ۇلتتىڭ بولمىسى مەن مادەنيەتىنىڭ نىعايىپ وتىرۋىنا كەدەرگى بولاتىن ماسەلەلەر وسى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ قوردالانۋىنان تۋىندايدى. الەۋمەتتىك ماسەلەلەر دۇرىس شەشىلمەي ۇلتتىڭ مۇددەسىنە قاتىستى ماسەلەلەر دۇرىس قويىلمايدى. كەز كەلگەن قوعامنىڭ ىشكى قۇرىلىمىنا قاتىستى دۇنيەلەر الەۋمەتتىك ماسەلەلەرمەن تىعىز بايلانىستى كەلەدى. بۇنى اباي قوعام مۇشەلەرىنىڭ دەڭگەيىمەن، ولاردىڭ بويلارىندا ەل بولمىسىنا جات ادەتتەردىڭ كۇش الۋىمەن تۇسىندىرەدى. تاعىدا قايتالاپ ايتار بولساق، پايداكۇنەمدىك، ۋاقىتشا، وتكىنشى، وزگەرمەلى نارسەلەرگە بوي الدىرۋدىڭ سالدارىنان ورىن الاتىن قاسكۇنەمدىك قوعامىنىڭ ۋاقىتتان ۇتىلىپ جۇرۋىنە اكەلەدى. «وسى ەلدىڭ ۇنەمى قىلىپ جۇرگەنى نەمەنە؟ ەكى نارسە. اۋەلى – ۇرلىق، ۇرى ۇرلىقپەن مال تابام دەپ ءجۇر. مال يەسى ارتىلىپ الىپ تاعى دا بايمىن دەپ ءجۇر. ۇلىقتار الىپ بەرەمىن دەپ، داۋگەردى جەپ، قۇتقارامىن دەپ ۇرىنى جەپ ءجۇر. قاراپايىم جۇرت ۇرلىق ايتىپ مال الامىن دەپ، ۇرىعا اتىمدى ساتىپ پايدالانام دەپ، نە وتكىزبەسىن ارزانعا ءتۇسىرىپ الام دەپ ءجۇر. ەكىنشى – بۇزاقىلار بىرەۋدىڭ ويىندا جوق پالەنى ويىنا سالىپ، بۇيتسەڭ بەك بولاسىڭ، بۇيتسەڭ كوپ بولاسىڭ، بۇيتسەڭ كەك الاسىڭ، مىقتى اتاناسىڭ دەپ، اۋقاتتىلاردى ازعىرعالى الەك بولىپ ءجۇر...» - دەيدى اباي. [1.26-ب.]. مەملەكەتتىڭ بولمىسى تاريحي ۋاقىت كەڭىستىگىندە وزىنە دەيىنگى ۋاقىت پەن كەلەر ۋاقىت اراسىنداعى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جالاعاپ تۇراتىن كوپىر سياقتى. مەملەكەت بولمىسىنىڭ ونىڭ قۇندىلىقتارى نەگىزىندە ۋاقىتىڭ كوپىرىنە اينالىپ وتىرۋى سەبەبى، قوعامدىق سانانىڭ دەڭگەيىنە تاۋەلدى. مادەنيەت، زاڭ، ساياسات، ءبىلىم نەعۇرلىم ءورىسى كەڭ، بەدەلى جوعارى بولعان سايىن ونىڭ دەڭگەيى تەرەڭدەي تۇسپەك. بارلىق نارسە، بارلىق ماسەلەنىڭ سانادان باستاۋ الىپ، ساناعا كەلىپ تىرەلىپ وتىراتىندىعىن اباي ايتىپ وتىر.

مانساپقورلىق، جەمقورلىق، وسىدان شىعاتىن زۇلىمدىق، جالقاۋلىق، جاعىمپازدىق قوعامنىڭ كەمشىلىگى عانا ەمەس، مەملەكەتتىڭ ءومىرىن جالعاپ وتىراتىن ۇلتتىڭ بولمىسىن كۇيرەتەتىن نارسەلەر. سوندىقتان قوعامعا تاريحي سانا، تاريحي سانادان شىعاتىن وزىندىك سانا، ۇلتتىق سانا قاجەت. بۇلاردىڭ ءبىرى دۇرىس بولمايىنشا قوعامدىق بولمىستىڭ ىشكى قۇرىلىمى ساقتالمايدى.

اباي قوعامداعى الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە فيلوسوفيالىق تۇرعىدا قاراعان ادام. ويشىلدىڭ قوعامدىق ماسەلەلەردىڭ ورىن الۋى بارىسىنا فيلوسوفيالىق نەگىزدە قاراۋى ادام مەن قوعام، ۇلتتىق مۇددە ماسەلەسىنىڭ ونتولوگيالىق شەشىمدەرىنىڭ ناقتى كورسەتىلۋىنە ىقپال ەتتى. ەندىگى جەردە ەلدىڭ بولاشاعىنا ونىڭ بولمىسىنىڭ نەگىزىندە قارايتىن بولساق، بارلىق ماسەلەنىڭ تۇيىنە رۋحاني نەگىزگە كەلىپ تىرەلەدى. ياعني سانا، تاريحي تاجىريبە، ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە تاربيەلەنۋى ءتيىس. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەپ، ناسيحاتتايتىن، ونەگەسى ارقىلى قوعامدىق ورتاعا ينتەللەكتۋالدىق اسەر قالدىرىپ وتىراتىن زيالىلىق. قازاق قوعامىنداعى ينتەلليگەنتتىك سانا ماسەلەسىنە قاتىسىت اباي مىناداي تۇجىرىم جاساعان: «ۇلىقتار «ءپالى-ءپالى»، بۇل تابىلعان اقىل دەپ، مەن سەنى ءبۇيتىپ سۇيەيمىن دەپ، انانى جەپ، سەنى ءبۇيتىپ سۇيەيمىن دەپ، مىنانى جەپ ءجۇر. قارا حالىق مەنىڭ سونشا ءۇيىم بار، سونشا اۋىل-ايماعىممەن سويىلىڭدى سوعايىن، داۋىڭدى ايتايىن دەپ، قاي كوپ بەرگەنگە پارتيالاس بولامىن دەپ، قۇدايعا جازىپ، جاتپاي-تۇرماي سالىپ ءجۇرىپ باسىن، اۋىلىن، قاتىن-بالاسىن ساتىپ ءجۇر. وسى ءبىر ۇرى، بۇزاقى جوعالسا، جۇرتقا وي دا تۇسەر ەدى، شارۋا دا قىلار ەدى. باي بارىن باعىپ، كەدەي جوعىن ىزدەپ، ەل سەكىلدەنىپ تالاپقا، تىلەۋگە كىرىسەر ەدى» [1. 26-ب.].

ادام ومىرگە، قوعام بولاشاققا بيىك سانامەن قاراۋى ءتيىس. سەبەبى ۋاقىت ادامنان اقىل سۇرامايدى، ادام دا، قوعام دا ۋاقىتتان تاجىريبە العان. ادامنىڭ ۋاقىتتان اقىل سۇراۋى بۇل ونەردىڭ قۇندىلىعىن ءتۇسىنىپ، تاجىريبەنى مەڭگەرىپ وتىرۋ ىسىمەن تەڭ. ابايدىڭ ايتىپ وتىرعانى مەملەكەت الدىمەنەن ۋاقىتتان ۇلتىلماۋى ءتيىس. مەملەكەت ادامىنىڭ بىرلىگى مىقتى بولعاندا عانا ۋاقىتقا ىلەسىپ وتىرادى. قوعامداعى حالىقتىڭ رۋحاني بولمىسىنا جاقسى اسەر بەرەتىن دەڭگەي، مەملەكەتشىل ادامداردىڭ مادەنيەتى قاشاندا ەلدىڭ ۋاقىت اعىمىنا ىلەسۋىنە ۇيىتقى بولعان. قوعامدىق ساناداعى كەمشىلىكتى قوعامنىڭ ءوزى كوتەرگەنىمەن، ۋاقىت كوتەرمەيدى. ۋاقىت كوتەرمەگەن سوڭ ول كەمشىلىك قوعامنىڭ نەگىزگى پروبلەماسىنا اينالىپ، الەۋمەتتىك پروبلەمالاردىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپ بولماق. سوندىقتان كەز كەلگەن ادام الدىمەنەن قوعامدى ۋاقىت اعىمىنا، ياعني مادەني دامۋعا بايلانىستىرىپ وتىراتىن الەۋمەتتىك نورمالاردى مەڭگەرۋى ءتيىس. «ەگەردە ەستى كىسىلەردىڭ قاتارىندا بولعىڭ كەلسە، كۇنىندە ءبىر مارتە، بولماسا جۇماسىندا ءبىر، ەڭ بولماسا، ايىندا ءبىر وزىڭنەن ءوزىڭ ەسەپ ال! سول الدىڭعى ەسەپ العاننان بەرگى ءومىرىڭدى قالاي وتكىزدىڭ ەكەن، نە بىلىمگە، نە احيرەتكە، نە دۇنيەگە جارامدى، كۇنىندە ءوزىڭ وكىنبەستەي قىلىقپەن وتكىزىپپىسىڭ؟ جوق، بولماسا، نە قىلىپ وتكىزگەنىڭدى ءوزىڭ دە بىلمەي قالىپپىسىڭ؟» - دەپ جازىپ كەتكەن ويشىل [1.32-ب.]. ءار زاماننىڭ قيىنشىلىعى، جەتىستىگى، ءوز كەمشىلىگى بار. كەز كەلگەن ادام ءوز بولمىسىن پاراساتتىلىق دەڭگەيىنە كوتەرۋدە وسى ءۇش نارسەنى ەسكەرۋى قاجەت. ءوز بولاشاعىن ەلىنىڭ مۇدەسىمەن ۇشتاسىراتىن، ەل مۇددەسىنىڭ بولاشاعىنا ۋاقىتتىڭ زاڭدىلىعىمەن قاراعان ادام، زامانىنىڭ جەتىستىگى بولىپ سانالاتىن دۇنيەلەردى مەڭگەرۋگە، سول ارقىلى قوعامىن ىلگەرىلەتۋگە ۇمتىلادى.

ەلدىڭ بىرلىگى زيالىلاردىڭ قوعام الدىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولۋىنان شىعادى. حالىقتىڭ بويىنداعى قوعامعا، مەملەكەتكە دەگەن سەنىم، حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىن بايلانىستىرىپ وتىراتىن ۇلتتىق يدەيا مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن، تۇراقتىلىقتى ساقتايدى. وسى سەبەپتەن اباي، «ادامنىڭ ادامشىلىعى ءىستى باستاعانىنان بىلىنەدى، قالايشا بىتىرگەندىگىنەن ەمەس» دەپ ايتىپ كەتكەن. بۇنى ويشىلدىڭ قازاق زيالىلارىنا، قوعامدى باسقاراتىن ادامدارعا ارناعان ۇندەۋى دەپ تە ايتا الامىز. سەبەبى ويشىل ايتقان بىرلىكتىڭ باسى سەنىم، قوعامىنا ادالدىق، ءبىلىم، ادامگەرشىلىك. ادامگەرشىلىك تاربيە مەن ءبىلىم قاتار ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتادان باستاۋ الادى دەگەن وي جاتىر ويشىل مۇرالارىندا. ۇلتتىق مۇددە قۇندىلىقتارىن تاريحتان كەلە جاتقان امانات دەپ تۇسىنەتىن ەلدىڭ ادامدارى، ەندىگى جەردە جەكە باستىڭ قامىنان ءارى اسا المايتىن بولدى. بۇل جاعداي ارمەن قاراي بارا بەرسە ەل جويىلماق. وسى سەبەپتەن اباي ءۇشىن ۇلتتىڭ بىرلىگىنە قىزمەت ەتۋ، ۇلتتىق سانانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ىسىمەن تەڭ. قوعامنىڭ رۋحى السىرەي تۇسكەننەن كەيىن، قوعامنىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىراتىن قۇندىلىقتار زەرتتەلىپ جازىلۋى كەرەك.

ويشىل ادامداردىڭ ءوز قوعامىنان وقشاۋ تۇرىپ، ەل بولاشاعىن الىستان اقىل بيىگىمەن كورگەن دەڭگەيىنىڭ ءوزى ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ وتىراتىن دۇنيە. كەز كەلگەن قوعامنىڭ قاتەلىگىن تۇزەپ وتىراتىن ۋاقىت. ۋاقىتتىڭ شىندىعىمەن قوعامنىڭ كەمشىلىگى بەتپە-بەت كەلگەن ساتتە ۇرپاق ويشىل ادامدارىنىڭ دانالىعىنا ورالىپ وتىرادى. سەبەبى زيالىلار بولمىسى بيىك تۇلعاسىمەن ۇلتتىق مۇددەنىڭ رۋحاني قازىعىنا اينالىپ وتىرعان. ۇلتىنىڭ كەلەشەگىن ويلايتىن ۇرپاق الدىمەنەن تاريحتاعى ۇلت تۇلعالارىنىڭ ونەگەسىن ءبىلۋى ءتيىس. «قاي جۇرتتىڭ بولسا دا جانى ادەبيەت، -  دەپ جازادى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «قازاق» گازەتىندە جازعان اباي تۋرالى ماقالاسىندا، - جانسىز ءتان جاسىماق ەمەس. قايدان وربىگەنىن، قايدا وسكەنىن، اتا-بابالارى كىم بولعانىن، نە ىستەگەنىن بىلمەگەن جۇرتقا بۇل تالاس-تارتىس تار زاماندا ارناۋلى ورىن جوق. سوندىقتان ابايدىڭ اتى جوعالۋى، مۇنان كەيىن دە شىعاتىن ابايلار سونداي ەسكەرۋسىز ۇمىتىلۋ ىقتيمالى قازاقتىڭ جوعالۋى، قازاق اتتى حالىقتىڭ ۇمىتىلۋىمەن بىردەي»[2. 104-ب.].  شىنىمەندە ۇلتتىق بىرەگەيلىك نەگىزى، ەلدىڭ بىرلىگى ورتاق تاريحي سانادان، ۇلتتىڭ رۋحانياتى مەن مادەنيەتىنەن، ۇلت تۇلعالارىنىڭ رۋحاني تاعىلىمىنان كەلىپ شىعادى. ۇلتتىڭ قالىپتى ءومىر ءسۇرۋى ۇلتتىق مۇددەنىڭ، ونى قورعاۋدان شىعىپ وتىرعان تاريحتىڭ، ۇرپاقتى تەكتىلىككە تاربيەلەپ وتىرعان ەل داستۇرىنەن كورىنەدى.

الاش زيالىلارىنىڭ ۇعىمىندا قازاقتىڭ رۋحانياتى قۇر ادەبيەتقانا ەمەس، ونىڭ بويىندا تاريحي سانا، تاريح، ءتىل مەن ءدىل، ءدىن مەن ءداستۇر، ونەر، ءبىلىم، مادەنيەت بار.  ۇلت رۋحانياتى ۇلتتىق بولمىستىڭ تۇلعاسىن ساقتاپ وتىراتىن قۇندىلىقتاردىڭ ۇياسى. ۇرپاقتىڭ ۇلت تۇلعاسى دەڭگەيىنە جەتۋىنىڭ سەبەبى ۇلتتىق تابيعاتپەن تاربيەلەنىپ، قوعام بولمىسىنىڭ تابيعاتىن ساقتاپ وتىراتىن ۇلتتىڭ مادەنيەتىنە ۇلەسىن قوسىپ وتىرۋىندا.

اباي دانالىعى ۇلتتىق رۋحتىڭ نەگىزى. جاڭا ايتىپ وتكەنىمىزدەي ويشىل ادامدار نەمەسە ناعىز زيالىلار ءوز زامانىنىڭ شىندىعى مەن شىنايى دۇنيەلەرىن تولىق ءبىلىپ، مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا جاڭاشا سەرپىلىس بەرەتىن ادامدار. وسى جولدا ويشىل ادامداردىڭ تۇلعاسىنا جۇكتەلىپ وتىراتىن نارسە، قوعامنىڭ ساناسى مەن الەۋمەتتىك تانىمىن دۇرىس باعىتقا بۇرۋ بولىپ تابىلادى. نەمىس فيلوسوفى ي.كانت جازىپ كەتكەندەي، «ادام دانالىعىنىڭ كەز كەلگەنىنىڭ باستاۋى جۇرەكتىڭ ولشەۋگە قيىن تەرەڭدەرىنە (تۇڭعيىعىنا) ۇڭىلۋگە ۇمتىلاتىن ءوزىن-ءوزى مورالدىق تانۋ بولىپ تابىلادى. شىنىندا، تىرشىلىك يەسى ەرىگىنىڭ تۇپكى ماقساتپەن ۇيلەسۋىنەن تۇراتىن دانالىق، ەڭ الدىمەن ادامنىڭ ءوز بويىنداعى ىشكى كەدەرگىلەردى جويۋعا ۇمتىلا ءتۇسۋىن، سودان سوڭ ىزگى ىقىلاستىڭ ەشقاشان جوعالمايتىن العاشقى نىشاندارىن ايالاپ جەتىلدىرۋىن قاجەت ەتەدى» [3.110-ب.].

ابايدىڭ ۇلت ىسىنە ارالاسىپ، قوعامدىق ورتادان دانالىعى، ۇستانىمى ارقىلى وقشاۋ تۇرۋىنىڭ نەگىزىندە ونىڭ ۇلتتىق رۋحىنىڭ جاتقاندىعىن بىلەمىز. اباي ءوزىن عانا ەمەس، ۇلتىنىڭ بولمىسىن، ادامزات مادەنيەتىنىڭ قۇندىلىقتارىن، قوعامىنىڭ جاعدايىن  الدىمەنەن ادامگەرشىلىكتىڭ نەگىزىنەن تانىعان ادام. ويشىلدى سول كەزدەگى قوعامىنىڭ جاعدايىمەن كەتە بەرۋدى ادامگەرشىلىگى جىبەرمەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا ادامگەرشىلىك، تاربيە زاڭىنا باعىنعان ادامنىڭ مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان نارسەلەرمەن كەلىسپەيتىندىگى انىق. فيلوسوف كانت ايتقان كەز كەلگەن ۇلتتىڭ دانالىعىنىڭ ويشىلدىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىمەن كۇش الاتىندىعى وسىدان اق بەلگىلى. بۇنى ولەڭدەرىندە ابايدىڭ ءوزى دە ايتىپ كەتكەن:

ولسەم، ورنىم قارا جەر سىز بولما ما؟

وتكىر ءتىل ءبىر ۇيالشاق قىز بولما ما؟

ماحاببات، عاداۋاتپەن مايدانداسقان

قايران مەنىڭ جۇرەگىم مۇز بولماي ما؟

امالسىز تاعدىر ءبىر كۇن كەز بولماي ما؟

بىرەۋگە جاي، بىرەۋگە تەز بولماي ما؟

اساۋ جۇرەك اياعىن شالىس باسقان

جەرىن تاۋىپ، ارتقىعا ءسوز بولماي ما؟

سوندا جاۋاپ بەرە المان مەن بيشارا،

سىزدەرگە ەركىن تيەر، بايقاپ قارا.

ەكى كۇيمەك ءبىر جانعا ادىلەت پە؟

قانى قارا ءبىر جانمىن، جانى جارا[4.199-ب.]

مەملەكەتتىڭ بولاشاعى ۇلتتىڭ بىرەگەيلىگى مەن بىرلىگىنەن، زيالى ادامداردىڭ بىرىگىپ قوعامعا پايدالى ءىس اتقارۋىنان شىعادى. زيالىلار ۇلتتىڭ بولاشاعىنا ورتاق ىستەرگە بىرىگە الماسا قوعامدا تۇتاستىق، تۇراقتىلىق ساقتالا بەرمەيدى. ۇنەمى ۇرپاق الدىندا تۇراتىن مىندەت، نەگىزگى ماسەلە تاريح ورىسىندەگى ويشىلدارىنىڭ رۋحاني دۇنيەلەرىن قوعامىنىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ، سونىڭ نەگىزىندە ءوز زامانىندا ورىن الاتىن ادام مەن قوعام ماسەلەسىن اقىل مەن ءبىلىمنىڭ تارازىسىنا سالىپ وتىرۋ دەپ ەسەپتەيمىز.

ادەبيەت:

1. اباي. قارا سوزدەرى. – الماتى: ونەر. 2010. - 124 بەت.

2. «قازاق» گازەتى / باس رەداكتور ءا.نىسانباەۆ. -الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998. -560 بەت.

3. «الەمدىك فيلوسوفيا». جيىرما تومدىق. «كانت جانە گەگەل فيلوسوفياسى». 8-توم.-الماتى:جازۋشى، 2006. – 520 بەت.

4. اباي. قالىڭ ەلىم، قازاعىم...ولەڭدەر – الماتى: اتامۇرا، 2002. – 224 بەت.

سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz