قازاق تاريحىنداعى قىرىپ-جويۋ تۋرالى ءسوز بولعاندا بىزدە كوبىنەسە – «جاۋىز، قانىشەر شىڭعىس حان قازاق دالاسىنا باسىپ كىرىپ، وتىراردى ويرانداپ...» دەگەن تەكتەس ونىڭ زۇلىم-جاۋىزدىعىن اشۋعا باعىتتاعان كەكتى سوزدەردى كوپ قولدانامىز.

شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى:

كىم بىلمەس كەشەگى وتكەن شىڭعىس حاندى،
جارتىسىن دۇنيەنىڭ تۇگەل الدى.
تالايىن ەۋروپانىڭ باس ءيدىرىپ،
قورقىتىپ قىتايعا دا الىم سالدى.

قولىنا تۋىپ ەدى قان ۋىستاپ،
الەمدى بيلەيتۇعىن ۇلگى نۇسقاپ.
قويىلعان شىڭعىستاۋعا سونىڭ اتى،
وزەنىن وسى قاقان كەتكەن قىستاپ.

ورتاسىن اراب، قىتاي تۇگەل الىپ،
ازيا، ەۋروپاعا جارلىق سالىپ.
مەيىرىمدى، العان ەلگە ادىلەتتى،
كەتەدى، قارسىلاسسا، قانعا مالىپ.

800 تۋعانىنا جىلعا تولدى،
تەمۋچين اتىن بۇزىپ، شىڭعىس قويدى.
شىدامدى شىڭعىس دەگەن مىقتى دەمەك،
وتىزعا كەلمەي تۇرىپ باقىت قوندى.

ول تۋعان بۇلۇنجىلدىق دەگەن جەردە،
راحىمدى قول استىندا كىرگەن ەلگە.
نە دىنگە، نە عۇرىپقا قول سۇقپاعان،
وي جىبەر، مىنە، وسىنداي كەمەڭگەرگە!» (شاكارىم قۇدايبەردىۇلى. «شاكارىم» (2-توم), الماتى «ەل-شەجىرە» - 2008 جىل. 177-بەت).

شىڭعىس حان جورىعى شىن مانىندە كوشپەندىلەردىڭ باسىن قوسۋدىڭ جاڭا قامالدارىن جاساعان ەدى. بۇگىنگى قىتاي مەملەكەتىنىڭ «موڭعول ءداۋىرى قازىرگى قىتاي مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزىن قالادى» دەگەنىندەي، قازاق حاندارى مەن قازاق مەملەكەتىتىگىنىڭ ىرگەسىن قالاۋشىلار شىڭعىس حان جانە ونىڭ اۋلەتتەرى بولدى. «اكەسى شىڭعىس جاۋىز بولدى، ونىڭ ءبىزدىڭ ەلدى بىرىكتىرىپ، حاندىققا وتىرعىزعان بالاسى جوشى – مەملەكەتىمىزدىڭ تۇپكى يەسى بولعان ۇلى تۇلعا» دەسەك، تاريحي قاتەلىكتى بىلاي قويعاندا، لوگيكالىق تا قاتەلىك بولار ەدى. شىڭعىستاي ۇلى تۇلعا تۋدىرعان، ءوزى تاعايىنداعان، ەل ىرگەسىن بەكەمدەپ، حالىقتىق بولمىسىمىزدى جاساپ بەرگەن جوشى تۇلعاسى (ونىڭ ۇرپاعى ابىلاي) ءبىز ءۇشىن قانشا بيىك بولسا، ونىڭ اكەسى ودان الدە قايدا اسقاق ەمەس پە!

«بۇرىنعى XI عاسىرداعى موڭعول-تۇركى يمپەرياسىنا كىرەتىن حالىقتاردى ءبىر مەملەكەتكە بىرىكتىرۋ، وسى مەملەكەتتى قايتا ورناتۋ – بۇل شىڭعىس حاننىڭ باستى مىندەتى ەدى. شىڭعىس حان 1185-1206 جىلدار اراسىندا ون ەكى حاندىقتى باعىندىردى.

1192 جىلى شىڭعىس حان سولونگ (كورەي) تايپالارىنا قارسى جورىققا شىعىپ ولاردى جەڭەدى.

شىڭعىس حان اسكەرى 1195 جىلى سورتوگال تايپاسىن، ودان كەيىن قارا تيبەتتىڭ ءۇش پروۆينتسياسىن باسىپ الادى. سوندا شىڭعىس حان اسكەرلەرىنە سىيلىقتار ۇلەستىرىپ تۇرىپ: «تەنگري حۋرمۋزدا ايتقانى بويىنشا مەن 12 حاندىقتى باعىندىردىم، كوپ ادامداردى جيناپ ءبىر مەملەكەتكە بىرىكتىردىم، وسىمەن ۇلكەن ءىستىڭ كوبىن ىستەدىم. ەندى مەنىڭ جانىما، دەنەمە تىنىشتىق كەرەك»، – دەگەن ەكەن. (ك.ر.امانجولوۆ. «تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى»، الماتى:«ءبىلىم»، 1-توم، 246-بەت).

ادامزات ءومىرىنىڭ ارپالىسقا تولى ءبىر كەزەڭى شىڭعىستىڭ تاريح ساحناسىنا كوتەرىلۋىنە ءار ءتۇرلى شارت-جاعداي جاساپ وتىردى. ونىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا «ءتاڭىرى جارىلقادى».

تۇركىلەر تۋرالى ورتا عاسىرداعى كورنەكتى عالىم ماحمۇد قاشقاري «تۇركى تىلدەرىنىڭ سوزدىگىندە» بىلاي دەگەن: «ۇلى ءتاڭىر (تەنگري) ايتادى: مەنىڭ ءبىر تايپا قوسىنىم بار. ولاردى تۇركى دەپ اتاپ، كۇنشىعىسقا قونىستاندىردىم. كەيبىر تايپالارعا رەنجىسەم، تۇركىلەرىمدى قارسى اتتاندىرامىن!». (ماحمۇد قاشقاري «تۇركى تىلدەرىنىڭ سوزدىگى») شىن مانىندە، شىڭعىس حان ءوزىن ۇلى ءتاڭىردىڭ وسى بۇيرىعىن ورىنداۋشى سەزىنگەن ەدى. شىڭعىس حاندى تانۋدى ءتاڭىر تانۋدىڭ بيىگىمەن شەندەستىرسەك، سول تۇستاعى تۇركىلەر نانىمىنداعى ءتاڭىرى قۇلدارىنىڭ ادالدىعى، باۋىرمالدىعى، ادىلەتتىگى ونىڭ اسپان استىنداعى حاندارىنىڭ «وي قۇبىلاسى» بولدى دەگەن ءۋاج ايتۋعا بولار ەدى.

شىڭعىس حاننىڭ تاڭىرلىك ۇعىمى بويىنشا قاراعاندا، ول ءتاڭىرىنىڭ ءامىرىن ورىنداى، سول ءۇشىن ءتاڭىرى ونىڭ جولىن اشتى، جارىلقادى.  ول «كۇن شىققان تۇستان كۇن باتقان» تۇسقا دەيىنگى ماڭگى اسپان استىنداعى بارشا حالىقتى اشسا الاقانىنا، جۇمسا جۇدىرىعىنا ۇستاي الدى. قازىرگى تىلمەن ايتساق، جاھاندانۋدىڭ نەگىزىن قالادى. بۇل تۋرا­لى اكادەميك ش. بيرا ءوز لەكتسياسىندا: «شىڭعىس حان الەمدى ءوز كۇشىمەن سوڭىنا ەرتىپ، ۇلى يمپە­ريا قۇرىپ، ءتۇرلى مەملەكەتتەردى ءبىر بيلىك استى­نا بىرىكتىرە الدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە الەم سول كەزدەگى ەڭ ۇتىمدى جاڭا قارىم-قاتىناس ءتۇرى موڭعولدىڭ اتتى بەكەتى ارقىلى ورناتتى. اتتى بەكەت ارقىلى حالىقتار اراسىندا ءتۇرلى كوزقاراس، ءبىلىم، حابار، ساۋدا ەركىن الماستى. تاريحي تۇرعىدان الساق، موڭعول تاڭىرشىلدىگىن قازىرگى ءبىزدىڭ جاھاندانۋ كوزقاراسىمەن سالى­ستىرا قاراۋعا بولادى» – دەيدى (ەردەنەبايار س. «مєنح تەنگەرين vزەل بۋيۋ مєنح تەنگەرين يۆە» 2006.01.16 http://www.biirbeh.mn/index.php?sel=content&f=one&obj_id=766).

شىڭعىستىڭ قوس قولىن جايىپ ءمىناجات قىلعان اسپانداعى الىپ تاڭىرىنەن (جالعىز حاقتان) ايىرىلعان ونىڭ كەيىنگى موڭعولداسقان اۋلەتى (قاۋىمى), قولدان جاساعان قۇدايىن قوينىنا تىعىپ، ىرىلىكتەن ايرىلدى، اتا-تەكتەن الىستادى. ءتۇپ توركىنىنەن اداستى.

ءمۇبادا، شىڭعىس ءتىرىلىپ كەلىپ، بۇدقا تابىنىپ وتىرعان ۇرپاعىن كورسە، ەندىگى سوعىستى الەمگە ەمەس سولارعا باعىتتار ەدى. ەڭ اۋەلى بۇدداردىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، بۇرحان قالدۋن تاۋىنىڭ باسىنا شىعىپ تاڭىرگە ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ەمەس، ءۇش ءجۇز كۇن زارلانىپ كوزىنىڭ جاسىن كولدەتە ءمىناجات قىلار ەدى، ءدات ايتار ەدى. تۇركىلەردىڭ، كوشپەندى ساحارالىقتاردىڭ «ءبىر تاڭىرلىك» ءدىنى ولاردىڭ شىنايى جاراتىلىس تەگىنىڭ باستاۋى بولدى. مۇسىلمان ۇعىمىمەن قاراعاندا ءبىر تاڭىرلىك ءدىن دەگەنىمىز – ءبىر عانا جاراتۋشىنىڭ دارعايىنا باس ۇرۋ دەگەن ءسوز.

اتاقتى ماركو پولو شىڭعىس حان تۋرالى بىلاي دەيدى: «ءبىر بەلگىلى اۋداندى جاۋلاپ العاننان كەيىن شىڭعىس حان ول جەردەگى حالىققا ەشقانداي زارداپ كەلتىرمەدى، ول تەك سولاردىڭ اراسىنا بىرنەشە ءوز ادامدارىن باسقارۋ ءۇشىن وتىرعىزىپ قويدى. جاۋلاپ الىنعان حالىق جاۋلاۋشىلاردان ەش جاماندىق كورمەيتىنىن جانە ولارعا وزگە ەشكىم كەلىپ تيىسپەيتىنىن ءبىلىپ، شىڭعىس حان ادامدارىنا ادال قىزمەت ەتە باستادى. ولاردىڭ جاۋلارى ەندى وزدەرىنىڭ جاقىن جولداستارىنا اينالعان ەدى. وسىنىسىمەن شىڭعىس حان وزىنە كوپ سەنىمدى ادامدار جينادى. بۇلاردىڭ كوپتىگى سونشا، ولار جەر بەتىن باسىپ الا الارلىق كۇشكە اينالدى. مۇنى بايقاعان ول بۇكىل جەر ءجۇزىن باسىپ الۋ تۋرالى وللاي  باستادى». (ك.ر.امانجولوۆ. «تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى»، الماتى:«ءبىلىم»، 1-توم، 250-بەت).

ءبىزدىڭ قازاقتىڭ شىڭعىس حاننان ىلىك ىزدەگەن ەكىسىنىڭ ءبىرىنىڭ ءبىزدىڭ الدىمىزعا كولدەنەڭ تارتاتىن وقيعاسى – «وتىرار ويرانى»

ون عاسىرعا جاقىن قانشاما رەت قايتالانىپ كەلە جاتقان وسى ءبىر تاريحي وقيعاعا تاعى ءبىر مارتە مويىن بۇرساق، ونىڭ جايى قاعاز بەتتەرىندە بىلايشا باياندالىپ ءجۇر:

1218 جىلى جازدا شىڭعىس حاننىڭ تاپسىرماسىمەن قۇرامىندا كوپەستەرى مەن مونعول بارلاۋشىلارى بار، بارلىعى 450 ادامنان تۇراتىن 500 تۇيەگە تەڭدەلگەن جۇگى بار كەرۋەن وتىرارعا اتتانادى. وتىرار بيلەۋشىسى قايىر حان كوپەستەردى جانسىزدار دەپ كۇدىكتەنىپ، ولاردى ولتىرۋگە بۇيىرادى، كەرۋەن تونالادى. بۇعان شامدانعان شىڭعىس حان ونىڭ قارىمتاسى رەتىندە حورەزمشاح مۇحاممەدتەن قايىر حاندى ۇستاپ بەرۋدى تالاپ ەتىپ، ەلشىلەرىن جىبەرەدى، ال حورەزمشاح كەلگەن ەلشىلەردى تۇگەلدەي ولتىرە سالادى. «سوعىسقا سىلتاۋ» وسى وقيعا بولادى.

تاريحشىلارىمىزدىڭ عاسىرلار بويىنداعى ءبىر سىڭارجاقتىلىعى – ءوزىمىزدىڭ وزگەنىڭ 450 ساۋداگەرى مەن ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرىن قىرىپ تاستاعانىمىزعا بۇيرەگىمىز بۇلك ەتپەي، «سوعىسقا سىلتاۋ ىزدەدى» دەپ وزگەنى (شىڭعىستى) كىنالاپ كەلگەنىمىز دەر ەدىك. ال شىڭعىس ۇلدارىنىڭ ەلدىگىمىزگە، مەملەكەتتىگىمىزگە قوسقان ۇلەسى، زاتتىق جانە رۋحاني جاڭعىرۋلارىمىز سىندى قۇندىلىقتارى حاقىندا «بىردەمە ايتامىز با، جوق پا؟» دەپ ورىستارعا جالتاقتاپ، سوسىن عانا بۇگەجەكتەپ، كۇمىلجي سىبىرلاساتىن ادەتكە دە ۇيرەنىپ ەدىك. ماسەلەنىڭ ءبىر بەتىنە ەمەس، ەكى جاقتىلى كوزقاراستى تەڭ ۇستانساق، ەڭبەگى مەن بىرلىگى 60-70 پايىز بولسا، قىرعىنى مەن قيراتۋى 30-40 پايىز عانا بولار ەدى. بۇل ارادا «قىرعىنى» دەگەندە جازىقسىز حالىقتى قىردى ما، جوق پا دەگەن ەكىنشى ساۋال تۋىندايدى. جانە دە تاريحتى جاڭادان زەتتەۋشىلەردىڭ وتىراردىڭ شىڭعىس زامانىنان كوپ كەيىن دە كورنەكتى قالا رەتىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلگەندىگى حاقىنداعى تىڭ زەرتەۋلەرى دە نازار اۋدارتادى.

ءدال قازىر ءبىزدىڭ مەملەكەتتە اقش، رەسەي، قىتاي سىندى ءىرى ەلدەردىڭ قانشاما الىپ كومپانيالارى جۇمىس ىتەپ وتىر نەمەسە ارادا ساۋدا-ساتتىقپەن جۇرگەن قانشاما جەكە جانە ۇجىمدىق مەكەمەلەر بار. ولاردىڭ قۇقىقتىق مۇددەسىن قاداعالاۋشى ەلشىلىكتەرى دە وتىر. ءسىز قايىر حانعا ۇقساپ «بىلمەي قالىپ»، نەمەسە قاساقانا سولاردىڭ كىسىلەرىن قىناداي قىرىپ، ەلشىلەرىن ءولتىرىپ كورىڭىزشى، وتىرار تۇگىلى شاڭىراعىمىزدىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ جىبەرمەسىنە كىم كەپىل؟!

XIII عاسىردىڭ باسىندا شىڭعىس حان «قازاق دالاسىن بىرلىككە كەلتىرگەننەن كەيىن، ءبىر قىدىرۋ قالالار قالپىنا كەلىپ قانا قويماي، ونىڭ ۇستىنە ونان ارى گۇلدەندى. موڭعولدار قازاق دالاسىنا شاپقىنشىلىق جاساپ كىرگەن كەزدە، سىر داريا بويىندا جۇرگىزىلگەن قيان-كەسكى سۇراپىل شايقاستار قالالاردىڭ توز-توزىن شىعاردى. تاريحشى مۇيناددين بىلاي دەيدى: اق وردا حانى ەرزەن حان تۇسىندا قىرۋار ادام كۇشىن، زات كۇشىن شىعارىپ سىعاناق، وتىرار، ساۋران، جەنت، بارشىنكەنت قالالارىن قايتادان جوندەتكەن. (مۇنتاحاب ات-تاۋاريح مۇينى» تەھران، 1957 جىل. 9-كىتاپ. يۋ ءداجۇن اۋدارعان «التىن وردا جانە ونىڭ كۇيرەۋىنەن» الىندى. ساۋدا باسپاسى، 1985 جىل. 117-118 بەتتەر»).

ال كاسپيدىڭ، قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى التىن وردا قاعاندىعى شاڭىراق كوتەرۋدەن ىلگەرى سالىنعان قىرىمداعى كافا (فەودوسپا), سۋداق، كەرىش، ازوۆ تەڭىزى بويىنداعى ازاك (ازوۆ), ۇرگەنىش، بۇلعار، بيليار سىقىلدى قالالار التىن وردا قاعاندىعى تۇسىندا بارىنشا دامىدى. مۇنان باسقا تاعى قىرىم (قازىرگى ەسكى قىرىم قالاسى), ەدىل وزەنى بويىنان باتۋ – ساراي مەن بەركە – ساراي، سولتۇستىك كاۆكازدان مازار سىقىلدى قالالاردى جاڭادان سالدى» (سۋ بيحاي «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى. 2005 جىل 391-392 بەتتەر).

اتالعان دەرەككە قاراعاندا شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇلدارى مەن نەمەرەلەرى تۇسىنداعى قالا مادەنيەتىنىڭ ەرەكشە دامىعانى بايقالادى. ءتىپتى ءبىز «شىڭعىس حان كۇيرەتىپ تاستادى» دەپ «جىلاپ» كەلگەن وتىراردىڭ دا بۇلىنگەن قۇرىلىسىنىڭ قايتادان قالپىنا كەلتىرىلىپ، قالا تۇرعىندارىنىڭ قولدانىسىندا بولعانىنان كورەمىز.

شىندىعىندا دا، شىڭعىس حان وتىراردى كۇيرەتكەن جوق. «جەرمەن-جەكسەن ەتتى» دەپ مىڭ رەت قايتالانعان جاۋىقتىرۋ پيعىلىنىڭ تاريحي دەرەكتەمەلىگى جوقتىڭ قاسى.

راشيد اد-دين شىڭعىس حاننىڭ وتىراردى الۋى حاقىندا «شىڭعىس حاننىڭ وتىرار قالاسىنا كەلۋى جانە ونىڭ مۇعۋل اسكەرىنىڭ قولىمەن ازات ەتىلۋى جايلى حيكايا» دەگەن تاقىرىپپەن باياندايدى. قايىر حاننىڭ قالانى بەرمەۋ جولىندا ەڭ سوڭىنا دەيىن قارسىلاسقانىن جازادى. بەس ايلىق ۇرىستان سوڭ قالا قاقپاسى اشىلعان سوڭ، «قايىر حان جيىرما مىڭ اسكەرىمەن (قالا ورتاسىنداعى) بەكىنىسكە (تسيتادەل) كوتەرىلىپ» ءبىر اي سوعىسادى. ەڭ سوڭىندا اسكەرىنىڭ ءبارى ءولىپ ءبىر ءوزى قالادى. «... كىرپىشتەردى لاقتىرىپ، بۇرىنعىداي شايقاستى. مۇعۋلدار اقىرىنداپ ونى جان-جاعىنان قورشاپ الدى، ءسويتىپ ونى (قورعاننىڭ ۇستىنەن) تومەنگە تارتىپ ءتۇسىردى. (سودان سوڭ) قامال قورعانى (بۇزىپ) جەرمەن بىردەي ەتىلدى».  (راشيد-اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 2-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 149-150 بەتتەر). مۇنداعى «قامال قورعانى (بۇزىپ) جەرمەن بىردەي ەتىلدى» دەگەن ءسوز قالانى نەمەسە قالا قورعانىن بىلدىرمەيدى. قالا ورتاسىنداعى قايىر حان قاشىپ بارىپ  بەكىنىپ سوعىسقان بەكىنىستىڭ قورعانىن (دۋالىن) ايتادى. مۇمكىن «جاميع ات-تاۋاريح»-تىڭ بۇدان بۇرىنعى اۋدارمالارىندا قاساقانا «قالا قورعانى» رەتىندە كورسەتىلگەن بولۋى دا مۇمكىن. وسى جاۋلاۋدان كەيىن قالانىڭ قايتادان جوندەۋدەن وتكەنىن ەسكەرسەك، بۇلىنگەن ورىنداردىڭ تۇگەلىمەن قالپىنا كەلتىرىلگەنىن كورسەتەدى.

شىن مانىندە ءبىر عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرى وتىرار اۋماعىنا ۇجىمدىق ەكسپەديتسيالار مەن جەكەلەگەن توپتاردىڭ دا نازارى ۇزدىكسىز اۋىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارى توقتاعان جوق.

«وتىرارداعى العاشقى قازبانى ارحەولوگيا اۋەسقويلارىنىڭ تۇركىستان ۇيىرمەسىنىڭ مۇشەلەرى ا.ك.كلارە مەن ا.ا. چەركاسوۆ 1904 جىلى جۇرگىزدى. ولار بىرقاتار ترانشەيالار سالىپ، ماتەريال جيناقتادى. كەيىنگى زەرتتەۋلەر، تەك، حح عاسىردىڭ 40-جىلدارى پروفەسسور ا.ن.بەرنشتام باسشىلىعىمەن جالعاسىن تاپتى. 1969 جىلى وتىرار ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى (1971 ج. باستاپ قازكسر عا وڭتۇستىك قازاقستان كەشەندى ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى بولىپ اتالادى) ۇيىمداستىرىلىپ، ونى اقىشەۆ ك.ا. باسقاردى، ال 1991 جىلدان بايپاقوۆ ك.م. باسقارىپ كەلەدى. 2001 جىلى يۋنەسكو-قازاقستان-جاپونيا باستاۋىمەن «ەجەلگى وتىرار قالا جۇرتىن كونسەرۆاتسيالاۋ جانە ساقتاۋ» قورىنىڭ حالىقارالىق جوباسى جۇمىسىن باستادى. جوبانىڭ نەگىزگى ماقساتتارى: قۇجاتتىق بازا جاساۋ مەن كونسەرۆاتسيالىق شارالار بولدى. 2004-2007 جىلدارى «مادەني مۇرا» جانە «ەجەلگى وتىراردى جاڭعىرتۋ» مەملەكەتتىك باعدارلامالارى اياسىندا وتىرار قالاشىعىنىڭ بىرقاتار ەسكەرتكىشتەرىن (XIV ع. جۇما مەشىتى، XVI ع. تۇرعىن ءۇي ورامى، XI-XII عع. تۇرعىن جايلارى، قابىرعالار، ورتالىق قاقپا جانە «دارۆازا-ي سۋفي» («سوپى قاقپاسى»), ستراتيگرافيالىق شۋرف، XIV ع. مونشاسى) زەرتتەۋ، كونسەرۆاتسيالاۋ جانە مۋزەيلەندىرۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىستار جۇرگىزىلدى...» (استانا. قازاقپارات. «قازاقستانداعى ەجەلگى قالالار – وتىرار قالاسى» https://www.inform.kz/kz/kazakstandagy-ezhelgi-kalalar-otyrar-kalasy_a2739860).

ءسويتىپ، بۇرىن-سوڭدى جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى مەن زەرتتەۋلەر بۇل قالانى شىڭعىس حاننىڭ كۇيرەتپەگەنىنىنە تولىق دالەلدەر تاۋىپ بەردى.

«ناساب-ناما» دەپ اتالاتىن ەڭبەكتىڭ مالىمەتتەرى مەن ارحەولوگيالىق ماتەريالدار قالاعا اراب جاۋلاۋشىلارى ءVىىى عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىندە سۇتكەنت ارقىلى ەنىپ، سىرداريانىڭ ەكى جاعالاۋىمەن جۇرە وتىرىپ، وتىراردى باسىپ العانىن كورسەتەدى. قازبا جۇمىستارى شىنايى تاريحتىڭ دا بەت-بەينەسىن اشىپ بەردى.  1210 جىلى وتىرار حورەزمشاح مەملەكەتىنە كۇشتەپ قوسىلعان. سوندىقتان دا ايگىلى «وتىراردىڭ كۇيرەۋى» كەزىندە  مونعول ارمياسىنا تەك حورەزمشاحتىڭ اسكەرى عانا قارسى سوعىسقان. مونعولدار التى اي بويى قارسىلاسقان قالانى تالاپ-توناعانىمەن، جاپپاي قىرعىنعا بارماعان. مونعولدار تەك قايىر حان مەن ونىڭ جاقتاستارى قارسىلىق كورسەتكەن قالانىڭ تسيتادەلىن قيراتقان بولسا كەرەك. شايقاس كەزىندە وتىراردىڭ جەرمەن جەكسەن بولعانى دا جوققا شىعىپ وتىر.  بۇل ۋاقىتتا قالادا ەشقانداي ءورت بولماعان. ءولىارا كەزىندە باس ساۋعالاپ كەتكەن قالا حالقى ءبىرشاما ۋاقىت وتكەن سوڭ ءوز شاھارلارىنا قايتا ورالعان. قالانىڭ شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلۋى ءبىرشاما زارداپتار اكەلگەنىمەن، نەگىزىنەن وڭ وزگەرىستەرگە دە ىقپال ەتكەن. وتىرار بۇرىنعىسىنشا حالىقارالىق ساۋدانىڭ ماڭىزدى ورتالىعىنا اينالدى.  ءحىىى عاسىردىڭ  ەكىنشى جارتىسى مەن حV عاسىردا مۇندا كوپتەگەن ساۋلەتتى قۇرىلىستار دا سالىنعان.

تاريحي دەرەكتەردى اقتارساق تومەندەگىدەي مالىمەتتەرگە يە بولامىز:

1255 جىلى ارميان ساياحاتشىسى وتىراردى سىرداريا بويىنداعى ءىرى قالالار قاتارىندا اتايدى. وتىرار دۇنيەجۇزىلىك ساۋدادا بۇرىنعىسىنشا دەلدالدىق ءرول اتقاردى.

XIII عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي-اق مۇندا اقشا سوعاتىن ورىن جۇمىس ىستەپ، التىن، كۇمىس، مىس تەڭگەلەر شىعارا باستاعان. اسىرەسە، XIII عاسىردىڭ اياعىندا ماسۋد-بەكتىڭ اقشا رەفورماسىنان كەيىن قالا شارۋاشىلىعى جاندانعان. («قازاقستاننىڭ جالپىۇلتتىق قاسيەتتى نىساندارى». «Foliant» باسپاسى، استانا-2017.108 بەت)

قالا تۋرالى 1320 جىلى فلورەنتسيا كوپەسى پەگولوتتيدىڭ ازوۆ تەڭىزىنەن قيىر شىعىسقا دەيىنگى ساۋدا جولى تۋرالى جازبالارىندا دا باسا ايتىلعان.

XIV عاسىردا اق وردا حاندارى مۇندا مەدرەسەلەر, حاناكالار, مەشىتتەر, كەڭسەلەر سالدىردى.

XIV عاسىردىڭ اياعىندا وتىرار ءامىر تەمىر مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا كىردى. ءامىر تەمىر مۇندا بىرنەشە رەت بولىپ، شىعىس جورىعىنا دايىندىعى قىزعان كەزدە (1405) وسىندا قايتىس بولدى. ءامىر تەمىر ميراسقورلارى مەن مۇحاممەد شايباني اۋلەتىنىڭ قازاق حاندارىمەن كۇرەسى بارىسىندا وتىرار تاعدىرى تاعى دا سىنعا ءتۇستى.

XVI عاسىردىڭ 2-جارتىسىنان باستاپ قالا قازاقتاردىڭ بيلىگىنە ءبىرجولاتا كوشىپ، شامامەن 18 عاسىردىڭ باسىنا دەيىن بولعان.

ءحVىىى-ءحىح عع. جازبا مالىمەتتەر شوعىرى، ارحەولوگيالىق دەرەكتەر مەن جەرگىلىكتى اڭىز-اڭگىمەلەر وتىراردا تىرشىلىك 1750 جىلدارى توقتاعانىن كورسەتەدى. قالانىڭ قاڭىراۋىنا XVII عاسىردىڭ 80-جىلدارى جوڭعار حانى عالداننىڭ اسكەرلەرىنىڭ شابۋىلى سەبەپ بولعان. جوڭعارلار وتىراردىڭ سۋلاندىرۋ جۇيەسىن بۇزىپ كەتكەننەن سوڭ، حالىق ونى قايتا قالپىنا كەلتىرە الماي بىرتىندەپ كوشە باستاعان. («قازاقستاننىڭ جالپىۇلتتىق قاسيەتتى نىساندارى». «Foliant» باسپاسى، استانا-2017.108 بەت).

«شىڭعىس حاننىڭ جورىقتارىنان كەيىنگى ەڭ ءبىر ايقىن كورىنىس رەتىندە ءبىزدىڭ ۇلى مەملەكەتىمىز – تاريحتا قىپشاق ۇلىسى اتالعان التىن وردا قۇرىلدى. كۇش-قۋاتى الەمدى تىتىرەتتى. ءسان-سالتاناتى، جەر-جيھانعا جار بولدى. تاۋاريحتىڭ تاعى ءبىر تولقىنىندا ەجەلگى تۇرىك قاعاندىعىنىڭ، ودان سوڭعى شىڭعىس حان ۇلىسىنىڭ، وعان جالعاس التىن وردانىڭ تىكەلەي مۇراگەرى – قازاق ورداسى بوي كوتەردى. شىڭعىس حان قالىپتاستىرعان مەملەكەتتىك جۇيە، جارعى، جورالار ىزىمەن موسكوۆيادان باستاۋ الاتىن ورىس مەملەكەتىنىڭ ءوزى شىڭعىس حان ۇلگىسىمەن قۇرىلعان بولاتىن. بۇگىنگى قازاق حال­قىنىڭ جەر بەتىنەن ءوشىپ كەتپەي، ەل بولىپ، جۇرت بولىپ وتىرۋى – دۇنيە قايتادان بۇزىلعان الاعاي-بۇلاعاي زاماندا دەربەس تۋ كوتەرىپ شىققان وسى قازاق ورداسى دەيتىن مەملەكەتتىڭ ارقاسى. ال قازاق ورداسىنىڭ نەگىزىن سالعان كەرەي مەن جانىبەك – سول شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى.
ءبىزدىڭ تاريحشىلار 700 جىل بويى موڭعولدار بيلەدى دەيدى. ورىس تاريحشىلارىنىڭ ايتقانىن قايتالايدى. شىڭعىس حانمەن بولعان جويقىن سوعىس­تا، كەيبىر اعايىندار ايتىپ جۇرگەندەي، ءبىز وتىراردى قورعاعانىمىز جوق، جاۋدان بوستان قىلدىق. قىپشاق قاۋىمىنا، ياعني، بىزگە تيەسىلى وتىراردى ىلكىدە حورەزم باسىپ العان بولاتىن. ال ءبىز وتىراردى قايتارىپ الدىق. نەگە دەسەڭىز، شىڭعىس حاننىڭ جەڭىمپاز اسكەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قۇراعان تۇرىك تايپالارى ەدى. سول كەزدە اتاعى شىققان زورلارى – كەرەي، نايمان، جالايىر، قاتاعان، قوڭىرات». (م.ماعاۋين: «تۇڭعىش نەمەرەمنىڭ اتىن باتۋ قويدىم». ماعاۋيا سەمبايدىڭ مۇحتار ماعاۋينمەن پراگاداداعى اڭگىمەسى «قازاق ادەبيەتى» گازەتى).

شىڭعىس حان جورىقتارى تۋرالى توقتالعاندا، شىن مانىندە شىڭعىس حان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىل-ادەبيەت، مادەنيەت، ءدىني سەنىم، سالت-ساناسىنا قىسىم جاسامادى. قايتا جوشى مەن شاعاتاي ۇلىسىنا كەلگەن بيلىك باسىنداعى موڭعولدار ۇزاققا بارماي-اق جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن قابىلداپ ولارعا ءسىڭىسىپ كەتتى.

شىڭعىس حاننىڭ جاۋلاپ الۋ جورىعى حالىقتىڭ شارۋاشىلىعى مەن مادەنيەتىنە اۋىر زاردابىن تيگىزگەنىمەن، ەرتەدەن باستالعان قازاقتىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋ بارىسىن بوگەي العان جوق. قايتا بىتىراندى قازاق تايپالارىن ءبىرتۇتاس مەملەكەتكە شوعىرلاندىردى. تايپالار ارا تالان-تاراجدى تيدى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋ بارىسىنىڭ ودان ارى دامۋىن تەزدەتتى (ن. مىڭجاني. «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1987 ج).

قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، كورنەكتى عالىم شەريازدان ەلەۋكەنوۆ، «شىڭعىس حانتانۋ حيكمەتتەرى: ۇلى قاعان تەگى موڭعول ما، تۇرىك پە – قايسىسى دۇرىس؟» اتتى ماقالاسىندا: «رەسەي شىڭعىس حاندى گيتلەر، ناپو­لەون­دارمەن ءبىر قاتارعا قويادى. بۇرىن ەتەنە تاريحىمىزدى زەرتتەپ باعالاۋدا رە­سەي­گە جالتاقتايتىن قازاق، ءبىز، ەندى مىنا تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە بۇل ماسەلەگە قالايشا قاراۋعا ءتيىستىمىز؟... 2010 جىلى جارىق كورگەن بەس تومدىق «قا­زاقستان تاريحىنىڭ» (كونە زاماننان ءبۇ­گىنگە دەيىن)» 1-تومىندا «شىڭعىس حان شاپ­­قىنشىلىعى» دەگەن تاراۋ بار. بۇ­قا­را­لىق اقپارات قۇرالدارىندا ۇلى قاعاندى جەردەن الىپ جەردەن سالاتىن ماقالالار ءالسىن-ءالسىن جاريالانىپ تۇرادى» («قازاق ادەبيەتى» 18.03.2016 https://qazaqadebieti.kz/4591/shy-yshantanu-hikmetteri-ly-a-an-tegi-mo-ol-ma-t-rik-pe-ajsysy-d-rys) دەپ ءالى كۇنگە دەيىن شىڭعىس حاندى قارالاپ كەلە جاتقانىمىزعا قايران قالادى، تۇركىلىك دۇرىس تۇسىنىك قالىپتاساتىن كەزەڭ جەتكەنىن اشىنا ايتادى.

كۇنى بۇگىنگە دەيىن بارلىق وقۋلىقتارىمىز دا تەك قانا شىڭعىس حاندى جاۋلاۋشى رەتىندە قارالاۋ ماقساتىندا ساباق بەرەدى. ايتالىق، قولىمىزعا الدىمەن ىلىكككەنى  7-سىنىپ وقۋلىعى «ورتا عاسىرداعى قازاقستان تاريحى». «مونعولداردىڭ قازاقستان جەرىن جاۋلاپ الۋى» دەگەن تاقىرىپ بار.  (الماتى «اتامۇرا» -2012ج. 96-بەت). ءدال وسى تاقىرىپ اياسىندا وقۋشى: «سوندا ءبىز جوشى قۇرعان التىن وردا حاندىعىنىڭ 750 جىلدىعىن نە ءۇشىن تويلاپ جاتىرمىز. ولاردىڭ ءبىزدى جاۋلاپ العاندىعىنىڭ 750 جىلدىعى ەمەس پە؟» دەسە، نە دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىك!؟

ولاي بولسا، تاريحي تۇلعالار تۋرالى زەرتتەۋلەرگە بارعاندا ءبىر مەملەكەتتىڭ، ءبىر قوعامنىڭ مۇددەسى اياسىندا جازىلعان ادەبيەتتەردى بىردەن قابىلداي سالماي، وعان ساراپتامالىق كوزقاراستارمەن قاراۋىمىز كەرەك. ءتىپتى بارلىق تاريحي ادەبيەتتەردى قاراستىرۋدا ورىس ءتىلدى ماتەريالداردى عانا نەگىز ەتەتىن بۇعاۋلىق ويدان شىعىپ، ەركىن ويمەن شىندىقتى ىزدەسەك، تالاي نارسەگە كوز جەتكىزەمىز. عىلىمنىڭ تالابى عىلىمي ادەبيەتتەردى پايدالانۋ بولسا دا، كەيدە اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن، حالىقتىق شەجىرە، جەرگىلىكتى تاريح سىندى سان تاراۋلى ىزدەنۋ باعىتىنان دا قاجەتتى تاقىرتاردىڭ باعىت-باعدارى شىعىپ وتىراتىندىعىندا نازارعا الۋ كەرەك.

وتىرار تۋرالى كەيبىر اعالارىمىز كەڭىردەگى جىرتىلعانشا ايقايلاپ: «شىڭعىس حان ورتا ازياعا اسىرەسە ءبىزدىڭ ەلگە ۇلكەن قاسىرەت الىپ كەلگەن. ماسەلەن، الىسقا بارماي- اق وتىراردى الايىق. سونىڭ بارلىعىن قۇرتقان كىم؟ جەرمەن جەكسەن ەتكەن كىم؟ شىڭعىس حان، شىڭعىس حاننىڭ اسكەرلەرى» دەگەندى قايتالاي بەرەدى. جاي عانا ادام ەمەس، ادەبيەت نەمەسە تاريح اينالاسىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز تالاي قۇلاققا جەتەدى. اق-قاراسىن ايىرىپ ۇلگەرمەيتىن دۇرمەكشىل توپ كەيدە وزگەنىڭ ايتقانىن اقيقات ساناپ اداسىپ جاتادى.

ءبىزدىڭ كىتابىمىزدىڭ تاقىرىبى اياسىنان قاراعاندا، شىڭعىس جانە وتىرار تۋرالى بايانىمىز نەگىزگى تاقىرىپتان الشاقتاپ كەتكەندەي كورىنۋى مۇمكىن. الايدا، كىتابىمىزدىڭ باسىنان بەرگى بايانداۋلاردا، ادەبيەتتەردە كورىنىس تاپقانىنداي «ءتۇبىر ءبىر – تۇركى بىرلىگى» يدەياسىنان قاراعاندا، ماعجان، شاكەرىمدەر ماقتاپ جىر شىعارعان شىڭعىس ءبىزدىڭ الپىسىنشى اتامىزدان قيىلىساتىن جاقىن تۋىسىمىز. ايتپاقشى، ول زامانداردا، كەيىنگىلەر شىڭعىس حاندى تاۋەلدەپ، «جەكەشەلەندىرىپ» جۇرگەندەي «موڭعول»، «قازاق» دەگەن ۇعىم مۇلدەمگە جوق، وعىز ۇلدارىنىڭ قۇرامىندا اعايىندى اۋلەت بولىپ ورتاق كۇن كەشىپ جاتقانبىز.

ناقتىلاپ ايتقاندا، شىڭعىس ءبىزدىڭ «جاۋىمىز ەمەس»، ءبىزدى «قۇرتپاق بولعان» دا جوق. ەجەلگى تۇركى ۇلدارى «اسپاندا ءتاڭرى، جەردە تۇركى» دەپ وزدەرىن اسقاق، ءور ۇستاپ، تۇركى جۇرتىن الەمنىڭ قوجاسى سەزىنگەنى سەكىلدى اساۋ قان شىڭعىستىڭ بويىندا دا بار ەدى. دالانىڭ امىرىنە، جۇرەكتىڭ ىرقىنا كونبەيتىن سول كوكجالدىق وعان الەمدى جاۋلاۋدى ءناسىپ ەتتى. ءولتىرۋ، جويۋ، قيراتۋ ءۇشىن ەمەس، بىرىكتىرۋ ءۇشىن; كەشەگى ءبىز ارمانداعان «كومۋنيزيم ەلەسىندەي» ەل قۇرۋ ءۇشىن; ادىلدىكتى ۇستەم ەتىپ، بار پەندەنى ءتاڭرىنىڭ قۇلدارى رەتىندە ورتاق باقىتتى ومىرگە يە ەتۋ ءۇشىن كۇرەستى. جەر بەتىندە جاماندىق، تەڭسىزدىك، تەكسىزدىك بولماۋى كەرەك، ونى جويۋىمىز، حالىقتاردىڭ تەرەزەسىن تەڭەستىرۋىمىز قاجەت دەپ ەسەپتەدى.

ءوز باسىم، ءوز باسىم ەمەس، اكەم جانە اكەمنىڭ اعالارى التاي دالاسىنداعى شىڭعىستىڭ سوڭعى بەكزات ۇلدارىن ءوز كوزدەرىمەن كوردى. «ءوز باسىم» دەپ باستاعانىم – ءوز باسىم سول حانزادالاردى كوزىمەن كورگەن تالاي قارتتى كورىپ، اڭگىمەسىن ەت قۇلاعىممەن ەستىگەنىمدى ايتقانىم. سونىڭ ءبىرى ءشارىپحان كوگەداەۆ دەيتىن قارا كوكتىڭ تۇقىمى بولاتىن. ارعى اتاسى شىڭعىستان باستاۋ الىپ، ودان كەيىن ابىلمامبەت – ابىلپەيىز – كوگەداي – اجى – قاسىمحان – جەڭىسحان – ءشارىپحان بولىپ جالعاسادى. وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى جارىمىنداعى ارعى بەتتىڭ التاي شالدارى «ءشارىپحان» دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن.

ءشارىپحان سىندى اسىلدى قۇرتقان قىتاي اكىمشىلىگىنە قارسى شاپقان وسپان ساربازدارى:

جان تۋا ما جالعاندا ءشارىپحانداي،
ساۋلە شاشقان حالقىنا جارىق تاڭداي.
مانكەي، اقىت، حالەلدى تاعى ءولتىردى،
جان جاعادى قىتايعا ەندى قانداي؟! – دەپ ۇرانداپ كۇرەسكە اتتانىپ ەدى. (ج.شاكەنۇلى «وسپان باتىر جانە شىعىس تۇركىستان ماسەلەلەرى»، الماتى، «نۋر پرينت» باسپاسى، 2019 جىل. 254 بەت)

حالىقشىلدىعىنا، ادىلەتشىلدىگىنە، شىنشىلدىعىنا، قارا باسىن ەش ويلامايتىن اقسۇيەك بەكزادالىعىنا ءتانتى بوپ، تامسانا اڭگىمە قوزعايتىن قارتتار. سونداي اڭگىمەلەرگە ءشولىم ابدەن قانعاسىن مەندە تاڭىرقاي تامسانىپ: «سوندا ءشارىپحاننىڭ باباسى – قازاق حاندارى، ولاردىڭ اتاسى جوشى، شىڭعىس قانداي بولدى ەكەن؟» دەپ قيال قۋاتىنمىن. كوز الدىمدا اق بوز ات مىنگەن، اق ساۋىت كيگەن، جانى اق، ءتانى اق، جۇرەگى دە اق، تاۋ ءمۇسىندى تاكاپپار ۇلدار «كۇلدىردە كۇلدىر كىسىنەتىپ» شاۋىپ جۇرەتىن.

كەيىن وقىدىق، توقىدىق، قيالىم الداماپتى. مەن قىزىلدار سومداعان وبرازداردى ەمەس، مۇسىلمان تۇركىلەرىنىڭ تازا ەلەسىن كورىپپىن. ءدام بۇيىرىپ شىڭعىس، تۇعىرىل جورتقان قۇبا جونداردى باسىپ، ەسكى ىزدەرگە ۇڭىلگەنىمدە مەن سەزىنگەن تۇلعالار تۇلپارىنىڭ ءدۇبىرى قۇلاعىما قايتا جاڭعىرىقتى. تۇركياعا دا باردىم. سوندا بايقاعانىم، ۇلانقايىر – شىعىسى موڭعوليادان باستالعان بايقال، الاتاۋ، التايدى ءوز ىشىنە العان، باتىسى كاسپيگە دەيىن سوزىلعان كەڭ ولكە ءبىر عانا اتانىڭ ءبىر عانا مەكەنىندەي ەلەستەپ، ونىڭ الىسقا كەتكەن وعلاندارى – تۇرىكتەر ەكەنىن ءتۇسىنۋ بولدى.

2012 جىلى قىركۇيەكتە موعولياعا، ۇلانباتورعا بارعان ساپارىمدا، تاريحشى، مارقۇم يسلام قابىشۇلىنىڭ – 1972 جىلى تۇرىك جازۋشىسى ءازيز نەسيننىڭ موڭعول جەرىندەگى اتاجۇرتىنا العاش كەلگەن ساپارىندا تونىكوكتىڭ تاسىن قۇشاقتاپ: «قايران، بابالارىم-اي!» دەپ جىلاعانىن ايتقانى بار. بۇنىندە تۇركياداعى عاسىرلىق جاسقا كەلگەن قارتتار: «اتا جۇرتىمىز التاي» دەپ جىلايتىن كورىنەدى. ءتىپتى الدىڭعى لەك كوشتىڭ ارتىنان قارا تارتىپ وندا بارعان تۇرىكتەنگەن تۇرعاقتار مەن قازاق كەرەيلەرىنىڭ تاريحى دا تالاي توم.

ءيا، ءسويتىپ، تاعدىر جەلى ءبىزدى تارىداي شاشتى.

ماقۇل-اق، كونە عاسىرلار كەتسىن، ەندى، «جاڭا عاسىرداعى تۇركىلەر تۇقىمى ءبىر-بىرىمىزبەن نەگە جاۋىعامىز؟ ءبىر-ءبىرىمىزدى جاۋىقتىرعان باستى سەبەپتەر نە؟ – دەپ شيمايلارعا ۇڭىلدىك.

ءبىزدىڭ دالادا ءۇش قانا ءىز جاتىر – تۇركى، ورىس، قىتاي. ەكەۋى ەجەلگى يمپەرياسىن ساقتاپ، ورنىندا وتىن جاعىپ، ءتۇتىنىن تۇتەتىپ وتىر. ءبىز سيىردىڭ بۇيرەگىندەي ءبولىنىپ كەتكەنبىز. الالىعىمىزدى پايدالانىپ، تۇبىمىزگە جەتكەن انا ەكەۋى – ورىس پەن قىتاي. مۇستافا كەمال اتا تۇرىكتىڭ سوزىمەن ايتقاندا «دوس كورشىمىز». اتا تۇرىك دەمەكشى، ول جارىقتىقتىڭ سونداعى اڭگىمەسى ەسكە ورالادى:

تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان، ون بەس جىل بويى ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولعان مۇستافا كەمال اتاتۇرىك (1881-1938) 1933 جىلدىڭ كۇزىندە (وندا قازان توڭكەرىسىنە 16 جىل، كسرو-نىڭ قۇرىلعانىنا 11 جىل تولعان ەدى), ياعني تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ جاريالانعانىنا ون جىل تولۋىنا وراي سويلەگەن سوزىندە اسا كورەگەندىكپەن بىلاي دەگەن ەكەن:  ...بۇگىن كەڭەستىك رەسەي – دوسىمىز، كورشىمىز، وداقتاسىمىز. بۇل دوستىققا بۇگىن مۇقتاجبىز. بىراق ەرتەڭ نە بولارىن ەشكىم دە كەسىپ ايتا المايدى. ءدال وسمان يمپەرياسى سياقتى ول دا ىدىراۋى مۇمكىن. بۇگىن ۋىسىنا قىسىپ ۇستاپ وتىرعان حالىقتار ۋىسىنان شىعىپ كەتۋى مۇمكىن. الەم سوندا ءبىر تەپە-تەڭدىككە جەتەدى. مىنە، سول كەزدە تۇركيا نە ىستەيتىنىن بىلۋگە ءتيىس. وسى «دوسىمىزدىڭ» بيلىگىندە ءبىزدىڭ ءتىلى ءبىر، نانىم-سەنىمى ءبىر تۋىس باۋىرلارىمىز بار. سولارعا قول ۇشىن بەرۋگە دايىن بولۋىمىز قاجەت. دايىن بولۋ دەگەن ءسوز سول كۇندى كۇتىپ وتىرۋ دەگەن ءسوز ەمەس، دايىنداۋىمىز كەرەك.  حالىقتار بۇعان قالاي دايىندالادى. رۋحاني كوپىرلەرىن كۇشەيتە وتىرىپ دايىندالادى. ءتىل – ءبىر كوپىر، تاريح – ءبىر كوپىر، نانىم-سەنىم ء(دىن) – ءبىر كوپىر. بۇگىن ءبىز ولاردان  ءتىل تۇرعىسىنان دا، سالت-ءداستۇر جونىنەن دە، تاريحي بايلانىستار سالاسىنان دا اجىراپ، وتە الىس قالىپ قويدىق. ءبىز تۇرعان بەلەس دۇرىس پا، ولار تۇرعان جەر دۇرىس پا، مۇنى ەسەپتەپ جاتۋدىڭ پايداسى جوق. ولاردىڭ بىزگە جاقىنداسۋىن كۇتە المايمىز. ءبىزدىڭ ولارعا جاقىنداسۋىمىز قاجەت. تاريحي بايلانىس ورناتۋىمىز كەرەك. فولكلورلىق بايلانىس ورناتۋىمىز كەرەك. بۇلاردى كىم ىستەيدى. ارينە، ءبىز! وزدەرىڭىز كورىپ وتىرسىزدار، ءتىل قوعامىن، تاريح قوعامىن ۇيىمداستىرىپ جاتىرمىز. ءتىلىمىزدى سولاردىڭ تىلىنە جاقىنداتۋعا، ءسويتىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى وڭايىراق تۇسىنەتىن جاعدايدا جەتۋگە تىرىسۋدامىز. تاريحىمىزدى دا سولارعا جاقىنداتۋعا تىرىسىپ جاتىرمىز. ورتاق تاريح جاساۋدىڭ سوڭىندامىز. بىراق بۇل جايدان-جاي جاسالمايدى. اتىن قويا سالۋمەن جاسالمايدى. مۇنىڭ ءبارى مەملەكەتتەر مەن حالىقتاردىڭ تەرەڭ وي-پىكىرلەرىنىڭ ناتيجەسى بولۋى كەرەك. ەستۋىمىزشە، كەيبىر كەلتە ويلى كىسىلەر: «پاتشانىڭ جۇمىسى جوق پا، تىلمەن، تاريحپەن اينالىسا باستاعانى نەسى؟» دەيتىن كورىنەدى، ءسوز جوق، جۇمىسىم باسىمنان اسادى. مەن بۇگىنگى وزىق تۇركيانى قۇرۋعا قالاي تىرىسىپ جاتسام، ەرتەڭگى تۇركيانىڭ نەگىزىن قالاۋعا دا سونشالىقتى ءمان بەرىپ جاتىرمىن. وسى جاساعاندارىمنىڭ ءبارى – ەشبىر باسقا حالىققا دۇشپاندىق ەمەس. بەيبىتشىلىكتى جاقتايمىز. بەيبىتشىلىكتى جاقتاپ قالا بەرەمىز. بىراق وزگەرىستەرىنە دە دايىن بولۋىمىز كەرەك...» («ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 1994, 2 تامىز).

ۇزاق-سونار اڭگىمەنى، نەگە قايتالادىق! موڭعولدانعان تۇركىلەرگە – ءتۇبىمىز ءبىر باۋىرلارىمىزعا بىزدە وسى سوزدەردى ايتقىمىز كەلەدى. «قىزىم ساعان ايتام، كەلىنىم سەن تىڭدا!» – قازاعىمدا قۇلاعىنا ءىلسىن، باسقا تۇركىلەردە مۇنى ءبىلسىن!

جەر بەتىندەگى ادامدار، تايپالار ءبىر-بىرىنە جاۋ بولىپ تۋمايدى، جاۋلىق ۋاقىتتىق مۇددەلەر قاقتىعىسىنىڭ كورىنىسى. «وتكەنگە سالاۋات، قالعانعا بەرەكەت» دەيتىن ەسكى كۇننىڭ اتالى سوزىنە باعىنساق، ايتقانىمىزدان ايتارىمىز كوپ.

ءسويتىپ، ءسوز بۇيداسىن ىرىكسەك، قازاقتى دا، وتىراردى دا شىڭعىس حان ويرانداعان جوق دەگەن ءپاتۋامىزدىڭ ءمانىسى ءوز جۇمباعىن شەشتى دەپ ويلايمىز.

ءجادي شاكەنۇلى،

جازۋشى، اكادەميك.

Abai.kz