شۆەيتساريا قازاقستان شىعىسىنىڭ شىناشاعى عانا ەكەن
«شىعىستىڭ شۆەيتسارياسى» دەگەن جاتتاندى ءسوزدى ايتقىمىز كەلمەپ-اق ەدى. وسى ساپارىمىز كەزىندە جولىققان ونداعان ادامداردان ءجيى ەستىگەن ءسوزىمىزدىڭ ءبىرى وسى بولدى. جانە دە بۇلار - اۋىلدان ۇزاپ شىقپاعان ادامدار ەمەس، سوناۋ باتىستاعى اقتاۋدان ەم الۋعا، دەمالۋعا كەلگەن كاسىپكەر ايەل زەينەش سەكىلدى «تۇركياعا سان رەت بارعان، كاۆكازدىڭ وڭ-تەرىسىن ون اينالىپ شىققان»، نەمەسە تۇركيادان كەلىپ اتاقتى مۇزتاۋ كورىنەر تانىمال تاسشوقىنىڭ ەتەگىندەگى ويقاراعايدا دەمالىپ جاتقان ەنەرگەتيك-ينجەنەر وزگىر اقپاي سەكىلدى ونداعان ادامدار.
«ول شۆەيتساريا - بۇل شۆەيتساريانىڭ ساداعاسى! ول - جارقىراۋىن-جارقىراپ تۇرعان، بىراق جاساندى كورىنەر شۆەيتساريا. بۇل - تابيعاتى سوزبەن جەتكىزۋى قيىن تاڭعاجايىپ ولكە!» دەگەن ولار.
بىردەن ايتا كەتەيىك، بۇل ساپارىمىزداعى باستى ارىپتەسىمىز دە، سەرىكتەسىمىز دە وسى كاتونقاراعاي وڭىرىندەگى ءتۋريزمدى العا باستىرىپ وتىرعان «ەكى دوس» فيرماسىنىڭ قوس قۇرىلتايشىسىنىڭ ءبىرى - تەلمان جامەنتيكوۆ ەدى. وسى فيرمانىڭ وسكەمەن قالاسىنداعى وكىلدىگىنىڭ باس مەنەدجەر-ۇيلەستىرۋشىسى گۇلنار كاتچيباەۆا ءبىزدىڭ جۋرناليستىك زەرتتەۋ جاساماق نيەتىمىزگە بىردەن وڭ قاباق ءبىلدىردى. ول ءۇشىن تەلمان مىرزا مەن گۇلنار حانىمعا جەكە راقمەت ايتامىز.
«شىعىستىڭ شۆەيتسارياسى» دەگەن جاتتاندى ءسوزدى ايتقىمىز كەلمەپ-اق ەدى. وسى ساپارىمىز كەزىندە جولىققان ونداعان ادامداردان ءجيى ەستىگەن ءسوزىمىزدىڭ ءبىرى وسى بولدى. جانە دە بۇلار - اۋىلدان ۇزاپ شىقپاعان ادامدار ەمەس، سوناۋ باتىستاعى اقتاۋدان ەم الۋعا، دەمالۋعا كەلگەن كاسىپكەر ايەل زەينەش سەكىلدى «تۇركياعا سان رەت بارعان، كاۆكازدىڭ وڭ-تەرىسىن ون اينالىپ شىققان»، نەمەسە تۇركيادان كەلىپ اتاقتى مۇزتاۋ كورىنەر تانىمال تاسشوقىنىڭ ەتەگىندەگى ويقاراعايدا دەمالىپ جاتقان ەنەرگەتيك-ينجەنەر وزگىر اقپاي سەكىلدى ونداعان ادامدار.
«ول شۆەيتساريا - بۇل شۆەيتساريانىڭ ساداعاسى! ول - جارقىراۋىن-جارقىراپ تۇرعان، بىراق جاساندى كورىنەر شۆەيتساريا. بۇل - تابيعاتى سوزبەن جەتكىزۋى قيىن تاڭعاجايىپ ولكە!» دەگەن ولار.
بىردەن ايتا كەتەيىك، بۇل ساپارىمىزداعى باستى ارىپتەسىمىز دە، سەرىكتەسىمىز دە وسى كاتونقاراعاي وڭىرىندەگى ءتۋريزمدى العا باستىرىپ وتىرعان «ەكى دوس» فيرماسىنىڭ قوس قۇرىلتايشىسىنىڭ ءبىرى - تەلمان جامەنتيكوۆ ەدى. وسى فيرمانىڭ وسكەمەن قالاسىنداعى وكىلدىگىنىڭ باس مەنەدجەر-ۇيلەستىرۋشىسى گۇلنار كاتچيباەۆا ءبىزدىڭ جۋرناليستىك زەرتتەۋ جاساماق نيەتىمىزگە بىردەن وڭ قاباق ءبىلدىردى. ول ءۇشىن تەلمان مىرزا مەن گۇلنار حانىمعا جەكە راقمەت ايتامىز.
جەر جانناتى - كاتونقاراعايعا اۆتوكولىكپەن وسكەمەن ارقىلى ەكى جولمەن بارۋعا بولادى. ءبىرى تاۋلى زىريان اۋدانى ارقىلى ءيىر-ءيىر سەرپانتينمەن جۇرەتىن جول. ەكىنشىسى - وسكەمەننەن وڭتۇستىككە قاراي 150 شاقىرىم جەردەگى سامار اۋىلىن باسىپ، بۇقتىرما ارقىلى وتەتىن پاروممەن اۋدان ورتالىعى ۇلكەن-نارىن اۋىلى ارقىلى بارار جول. كاتونقاراعايعا دەيىن ەكى جولمەن دە ارا- قاشىقتىق شامامەن 300-350 شاقىرىمداي. ءبىر ءتاۋىرى، ەكى جول دا اسفالتتى.
ءبىز ەكىنشى جولدى تاڭدادىق. ويتكەنى، الدىڭعى جىلعى ساپارىمىزدا زىريانمەن جۇرگەنبىز. ءوزىڭ تۇراتىن وبلىستىڭ وي-شۇڭقىرىن كوزىڭمەن كورگەن دۇرىس. دەگەنمەن، بىلمەيتىن كىسىگە، پاروم دەگەنىڭىزدىڭ ءوز اۋرەسى بار. مىسالى، تىپ-تىمىق كۇندە اياق استىنان جەل تۇرسا، بۇقتىرمانىڭ تولقىنى پارومدى ارى-بەرى جۇرگىزبەي، ءارى-بەرى اسىققان اۆتوكولىكتەردى جاساندى تەڭىزدىڭ جاعالاۋىنا ەرىكسىز جىپكە بايلاپ تاستايتىنى بار.
بۇقتىرمانىڭ ارعى جاعىنا شىعىسىمەن تاعى توقسان شاقىرىم اسفالت جولمەن جۇرگەسىن، بارا جاتقان باعىتىڭنان سولعا قاراي تاۋعا قاراي سارىتاپ تاس جول باستالادى. الگىدەگى الىپ-ۇشقان قارقىنىڭدى باسەڭدەتەسىڭ. تەڭىز دەڭگەيىنەن ءبىر جارىم مىڭ مەتر قياداعى اقسۋ اۋىلىنا، التايدىڭ قوڭىر سامالىمەن تەربەتىلە وتىرىپ، ەلۋ بەس شاقىرىمدى ارتقا تاستاپ، جەر باۋىرلاي جەتەرسىڭ. ءبىز دە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا اقسۋداعى «ەكى دوس» فيرماسىنىڭ پانتىمەن ەمدەۋ شيپايجايى ورنالاسقان عيماراتىنىڭ ەسىگىن قاقتىق...
اعايىندى شاراپوۆتار العاش...
بەسەنەدەن بەلگىلى ءبىر ءجايت: مارال شارۋاشىلىعى، ومارتا مەن تۋريزم - وسى ءۇش سالاعا ارقا سۇيەپ قانا كاتونقاراعاي ەكونوميكالىق جاعىنان العا باسپاق. مۇنى وبلىستىڭ قازىرگى باسشىلىعى دا قايتا-قايتا باسا كورسەتىپ ايتىپ كەلەدى.
مارال شارۋاشىلىعىنداعى قيىندىقتار قوعامدىق فورماتسيا اۋىسقان اتىشۋلى 90-شى جىلدارى باستالعان. قاس قىلعاندا بۇرىن بۇلجىماس وڭتۇستىك كورەياداعى ارىپتەستەر دە مارال مۇيىزىنەن الىناتىن باعالى ءونىم - پانتى ساتىپ الۋ مولشەرىن پىشاقكەستى تىيماسا دا، الدەقايدا ازايتىپ جىبەردى. ءونىم وتكىزۋ قيىنعا سوققان سوڭ، مارال باسى دا كۇرت كەمىدى. «ۆەرح-كاتون» مارال ءوسىرۋ كەڭشارى دەپ دۇرىلدەپ تۇرعان كەزىندە 7 مىڭ باس مارال وسىرگەن شارۋاشىلىقتىڭ تىزگىنۇستار جالعاسى «اقسۋ» سەرىكتەستىگىندەگى مارال باسى ەكى جارىم-ءۇش ەسەگە ازايىپ كەتتى. الدىعا ۇزاپ ايتا كەتەلىك، كەڭشاردىڭ ورتالىعى بولعان اقسۋ اۋىلىندا ورنالاسقان مارال ءمۇيىزىنىڭ نەگىزىندە، اسا باعالى بال، سانداعان ەمدىك ءشوپ ارالاستىرا وتىرىپ جاسالعان فارماكولوگيالىق ءدارى-دارمەك شىعاراتىن تسەح كەزىندە بىرلەسكەن قازاق-كورەي «اقسۋ-دەەن» كاسىپورنى بولىپ قۇرىلا قالماسا، سالانىڭ بولاشاعى نە بولار ەدى، ول ءبىر اللاعا عانا ايان.
سول شاقتا مارال شارۋاشىلىعىنىڭ باسىنا قارا بۇلت قاتتى ءۇيىرىلدى. تونگەن قاۋىپتىڭ سەيىلۋى قيىنعا سوقتى. وسى قاۋىپتى سەيىلتكەن ەكى عاجايىپتى ايتپاسقا بولمايدى. ءبىرىنشىسى: وبلىستىڭ بۇگىنگى اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆتىڭ سالانى كۇرت كوتەرۋگە ۇستانعان بۇلجىماس باعىتى. وتكەن جىلى سالانى دامىتۋعا سۋبسيديا رەتىندە 23,5 ميلليون تەڭگەنىڭ ءبولىنۋى سول باعىتتىڭ ايعاعى. ەكىنشىسى: وسى سالانى دامىتۋدىڭ باسىنا «ەكى دوس» دەپ اتالاتىن فيرمانىڭ كەلە قالۋى. تەگى - ءوزىمىزدىڭ اقسۋاتتىق، ءورىسى - الماتىلىق تەلمان جامەنتيكوۆ پەن سوناۋ ماڭعىستاۋداعى مۇنايشى-كاسىپكەر نۇرجان جۇماعۇلوۆ دەگەن ازاماتتار نەگىزىن قالاعان «ەكى دوس» تامىرى السىرەپ، ۇزىلۋگە اينالعان مارال شارۋاشىلىعىنا جان ءبىتىردى. مىنە، ءبىز الداعى سەريالى توپتاما ماقالالارىمىزدا ماسەلەنى وسى تۇرعىدان ءسوز ەتپەكپىز.
تەگىندە كاتون وڭىرىندە تاعى اڭداردى العاش قولعا ۇيرەتكەن اعايىندى شارىپوۆتار ەكەن. بۇل 1792 جىل. ەسەپتەي بەرىڭىز، ەكى ءجۇز جىلدان اسا ۋاقىت مارال وسى ءوڭىردىڭ ادامدارىنا قىزمەت جاساپ كەلەدى. ال ءبىز، بىلايعى جۇرت مارالدىڭ مۇيىزىنەن تۇياعىنا دەيىن ەم ەكەنىن ءالى كۇنگە جەتە بىلە الماي كەلەمىز...
شارىپوۆتار الدىمەنەن بۇعىلاردى بۇعاۋلاپ، ولاردى قاماپ ۇستاعان. جىل بويى ءوز تۇياعىمەن جايىلىپ، اعزاسى تىلەگەن اسا قۇنارلى شوپپەن قورەكتەنبەگەن مارالدىڭ ءمۇيىزى مەن ەتىنىڭ ساپاسى تومەندەپ كەتەتىنىن تەز اڭعارعان شارىپوۆتار ۇلان-عايىر جەردەگى قۇنارلى ءشوپ، ءمولدىر بۇلاقتى جايىلىمداردى اعاشپەن قورشاعان. XIX عاسىردىڭ اياعىنا قاراي بۇكىل التاي وڭىرىندە وسىنداي مارال قورشاۋلاردىڭ سانى 200-گە جەتىپتى. وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى كەڭەستىك تاسىلمەن ءىرى شارۋاشىلىقتار ىرگە قالاي باستاعان.
ءسويتىپ بۇگىنگى كاتونقاراعاي جەرىندە دە 1929-شى جىلى تازا مارال وسىرۋمەن شۇعىلداناتىن «ۆەرح-كاتون» كەڭشارى قۇرىلادى. جانە دە ول كەڭشار 1957-ءشى جىلعا دەيىن اناۋ ايدالاداعى ورىس جەرىندەگى «بيسك بۇعى ترەسىنە» باعىنىپ كەلگەن. تەك سول 57-دەن باستاپ قانا قازاق سسر-ءى دەپ اتالاتىن تاۋەلدى «مەملەكەتتىڭ» اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ قاراۋىنا وتەدى.
پانتىنىڭ پايداسىن
حالقىڭ كورسىن
رەسەي دەمەكشى، وسى ىرگەلەس ەلدىڭ التاي رەسپۋبليكاسىندا بۇگىندە 54 مىڭ مارال، 4 مىڭداي تەڭبىل بۇعى ءوسىرىلىپ جاتىر. جىلىنا ءجۇز توننا پانتى الىنادى. بۇكىل رەسەي بويىنشا وسىنداي ءجۇز شاقتى شارۋاشىلىق جۇمىس ىستەيدى دەگەن دەرەك بار. سولتۇستىك كاۆكازدا، نوۆوسىبىردە، كالينينگرادتا، پريمور ولكەسىندە، كەمەروۆ وبلىسىندا. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى دا ساپاسى جاعىنان التاي مارالىنا جەتپەيدى. بىلەتىندەر كەمەروۆ وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى امان تولەەۆ تاۋلى التايدا 3,5-4 مىڭ باس مارال باقتىرادى دەيدى. ونىڭ قىزىعىن ءوزى ەمەس، كەمەروۆتىڭ شاحتەرلەرى كورەدى دەيدى. ودان كەيىن ورىس شاحتەرلەرى قازاق گۋبەرناتورىنىڭ باۋىرىنا قالاي-
شا «باتيا» دەپ تىعىلماسىن؟!
قازىرگى كەزدە التاي پانتىسىنىڭ نەگىزگى باسىم بولىگىن كورەي مەن قىتاي فيرمالارى ۇقساتىپ جاتىر. التاي رەسپۋبليكاسى 2005 جىلى 10 ميلليون دوللاردىڭ پانتى ءونىمىن ساتقان. ەندى قاراڭىز: بۇل وسى تاۋلى رەسپۋبليكاداعى بارلىق اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارلارىن ساتۋدان تۇسەتىن اقشانىڭ 38 پايىزىن، ەكسپورتتىق تابىستىڭ 58 پايىزىن قۇراعان.
ال وسى التاي پانتىسىن پايدالانۋشى ەڭ الدىمەن - قىتايلار. قازىر قىتايدا حالىقتىڭ ءومىر جاسىن ۇزارتۋ باعدارلاماسىنا ساي ءداستۇرلى قىتاي ءدارى-دارمەگىمەن بىرگە مارال پانتىسىن قولدانۋ قاراستىرىلىپ جاتىر. ونىڭ نەگىزگى قاسيەتى - ادام ورگانيزمىندەگى ەنەرگەتيكالىق پروتسەستەردى نەعۇرلىم ۇتىمدىلاۋعا دەگەن قابىلەتى.
وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىنا دەيىن الەمدىك نارىققا پانتى شىعاراتىن نەگىزگى ەلدەر كەڭەس وداعى، قىتاي مەن وڭتۇستىك كورەيا بولعان. سەكسەنىنشى جىلدارعا قاراي پانتى بەرەتىن بۇعى شارۋاشىلىعىنا جاڭا زەلانديا، اۆستراليا مەن كانادا كوڭىل بولە باستادى. قىتايدا، كورەيادا پانتى ءونىمى اسا باعالانادى. كورەيادا جاس جۇبايلار ۇيلەنەر الدىندا پانتى ءونىمىن جەي باس-تايدى. رەسەيدە عالىمدار مارال زەرتتەۋگە ەرەكشە دەن قويعان. بىرنەشە ينستيتۋتتار جۇمىس ىستەيدى.
سول كەزدە مارالعا دەگەن قامقورلىق قاتتى ەدى. قار جاۋعاننان كەيىن قوراعا قوياتىن. قىس بويى مونوكورم، سۇرلەم، ارپا بەرىپ شىعادى. مۇيىزدەر 8-9 كەلى بولاتىن. رەكوردى 22 كەلىگە جەتكەن كەز ەسىمدە. 5000 مارال بولدى. ول كەزدە ءبارىمىز ماسكەۋگە قارايمىز. قيىر شىعىستان تاۋارتانۋشى كەلەدى. مارال ءمۇيىزىن وسى جەردەن تاڭداپ الادى. كيلوگرامى 1200 دوللاردان باعالاناتىن. ونىمدەردىڭ سۇرىپسىزى، بۇلىنگەنى ارزان باعامەن ماسكەۋگە جىبەرىلەدى. سينگاپۋردا بۇرىش سەكىلدى ۇگىتىپ استى دامدەگىش رەتىندە پايدالانادى، كورەيلەر جاڭا ۇيلەنگەن جاستارعا پانتى ۇگىندىسىن سىيعا تارتادى ەكەن دەگەندى ەستىپ ءجۇرۋشى ەدىك.
مارالدا كۇيەك ماۋسىمى كۇز كەلە باستالادى. بۇعى مەن مارال جازدا بىرگە جۇرمەيدى. كۇزدە قوسىلادى. بۇرىنعى كەزدە ەركەگىنىڭ ءمۇيىزدى جاقسى بەرەتىنىن تاڭداپ الاتىن. بۇعىنىڭ مىقتىلارى 50-60 مارالدى ەنشىلەپ السا دا، ولاردى شىعارا المايدى. سوندىقتان كۇيەك كەزىندە ەركەگىنە «كۇشتەپ» 15 مارالدان عانا قالدىرادى.
«ەكى دوس» فيرماسى بۇگىندە اقسۋ اۋىلىندا بي الاڭىن، فۋتبول الاڭىن سالىپ جاتىر. وسى فيرمانىڭ باسشىلارى تەلمان جامەنتيكوۆ پەن نۇرجان جۇماعۇلوۆ باۋىرلارىمىز كەلەشەكتى ويلاسا، استىق سالۋ كەرەك. بۇعىلارعا ەڭ بولماسا 10 كەلى جەم بەرىلۋى قاجەت. ال وسى جەمدى ساتىپ الاتىن بولسا، قالتاعا قاتتى تيەدى.
تۋريستەردىڭ اعىنى ارىلماس ءۇشىن مارال ءمۇيىزى مولىنان قورلانۋى ءتيىس. رەسەي جاعىندا بىزبەن شەكارالاس «اباي» سوۆحوزى بار. گالكين دەگەن عىلىم دوكتورى بولدى. بىزگە دە كەلىپ ءجۇردى. بۇرىن رەسەيدىڭ بارناۋىلىنان عالىمدار جانۇياسىمەن كەلىپ تۇرىپ، جۇمىس جاسايتىن. بىزگە زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى مەن ۇسىنىستارىن بەرىپ وتىراتىن. جول ايناداي ەدى. ءبىر جاقسىسى، اقسۋدىڭ جولى بىلتىردان باستاپ قايتا جاسالىپ جاتىر. قىسقاسى، التايدىڭ برەندى - ءتۋريزمدى دامىتۋ ءۇشىن مارال، ارا، جىلقى شارۋاشىلىعىن قاتار قولعا الۋ كەرەك.
تۇرىك كاسىپكەرى وزگىر اقپايمەن وسى ويقاراعايدا جولىققانبىز. وقيعادان وزا اڭگىمەلەي كەتسەك، ويقاراعاي اتاۋىن ويعا ورالتقان قالاعاڭ - قازاقتىڭ تانىمال جازۋشىسى قاليحان ىسقاقوۆ ەدى. ءبىز توقتاعان اقسۋ اۋىلىنان الدەقايدا تومەندە - ويدا جاتقان، ايناداي اسفالتتىڭ بويىنداعى توپقايىڭ اۋىلىندا التى اي جازىن كوك ءتۇتىن بۋعان الماتىدان قاشىپ كەلىپ، اۋناپ-قۋناپ وتكىزۋدى سوڭعى بەس-التى جىلدىڭ بەدەرىندە بۇلجىماس ادەتكە اينالدىرعان قالاعاڭا ءىس-ساپاردان قايتاردا ارنايىلاپ ات باسىن بۇرىپ، سالەم بەرە بارعانبىز. كوسموس ەنەرگياسىن الۋعا ەڭ جاقىن نۇكتە - تاسشوقىنىڭ ەتەگىندە ورنالاسقان ناعىز جايلاۋدىڭ تورەسى كوندراشكا دەگەن بەيپىلورىستاۋ اتاۋدىڭ سىرىن سۇراعانبىز. كەيبىر ازاماتتار ونى نۇر-القا دەپ اتاساق دەپ بەلسەنىپ جۇرگەندىگىن دە ەسكە سالىپ وتكەنبىز. «وتتاپتى! ول جەردىڭ اتاۋى ەجەلدەن - ويقاراعاي!» دەپ شورت كەسكەن تىك مىنەزدى قاليحان اعام.
وسى ويقاراعايىڭىزدا جاڭاعى وزگىر اقپاي بىلتىر العاش كەلگەندە اۆتوكولىكتەن تۇسە سالا جەرگە بەس-التى رەت اۋناپ-اۋناپ الىپ، جات تا كەپ توپىراعىن ءسۇيىپتى. ەرتەڭىندە تاڭسارىدەن اناۋ-ا-ۋ الىستان مۇنارتىپ كورىنەر تاسشوقىنى بەتكە الىپ جاياۋ ءجۇرىپ كەتىپتى. الايدا، قاسىنا بىرگە ىلەسىپ كەلگەن كوپ قازاقتىڭ بىرەۋى عانا ششەبەنيۋحا-تاسشوقىنىڭ باسىنا ورمەلەپ شىعۋعا بەيىل ءبىلدىرىپتى.
ويقاراعايدان ورالىسىمەن «ەكى دوس» فيرماسىنىڭ قۇرامىنداعى «اقسۋ-دەەن» بىرلەسكەن كاسىپورنى» سەرىكتەستىگىنىڭ ديرەكتورى اسان جۋاسوۆ مىرزامەن كەزدەسكەنبىز. بايسال مىنەزدى اسەكەڭ ءمان-جايدى بايىپپەن اڭگىمەلەپ بەردى.
- 98-ءشى جىلعى وڭتۇستىك ازيا داعدارىسىنىڭ اسەرىن ءوزىمىز ايرىقشا سەزدىك. كورەيا ءبىزدىڭ ارىپتەسىمىز ەدى عوي. سودان مارال ءمۇيىزىنىڭ باعاسى تومەندەپ كەتتى. مارال شارۋاشىلىعى قۇلدىراپ، بۇرىنعى 6 مىڭ باس مارالدان 2 مىڭ عانا باس قالدى. ەندىگى ماقسات - مارال باسىن كوبەيتۋ. سوڭعى جىلدارى «ەكى دوس» فيرماسى بۇل سالاعا قوماقتى ينۆەستيتسيا سالىپ جاتىر. كەلەشەكتە رەسەيدەن مارال الامىز. مارال دا مال، ونىڭ قانىن اۋىستىرىپ وتىرماسا بولمايدى. اسىلداندىرۋ جانە كوبەيتۋ ماقساتىندا. مارال قوس-قوستان قوزىلاي بەرەتىن قوي ەمەس، جىلىنا ارى كەتكەندە 40 ءتول اكەلەدى. سوندىقتان ونى كوبەيتۋدىڭ ءبىر جولى - سىرتتان ساتىپ الۋ.
بۇرىنعى قورشاۋلار ابدەن توزعان. مارالدار قايتا-قايتا قاشىپ شىعا بەرەدى. سونىمەن قابات قۇرىلىس ءجۇرىپ جاتىر. سەمەيدەن، زىرياننان قۇرىلىسشىلار كەلىپ جۇمىس ىستەۋدە. ەكى، ءتورت ادامعا ارناپ كوتتەدجدەر سالىنىپ جاتىر.
قازىرگى پروبلەما - ەڭ الدىمەن جول سالۋ كەرەك. رەسەي جاعىنداعى قاتىن سۋ ءوڭىرى ءبىزدىڭ بۇقتىرما سەكىلدى. ونىڭ جولى سايراپ جاتىر. اسفالت. سونداي اسفالت 55 شاقىرىمدىق قيىس جولى قايراق تاستى اقسۋعا دەيىن تۇسسە دەگەن ارمان بار. قازىر اقسۋعا دەيىن تاس جولدى زىرياننىڭ جولشىلارى جاڭالاپ جاتىر.
بۇرىن سوۆحوز كەزىندە بىرەر گەكتار جەرگە عانا كارتوپ سالىنعان. بيىل وتىز گەكتار جەرگە كارتوپ ەكتىك. جالپى، كارتوپ اۋماعىن 100 گەكتارعا دەيىن وسىرمەكپىز. كاتوننىڭ ءدامدى كارتوبى كەيىن ماڭعىستاۋ جاققا دا بارىپ قالار. «ەكى دوستىڭ» قۇرىلتايشىلارى كۋلتيۆاتور، باسقا دا تەحنيكا الىپ بەردى. كوكتەمنەن باستاپ قايىڭنىڭ شىرىنىن جينايمىز. بارلىعى بەس ءتۇرلى جيدەك الامىز. اۋىلداعى بالالارعا دا جۇمىس قولى. ءبىر بالا كۇنىنە ەكى مىڭ تەڭگە تابادى. الداعى كەزدە توساپ شىعاراتىن تسەح اشايىق دەپ جاتىرمىز.
بۇرىن كەڭەس كەزىندە پانتى شەتەلدەرگە كەتەتىن. 1996 جىلى ماسكەۋدەگى ەندوكرين، حاباروۆتاعى فارماتسەۆتيكا زاۋىتى بار، سولارعا بارىپ پانتى ءوندىرۋ تەحنولوگياسىن بەكىتتىك. وسى زاۋىتتى كەزىندە الماتىعا، نە وسكەمەنگە كوشىرمەيمىز بە دەگەن سوزدەر، ويسىز ارەكەتتەر بولعان. قۇداي وڭداپ، وسىندا قالدىرىلدى.
25 مىڭ گەكتار قورشاۋلى جەرىمىز بار. بەردىبەك ساپارباەۆ كەلگەلى شىعىستىڭ برەندى مارال مەن ارا شارۋاشىلىعىنا جىل سايىن ون ميلليونداپ سۋبسيديا ءبولىنىپ وتىر. ەلباسى انادا «دەلويد» اۋديتور پرەزيدەنتىنە ءبىزدىڭ فيرمانىڭ ءونىمىن سىيلاپتى. پرەزيدەنت ءبىلىپ وتىر، پانتىنىڭ قانشالىقتى پايدالى ەكەندىگىن. قايبىر جىلى ءبىزدى كۇزدىگۇنى استاناعا شاقىردى. ەلباسى تاپسىرماسىمەن توقسان سايىن ەسەپ بەرىپ وتىرامىز. كورمە كەزىندە ەلباسى جانىمىزدان ءوتىپ بارا جاتىپ بىزگە قايتا قايىرىلدى. ءبىزدىڭ ارقيلى پانتى ونىمدەرىمىز پرەزيدەنتكە بۇرىننان دا تانىس قوي، ول وسى ونىمدەرگە تاعى ءبىر رەت كوز جۇگىرتىپ: «دۇرىس! قازاقتاردىڭ دەنساۋلىعىن تۇزەۋ كەرەك!» دەدى كوتەرىڭكى داۋىسپەن.
اسەكەڭنىڭ وسى ايتقاندارىنا قوسىپ-الارىمىز مىناۋ: اقسۋدا مارال باسىن 10 مىڭ باسقا جەتكىزۋگە ابدەن بولادى. ار جاعىنداعى ريددەر، مارقاكول، كۇرشىم اۋداندارىندا دا مارال وسىرۋگە قولايلى جەرلەر از ەمەس.
ەگەر پانتوگەماتوگەندى قولدانسا، قاننىڭ قۇرامى ون كۇننىڭ ىشىندە قالپىنا كەلەدى. وكپە اۋرۋىن ەمدەۋ كەزىندە پانتوكرين ىشسە، ەمنىڭ تيىمدىلىگى 30 پايىزعا وسەدى.
ءبىزدىڭ وبلىستا قازىر جىلىنا بەس توننا پانتى وندىرىلەدى. اقسۋداعى فارماتسەۆتيكالىق زاۋىت وسىنشاما پانتىنى وپ-وڭاي ەمدىك دارىگە اينالدىرا الادى. زاۋىتتاعى قوندىرعىنىڭ بۇكىل قازاقستاندا بالاماسى جوق دەسەدى. پانتىنىڭ ءبىر كەلىسىن 300-400 دوللاردا ساتىپ الۋدى سۋبسيديالاۋ ءۇشىن ەكى ميلليون دوللارداي قارجى قاجەت. سولاي دەيىك. ەندى مىنا ەسەپكە كوز جۇگىرتىڭىز. وسى پانتى ءدارى-دارمەگىن ەلدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا اعىنعا قوساتىن بولسا، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن كۇشەيتۋ جولىندا ۇنەمدەلگەن مەملەكەت قارجىسى ميللياردتاعان دوللارمەن ەسەپتەلەر مە ەدى، قايتەر ەدى؟!
وسى جەردە اڭگىمەمىزدىڭ ورايى «اقسۋ-دەەن» بىرلەسكەن كاسىپورنى» سەرىكتەستىگى فارماتسەۆتيكالىق زاۋىتىنىڭ ءوندىرىس مەڭگەرۋشىسى اعزيا ماعزۇموۆاعا ءسوز تىزگىنىن ۇستاتۋعا كەلگەندەي.
- پانتىدان جاسالعان ونىمدەردىڭ اعزاعا پايداسى ەرەكشە. اعزا شارشاعان كەزدە كۇش-قۋاتتى كۇشەيتەدى. جىل ون ەكى اي شاعىل تاستاردا وسەتىن مارال تامىر (لەۆزەيا سافلوروۆيدنايا), التىن تامىر (راديولا روزوۆايا), قىزىل تامىردى تۇياعىمەن تەرەڭنەن قازىپ جەيتىن مارال پانتىسىنىڭ قۇرامىندا كەيبىر دەرەككوزدەر بويىنشا 26-عا دەيىن امين قىشقىلى بار. وسىنداي قۇنارلى ءشوپتى جەگەن مارالدىڭ ءمۇيىزى ەكى ايدا عانا ساپالى بولىپ وسەدى. پانتى ءونىمىن اسىرەسە ەلىمىزدىڭ باتىس جاعىنان كوپ كەلىپ، قالاپ الىپ جاتادى.
مەملەكەتتىك فارماكولوگيالىق ستاندارت دەگەن بار. سول ستاندارتقا ساي بەس ءتۇرلى بالزام شىعارامىز. ولاردىڭ قۇرامىنا 21 ءتۇرلى ءشوپ كىرەدى. مىڭدا ءبىر اۋرۋعا ەم. ءبىر عانا قارااندىزدىڭ (دەۆياسيل - ورىسشا اتى ايتىپ تۇرعانداي اعزاعا توعىز ءتۇرلى كۇش بەرەدى) ءوزىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.
قايىڭنىڭ «چاگا» دەپ اتالاتىن جەمىسىن قولدانىپ شىعاراتىن بالزام اسقازان جاراسىن ەمدەۋگە، «سابىر» قان قىسىمى جوعارىلارعا، «يتمۇرىن تۇنباسى» اۆيتامينوزعا، «ازامات» بالزامى اتى ايتىپ تۇرعانداي، ەر-ازاماتتارعا ارنالعان. بالقاراعايدان جاسالعان بالزامدا ەفير مايى كوپ. «ششەتكا التايسكايا» تۇنباسى تەك التاي تاۋلارىندا عانا كەزدەسەتىن شوتكىلشوپتەن جاسالادى. ليمفا جولدارى بەزدەرى اۋرۋىنا، جۇرەك اۋرۋلارىنا تاپتىرمايتىن ەم.
«نۇر-بۇلاقتىڭ»
بولاشاعى - نۇرلى
ايتتىق قوي، التايدا بۇعى مەن مارالدىڭ پانتىسىن، ەتى مەن تەرىسى سەكىلدى باعالى ونىمدەرىن الۋمەن بالەن ءجۇز اينالىسىپ كەلەدى دەپ. راس، پانتىنىڭ قادىرىن قازاق ءالى بىلمەيدى. اينالىپ كەلىپ از-كەم دەرەك بەرگەنىمىز سوندىقتان ارتىق بولماس.
پانتى دەگەنىمىز - بۇعىنىڭ سىرتى نازىك، جۇقا تەرىمەن «قاپتالعان»، ءىشى قانعا تولى، قاتپاعان ءمۇيىزى. مامىر-ماۋسىم ايلارىندا ءپىسىپ-جەتىلەدى. پانتى وسكەن كەزدە مارالدىڭ ورگانيزمى 25 كەلىگە دەيىن سۇيەك ءتىنىن (تكان) بولەدى. بىردە-ءبىر جانۋار مۇنداي ءوسىم بەرمەيدى.
مارال ءمۇيىزىنىڭ كۇشى جايلى ورىستار ءحVىىى عاسىر-دىڭ اياعىندا قىتايلاردان بىلگەن. قىتايلاردىڭ مارال پانتىسىن وتە قىمباتقا ساتىپ الىپ جاتقانىنا ورىستار قاتتى تاڭدانادى ەكەن. قىتايدا مارال مۇيىزىنەن جاسالاتىن ءدارى-دارمەكتىڭ رەتسەپتى تۋرالى العاشقى جازبا ب.ە.د. 168 جىلدارى جازىلعان. كونە قىتاي ميفولوگياسىندا تەڭبىل بۇعىلار دەنساۋلىق بويتۇمارى رەتىندە باعالانعان. سول كونە زاماننان بىزگە كوپتەگەن جازبالار جەتكەن. قازىرگى قىتايدا مارالدىڭ ءمۇيىزى مەن باسقا دا بولىكتەرى كىرەتىن ءدارىنىڭ 76 ءتۇرى جاسالاتىن كورىنەدى.
بىراق التايدىڭ مارالىنان الىنعان پانتىنىڭ تيىمدىلىگى امەريكان، كورەي، قىتاي نەمەسە جاڭازەلانديالىق مارال پانتىسىنان كەمى ەكى ەسە قىمباتقا، ال سولتۇستىكتە وسەتىن بۇعىدان 10-12 ەسەگە قىمبات باعالانعان. مارالدار تابيعي جاعدايدا 15 جىلداي، پاركتە، ياعني، قولعا ۇستالعان جاعدايدا 25-30 جىل ءومىر سۇرەدى.
از-كەم دەرەك وسىلاي دەيدى. اقسۋعا ورالايىق.
- بىلتىر تەك ءبىزدىڭ شيپاجايدا عانا 163 ادام ەم الدى. بيىل دا 200-گە تاقاۋ بولادى، - دەيدى اقسۋ شيپاجايىنىڭ مەڭگەرۋشىسى رايحان نۇرعاليەۆا. بيىل ماۋسىم ايىندا جوندەۋ بولدى. كۇزدە قالعانىن بىتىرەمىز. نەگىزى 25 ورىندىق، بىراق ءبىر اۋىسىمدا 36 ادامدى قابىلداي الامىز. 7 ۆاننا بار. ەم الۋشىلاردىڭ 50 پايىزى جىلدا كەلەدى. نەگىزى، ۆاننانى ءۇش جىل قاتارىنان الۋ قاجەت. ءۇش جىلدان كەيىن ءۇزىلىس جاساۋ كەرەك. يممۋنيتەتتى كوتەرەدى. اناۋ-مىناۋ جۇقپالى اۋرۋعا جول بەرمەيدى. قان قىسىمى وتە جوعارى ادامدار عانا ەمگە جىبەرىلمەيدى. ءبىرىنشى جىلى جەتى ۆاننا، ەكىنشى-ءۇشىنشى جىلى جيىرما ۆاننادان الادى. ءبىر جارىم ايداي سۋىق سۋعا تۇسۋگە بولمايدى.
«اقسۋ» ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ دەمالىس ورنىنىڭ ەكى قاباتتى عيماراتى بيىلعى ماۋسىمعا تولىقتاي كۇردەلى جوندەۋدەن وتكەن. تۇسقاعازىنا دەيىن جاڭارتىلىپ، جيھازى، توسەنىش-كىلەمدەرى تۇگەلدەي جاڭادان جەتكىزىلگەن. ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ ورتالىعىنىڭ ادمينيستراتورى رايحان نۇرعاليەۆا باستاعان ءرازيا رامازانوۆا، ەريكا قايىرحانوۆا، گۇلسىم دۇزباەۆا، نازگۇل ازىلبەكوۆا، سايران جۇماحانوۆ سەكىلدى قىزمەتكەرلەر كەلۋشىلەردى كۇتىپ الۋعا ءازىر. ءتورت مەزگىل قۇنارلى تاماق بەرىلەدى. كۇنىگە الاتىن ەكى مارتە بۋلاۋ جايىنا ەرەكشە توقتالايىق.
بۇلاۋ - مارال ءمۇيىزىنىڭ سورپاسىنا ءتۇسۋ. +40 گرادۋستىق تەمپەراتۋراداعى سورپالى ۆاننادا 15 مينۋتتاي تەرشىپ جاتۋ. ۆاننادان شىعىپ، تىنىس الار ساتتە ءسىزدى بال قوسىلعان ءفيتوشاي توسىپ تۇرادى. تەك كاتونقاراعايدىڭ تاۋ-تاۋ، ساي-سالاسىندا عانا وسەتىن 14 ءتۇرلى شوپتەن دايىندالاتىن ءفيتوشاي سوراپتاعان سوڭ، جاڭاعى تەر-تەر مە، بويىڭىزعا قايبىر كەزدە بايقاتپاي ەنىپ كەتكەن جەل-قۇز، كەنەت كيلىككەن سۋىق، اعزادا «قاڭعىپ» جۇرگەن باسقا قالدىقتار مونشاقتاپ سورعالاعان تەرمەنەن شىعىپ بارا جاتقانىن جۇيكەمەنەن سەزەسىز. سونىمەن ءبىر مەزەتتە ءتۇرلى ەمدىك شوپتەردىڭ دە قوسپاسى بار مارال ءمۇيىزىنىڭ سورپاسىمەن اعزاڭىزعا پايدالى زاتتار دا ەنىپ جاتادى...
اقسۋ - اسفالت جولدان 55 شاقىرىم قيىستا، تاۋعا قاراي ورلەي بارىپ جەتەتىن جەردە دەدىك. وسى اقسۋدان تاعى دا تورگە قاراي وتىز شاقىرىم جۇرسەڭىز كوندراشكاعا كەلەسىز. بۇل جاڭاعى اتاقتى تاسشوقىنىڭ تۇبىندەگى ەلدىمەكەن. بىرەۋ - بەلوۆودە، بىرەۋ كوندراشكا دەيدى. ءبىز قالاعاڭ - قاليحان ىسقاقوۆتىڭ «ويقاراعايىنا» توقتادىق.
وسى ويقاراعايدا وتىز جىل مارالشى بولىپ ىستەيتىن ورالحاننىڭ دا ورتاعا سالارى از ەمەس.
- جۇمىس اۋىر. ونىڭ ەبىن، ىڭعايىن ءبىلۋ كەرەك. مارال ءمۇيىزىن قاي ۋاقىتتا كەسۋ كەرەك، ونى قاپىسىز ساقتاعان ءجون. ءبىر جۇپ ءمۇيىزدى ەكى ساعات قايناتادى. بۇگىن ءبىر، ەرتەڭىندە تاعى ءبىر قاينايدى. قايناۋى بىتكەن سوڭ «جاروۆويدا» 80-90 گرادۋس ىستىقتا ۇستايمىز. ودان كەيىن سالقىن اعاش سارايدىڭ ىشىندە كەپتىرەمىز. ۆاننادا پايدالانىلاتىن سورپاسى وستەوحوندروز، پوليارتريت، راديكۋليتكە بىردەن-ءبىر ەم. 15-20 مينۋت قانا سورپاعا وتىرۋ كەرەك. ال «جاروۆويدا» 80-90 گرادۋستاعى ىستىقتا ون بەس-جيىرما مينۋت وتىرعان ادام ءمۇيىز بۋلاۋمەن اعزاسىنداعى بۇكىل شلاگىن شىعارادى. ىستىقتا ۇستالعان ءمۇيىزدىڭ اۋاسىن جۇتقان ادام تۇماۋ سەكىلدى اناۋ-مىناۋ جۇقپالى اۋرۋلاردى ەلەمەيدى. ءارى تىنىس جولدارىڭدى تازالاپ، گايموريتتى ەمدەۋگە كومەكتەسەدى. مارال ءمۇيىزىن قايناتقاندا تەك تەرەك قانا جاعىلادى. ول دا تەگىن ەمەس.
ءمۇيىز باپتاۋدىڭ قىر-سىرىن وسى ويقاراعايعا ءوزىنىڭ ەسكى «ۋازيگىمەن» ويقاستاتا جەتكىزگەن «اقسۋ-دەەن» جشس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى سايرانحان ودينوۆ ودان ءارى تەرەڭدەتە ءتۇستى:
ءبىر ءمۇيىز كەم دەگەندە ءۇش رەتتەن قايناتىلىپ، 90 گرادۋستىق ىستىقتا 5-6 رەت ۇستالادى. اۋىر مۇيىزدەردى 7-8 رەت ىستىقتا ۇستاۋعا تۋرا كەلەدى. بابىنا كەلگەنشە كەپتىرىپ الماساڭ، ءمۇيىز يىستەنىپ كەتۋى مۇمكىن. كەرىسىنشە، ىستىقتا مولشەردەن ارتىق ۇستاساڭ نەمەسە قاتتى قايناتساڭ ءمۇيىزدىڭ جارىلىپ كەتەتىنى بار. ءمۇيىز ابدەن بابىنا جەتتى-اۋ دەگەندە فارماتسەۆت زاۋىتىنا وتكىزەمىز. جالپى، ءمۇيىز سۇرپىنا قاراي ىرىكتەلەدى. بيىل ەڭ اۋىر تارتقان ءمۇيىزدىڭ سالماعى 13 كەلىگە جەتتى. بىلتىر 10 كەلىسى كەزدەسكەن. قايبىر جىلدارى رەكوردتىق كورسەتكىشى 23 كەلىگە دەيىن بارعان.
سايرانحاندى اۋىلداعىلار سايا دەيدى. ءوزى اتقۇمار قازاقتىڭ ءدال ءوزى. بايگە اتتار دا ۇستايدى. ەرمەك دەگەن بالا كۇنگى دوسى ەكەۋى ءبىر ءۇيىر بيە دە بايلاپ وتىر. قايبىر جىلى قاسقىردىڭ ارلانىن قىس ايىندا شالمامەن ۇستاپ، ات قۇيرىعىنا سۇيرەتىپ جىلقى اۋىلعا الىپ كەلگەن سايا بۇل.
سۇيرەپ الىپ كەلگەن ارلاننىڭ جانى سونشاما بەرىك بولار ما، ءتىرى جاتسا كەرەك. ات ۇستىندە تۇرىپ: «شالماداعى شالا-جانسار قاسقىردى ۇرىپ ولتىرىڭدەر» دەسە، تۇرعانداردىڭ ەشقايسىسى جاقىندامايدى. اتتان ءتۇسىپ، ايىردىڭ تەمىر جاق ءتۇبىن ەكپىنمەن سوعاتىنداي بولىپ كوزىنە جاقىنداتسا، ءبورى بورىلىگىن ىستەپ كوزىن قاقپايدى-اۋ. جاقىنداتىپ تۇرىپ، ءبىر ۇرعاندا ەكى كوزى اعىپ كەتكەنى.
- تاعى بىردە قويلى اۋىلدان قايتىپ كەلە جاتىرمىن، - دەيدى سايا كەزەكتى اڭگىمەسىنىڭ شەتىن شىعارىپ. - اقپان ايى. تۇنگى ون ەكى. جانىمدا ءيتىم بولاتىن. لايكا، بەس-التى يتكە بوي بەرمەيتىن. اي سۇتتەي جارىق. ءبىر زاماندا ءبىر نارسە قارايدى. اداسىپ جۇرگەن ەلىك پە دەيمىن. ءۇش قاسقىر. ۇيىعىپ ءجۇر ەكەن. ەكەۋى وتىر. باسىم شىمىر ەتە ءتۇستى. يت اتتىڭ استىنا كىرىپ العان، شىقپايدى. جىلقى اۋىلعا كەرى كەتەم بە، ارتقا كەتەم بە دەپ، ويلانىپ كەلەمىن. ارتقا جۇرەيىن دەسەم، جاڭا جىلقى اۋىلداعى جىگىتتەردىڭ «جاتا كەت» دەگەنىنە كونبەي كەتكەنمىن. كەرى قايتۋعا نامىسىم جىبەرمەيدى. ءبىر مىقتى جىلقىشى بولىپتى، مىنا كۇرشىم جاعىندا، سۆينچاتكا دەگەن اۋىلدا. ءوزىنىڭ جاراۋ جۇيرىك اتىمەن تۇندەلەتىپ كەلە جاتسا، ارتىنان ون التى قاسقىر قۋادى. شاۋىپ كەلە جاتىپ قىل ارقاندى تۇينەكتەپ تاستاي سالعان ەكەن، كوپ قاسقىر سول ارقاننان وزباپتى، سودان اۋىلدىڭ ىشىنە بىراق كىرگەن، ءسويتىپ امان قالىپتى. وسى ەستىگەن جاي ەسىمە ءتۇسىپ، ارقاننىڭ ۇشىن جەرگە تاستاپ جاندارىنان وتە بەردىم. اقىرىن سايعا ءتۇستىم دە، اتتىڭ باسىن بىراق جىبەردىم. تاڭەرتەڭ جىلقىشىلاردان ەستىدىم، ءۇش قاسقىر جىلقىنى قۋىپ، ءبىر جىلقىنى جەپ كەتىپتى.
تاعى بىردە قاڭتار ايىندا جىلقىعا بارسام، ءبىر سەمىز بيە قۇيرىعىمەن وتىر. قاراسام، ءبىر قاسقىر قۇيرىعىنان باسىپ الىپتى. سويتسەم، ۇستاپ وتىرىپ، جىبەرىپ قالادى عوي، سول كەزدە بيە وماقاسادى دا، قاسقىر جانۋاردى تاماعىنان ورىپ جىبەرەدى ەكەن.
وسى ويقاراعايدا شىعىس قازاقستان وبلىستىق ەكولوگيا باسقارماسىنىڭ باستىعى بولىپ ىستەگەن راشيد اداموۆتى كەزدەستىردىك. بىلاي دەپ وي بولىسكەن:
- بۇل جەرگە بەسىنشى جىل ۇزبەي كەلەمىن. تابيعاتى، اۋاسى تاماشا-اق! بۇنداي اسەم جەر الەمدە جوق! سۇلۋ، اسقاق مۇزتاۋ، تاسشوقىڭىز انە تۇر! ناعىز ەنەرگەتيكالىق ورتالىق. تاڭعاجايىپ!
ساۋىقتىرۋ كەشەنى يممۋندىق جۇيەڭدى نىعايتادى. مەن، مىسالى، وسى جاققا كەلەتىن كەزدەن بەرى قىستا تۇماۋدى بىلمەيمىن. ەكىنشىدەن، ومىرلىك تونۋسىم جوعارى، ءوز-وزىمە دەگەن سەنىمىم نىق. بۇل جەردىڭ تارتىلىس كۇشى كەرەمەت! جىلدا كەلگىڭ كەلەدى. ىشەتىن اسىڭ - تازا، ەكولوگياسى - تازا. تاجىريبەمنەن بىلەمىن، 15 جىل بۇرىن بۇل جاققا تەك ءوزىمىزدىڭ جاقتىڭ ادامدارى عانا كەلەتىن. قازىر ماسكەۋدەن، سانكت-پەتەربۋرگتەن، ءتىپتى مىناۋ ءوز التايلارى وزدەرىنە جاقىن بارناۋىلدان، نوۆوسىبىردەن كەلەتىن كىسى قاراسى وتە كوپ.
تالاي جەردىڭ توپىراعىن باستىم. الەم ماقتايتىن شۆەيتساريادا بولدىم. ارينە، وتە تاماشا. بىراق وندا بارلىعى اسىرە-جاساندى، اسىرە-ۇقىپتى. كاتونقاراعاي تابيعاتىنىڭ تابيعيلىعى جاعىنان شۆەيتساريانى باسىپ وزادى. بۇل تۋراسىندا تالاي-تالاي ادەبيەت وقىپ تاۋىس-تىم. تابيعاتتىڭ ۇيلەسىمى مەن مارال ءمۇيىزىنىڭ سورپاسى تاپتىرماس ەم ەكەنىنە ابدەن كوزىم جەتتى. بۇنداي سەنىمنەن مەنى ەشكىم ايىرا المايدى. مەن سياقتى مۇندا ۇزبەي كەلەتىن دوستارىم، تۋىستارىمنىڭ قاراسى دا جىل سايىن كوبەيىپ، ءتۋريزمنىڭ قىزمەت كورسەتۋ دەڭگەيى دامىپ كەلەدى. وسى دەڭگەيدى الەمدىك شاماعا شىعارسا، بۇل ايماقتىڭ كەلەشەگى ەرەسەن ەكەنىنە داۋ جوق.
توقاڭ ومارتاسىن ويلايدى
اقسۋ اۋىلىنىڭ ەجەلگى تۇرعىنى توقتارحان بيعازانوۆتىڭ جاسى 66-دا. ارا شارۋاشىلىعىمەن وتىز جىلدان بەرى شۇعىلدانادى. توقاڭ بىلاي دەپ اڭگىمە ايتقان:
- ءبىزدىڭ اۋداندا «كوروبيحا» دەگەن سوۆحوز بولدى. پەچيدەن ارى قاراي 18 شاقىرىم. ءبىر جىلى وسى سوۆحوز مەملەكەتكە 250 توننا بال تاپسىردى. 250 توننا بال! تاعى ءبىر جىلى ءبىزدىڭ كەڭشار كەڭەستەر وداعى بويىنشا ەكىنشى ورىن الدى. ول كەزدە ارا كاسىبىنە دەگەن كوزقاراس باسقاشا ەدى.
توقسانىنشى جىلدارى ارا شارۋاشىلىعى قۇلدىراي باستادى دا، كەيىننەن اياعىنان تۇرعانداي بولدى. قازىر قايسىبىر ومارتاشىلاردا 100-گە دەيىن ارا ۇياسى بار. وكىمەت بۇگىندە اقشا، دوتاتسيا ءبولىپ جاتىر. وسىنىڭ ءبارى ءوز ناتيجەسىن بەرەدى دەپ ويلايمىن.
جالپى، ءبىزدىڭ وڭىرگە بال اراسى 1800-ءشى جىلدارى كەلگەن. انا جازوباعا دەيىن 18 ومارتا تۇرعان. سەكسەنىنشى جىلدارعا دەيىن ارانىڭ اۋرۋى بولماعان. ارانىڭ ءىشى وتەتىن اۋرۋى عانا بولعان. ءبىر كىسىگە 136 ۇيادان كەلەتىن. جازدا ءبىر كومەكشى بەرەدى. مىنا اۋرۋدان كەيىن 100-گە، ودان 70-كە ءتۇسىردى.
ۆارواتوز، وستوارتروز دەيتىن اۋرۋلار كەيىن شىقتى عوي. 1980-ءشى جىلدارى، ءبىر جازدا ۇشاقپەن الماتىدان وسكەمەننىڭ جانىنداعى «ۋشانوۆ» كەڭشارىنا ارا اكەلدى. ارا اۋرۋى سودان تارادى.
ودان كەيىنگى پروبلەما - بالدى وتكىزۋ. بۇرىن «زاگوتكونتورا» دەگەن مەكەمە بولدى. بالدى قايدا وتكىزەمىن دەپ باسىڭدى قاتىرمايتىنسىڭ. بۇگىندە ءبىر توننا بال شايقاپ الساڭ، ونى وتكىزىپ كور. «بالەن جەردە باعاسى قىمبات» دەيدى. بارساڭ - باقىر دا جوق. وتكىزۋ قيىن. قازىر وسى اۋىلدا، وسى ماڭايدا 20 شاقتى ومارتاشى بار. ءبىر ومارتادان 18 كەلى الىنادى. 100 شەلەك بولسا، 1 توننا بولادى. مەندە 20 عانا قالدى. بۇرىن 96 بولاتىن.
- قازىر وبلىس باسشىلىعى بال-ارا شارۋاشىلىعىنا كوڭىل ءبولىپ جاتىر. نەنى ەسكەرۋ كەرەك؟ - دەپ سۇراق قويدىق توقاڭا.
ارا شارۋاشىلىعىنا قاجەتتى بالاۋىز، ۋنيتارى، ت.ب. شىعاراتىن تسەحتار جاقىن بولۋى كەرەك. ەڭ ۇزاعاندا اۋداننىڭ ورتالىعىندا ورنالاسسا. بال ءونىمىن قينالماي وتكىزەتىن، بۇرىنعىنىڭ «زاگوتكونتوراسى» سەكىلدى قازىرگى نارىق جاعدايىنا بەيىمدەلگەن مەكەمە قاجەت.
باياعىدا ءبىزدىڭ بالدىڭ باسىم بولىگى قاراعاندىنىڭ كونديتەر فابريكاسىنا باراتىن. بۇرىن ەڭ ناشار وتباسى جوق دەگەندە ءبىر بيدون بال ساتىپ الاتىن. سوعىستان كەيىنگى ءبىزدىڭ ۇرپاق ارانىڭ اراسىندا وستىك. كارتوپتىڭ اراسىنا بالدى سالىپ جەپ جۇرە بەرەتىنبىز. قانتتا - گليۋكوزا، بالدا - فرۋكتوزا باسىم. سوندىقتان بال تەز قورىتىلادى.
مىنا ۆەرح-كاتوننىڭ بالى قىستا قاتپاي تۇرا بەرەدى. ونى ءبىز اينەك-بال دەيمىز. ءمولدىر، ءوزى سۇيىق بولىپ تۇرادى. قازىر، بىراق بۇرىنعىداي ەگىس جوق. بۇرىن، سوۆ-حوز جوڭىشقانىڭ ءار ءتۇرىن (ەسپارتسەت، كلەۆەر، ليۋتسەرنا) قاراقۇمىق، ت.ب. سالاتىن. جازدا گۇلدىڭ بارلىعى گۇل بەرمەيدى. ءبىزدىڭ ارالار «سرەدنە-تەمنايا لەسنايا» دەگەن توپتىڭ ىشىندە. ءوزى ىزاقور. تاڭ اتقاننان ءتۇن باتقانشا تىنىم تاپپايدى.
ۇكىمەت مارال مەن ارا شارۋاشىلىعىنا سۋبسيديا بەرمەي، سالانىڭ العا باسۋى قيىن. مىسالى، اسىل تۇقىمدى ءىرى قاراعا سۋبسيديا قاراستىرىلعان. ال ەلدەگى مارالدىڭ باسىم بولىگى وسى كاتونقاراعاي اۋدانىندا عانا عوي. ءوزىمىزدىڭ ەكونوميكالىق پوتەنتسيالىمىزدى ارى قاراي دامىتۋدا وسى سالالاردى ءوز دەڭگەيىندە كوتەرە الساق يگى. شىعىس قازاقستاننىڭ جالپى، ەكسپورتتىق پوتەنتسيالى دا ۇلكەن. شىعىستىڭ باسقا وبلىستاردان ءبىر ەرەكشەلىگى، تابيعاتى بولەك. قىستا 50 گرادۋسقا جەتەتىن ايازى، جازدا اپتاپ ىستىعى بار.
«ەكى دوس» فيرماسىنا قارايتىن «نۇر-بۇلاق» دەمالىس ورنىن الايىق. بىلتىردان باستاپ جولعا قويىلىپتى. قانشاما ادامعا جۇمىس ورنىن بەرىپ وتىر. قانشاما ادامدار دەمالىپ، ەم الىپ جاتىر.
شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتامىن دەگەندەرگە مەملەكەت، سۋى بار، جولى بار، ەلەكتر جارىعى بار، مىندەتتى تۇردە قولداۋ كورسەتۋى ءتيىس. ۇكىمەت شاعىن جانە ورتا بيزنەستەگى كاسىپكەرلەرگە ينفراسترۋكتۋرا جاعدايىن شەشىپ بەرۋى كەرەك. جول ما - جول سالىپ بەرۋى، جارىق پا - جارىق تارتۋى، سۋى ما - سۋىن جەتكىزىپ بەرۋى كەرەك. جەكە كاسىپكەردىڭ اقشاسى وعان جەتە مە؟!
شىعىستاعى ەڭ ۇلكەن ماسەلە - جول ماسەلەسى. مىسالى، الاكولدى الساق تا سول. الاكولگە جەتۋ ءۇشىن مىڭ شاقىرىم جول ءجۇرۋىڭ كەرەك. بىرەۋ جول جۇرگەندى ۇناتادى، بىرەۋ جولدى كوتەرمەيدى. سوندىقتان ۇشاقپەن قاتىناۋدى قولعا الۋ قاجەت.
وبلىس جوبا جاساپ، قارجىلاندىرۋدى قولعا الۋى ءتيىس. ول ءوز-ءوزىن اقتايدى. جاقسى جول جاساپ قويسا، تۋريستەر قاراسى قاتتى كوبەيەتىنىنە داۋ جوق. شىعىس قازاقستاننىڭ تابيعاتىنىڭ قاي جەرى كەم باسقا شەتەلدەردەن؟!
تابيعات بايلىعىن يگەرۋ، جۇمىس ورنىن شەشۋ، دەمالىستى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن «نۇر-بۇلاق» سەكىلدى ون بەس-جيىرما شاقتى دەمالىس ورىندارى قاجەت. دەمالىس ورىندارى نەعۇرلىم كوپ بولسا، ولاردىڭ ينفراقۇرىلىمدارى دا جىلدام جوندەلە باستايدى. اتقارۋشى ورگان مەن ۇكىمەتتىڭ بىرلەسكەن جۇمىسى بۇل. ينۆەستيتسيالىق جوبانى ۇكىمەت ساراپتان وتكىزەدى. ورتا بيزنەس دەگەندە ءبىز كوبىنە ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىساتىنداردى مەڭزەپ جاتامىز. بۇل جەردە مال وسىرۋمەن، ەگىنشىلىكپەن اينالىساتىندار، قوسالقى جۇمىستارمەن اينالىسىپ جاتقاندار سىرت قالادى.
- وسى ماسەلەنى نەعۇرلىم بىلىكتى كوتەرۋدىڭ جولى قانداي؟
- رەسەي جاعىنداعى التايدا 30 مىڭ مارال بار، جىلىنا 4 ميلليون دەمالۋشى كەلەدى دەگەن دەرەكتى ەستىپ وتىرمىز. ويتكەنى، ولاردا تۋريزم قاتتى دامىعان. گەرمانيا كەزىندە تۇركيادا ءتۋريزمدى دامىتۋعا ۇلكەن قارجى قۇيعان. بىرتە-بىرتە تۇرىك ازاماتتارى سول دەمالىس ورىندارىن ءوز مەنشىگىنە العان. سول سەكىلدى مەملەكەت مۇنداي ۇلكەن نىسانداردى ءوز اقشاسىنا سالۋى كەرەك. مىسالى، بىزدە ءىرى «قازمۇنايگاز» كومپانياسى بار. سول كومپانيا بىرنەشە ينۆەستيتسيا سالسا، كەيىن اقشا تۇسكەننەن سوڭ ول جوبا قايتارىم جاسايدى عوي.
«قازاقتاردىڭ دەنساۋلىعىن تۇزەۋ كەرەك!» دەگەن ەلباسى سوزىنەن ۇلكەن قورىتىندى شىعارعانىمىز ءجون عوي. جوعارىدا ايتتىق، بىزدە كەسەك قارجىلىق قۇرىلىمدار از ەمەس. سولاردىڭ ءوزى ءبىر-بىردەن دەمالىس ورىندارىن سالسا، بۇل ولار ءۇشىن باستاپقىدا ۇلكەن پايدا اكەلمەس تە. بىراق ەلباسىنىڭ جوعارىداعى سوزىنەن ءبىر ناتيجە شىعارايىق، دەپ قارجى سالۋىمىز كەرەك قوي. بۇل بيزنەستىڭ ارتىقشىلىعىنا قولىندا اقشاسى بار ازاماتتاردىڭ كوزىن جەتكىزۋگە ءتيىسپىز. ەكىنشىدەن، مارالدىڭ باسىن كوبەيتۋگە كۇش سالۋىمىز كەرەك.
ارينە، وبلىس باسشىلىعى مارال شارۋاشىلىعىن قولعا الىپ جاتىر، جولدى جوندەپ جاتىر، اۋرۋحانا، مەكتەپتەر سالىپ جاتىر. بۇقتىرما ارقىلى وتەتىن پاروم قىزمەتىندە بۇرىن سۋبسيديا بولماعان.
قىسقاسى، جىل ون ەكى ايدا ءبىر كەلەتىن دەمالىستى وتە وڭدى پايدالانۋدى قازاق ۇيرەنۋى قاجەت. التايىمىزدىڭ كەرەمەت قاسيەتىن سەزىنۋى كەرەك.
تەلمان ءتۋريزمدى تۇلەتپەك
«ەكى دوس» فيرماسىنىڭ باس ديرەكتورى تەلمان جامەنتيكوۆپەن ساپار سوڭىندا كەزدەسكەنبىز. سابىرلى، سالماقتى، سارابدال ويلى ازامات ەكەندىگى بىردەن بايقالادى. باس ديرەكتوردىڭ سوزىنەن دە اڭعارعانىمىز، ءوزىمىزدىڭ دە كوزىمىز جەتكەنى - اناۋ تورجايلاۋداعى بەلوۆودە-ويقاراعايداعى دەمالىس ورنى دا جاقىن كەلەشەكتە «نۇر-بۇلاقتاعىداي» جارقىراپ شىعا كەلمەك. مىناۋ مارالدىدا تامىزدىڭ ونىنشى جۇلدىزىندا تاعى سونداي ءبىر كەشەن اشىلماق.
وسى دەمالىس ورىندارىنىڭ بارلىعىندا كاتونداعى ەم الۋدىڭ باستى كوزىرى - ءمۇيىز سورپاسىنا ءتۇسۋ، بويداعى قىرىققۇرساۋ «شىلاكتى» ايداپ شىعاتىن قۇرعاق بۋعا قىزدىرىنۋ، فيتوبوشكە قاراستىرىلماق. دەمالۋشىلاردىڭ تاۋداعى مارال ءمۇيىزىن كەسۋدى كوزىمەن كورىپ، ءمۇيىز قانىن ىشۋىنە جاعداي جاسالماق. كەلەشەكتە «نۇر-بۇلاقتىڭ» ىرگەسىنە دە مارال جايىلىمىن اشۋ جوسپارلانىپ وتىر. ول ءۇشىن جانىندا 10 گەكتار جايىلىمدىق جەر بار.
سونداي-اق، بۇگىنگى تاڭدا 400-دەي شىعىسقازاقستاندىقتى ەڭبەكپەن قامتىپ وتىرعان «ەكى دوس» الداعى ۋاقىتتا اۋدان ورتالىعىنان فانەرا شىعاراتىن زاۋىت اشۋدى كوزدەپ وتىر. بۇل دا قوسىمشا جۇمىس كوزى بولماق.
- دوسىم نۇرجان جۇماعۇلوۆ مۇنايمەن شۇعىلدانا-دى. ەكەۋىمىز 2-3 جىل بۇرىن وسى جاقتا بولىپ، تۋريزم بيزنەسىمەن اينالىسساق دەگەن توقتامعا كەلدىك. اۋداننىڭ سول كەزدەگى اكىمى سەرىك ءزاينۋلديننىڭ قابىلداۋىندا بولدىق. اۋدانداعى ءىرى مارال شارۋاشىلىعىن، «اقسۋ-دەەن» زاۋىتىن ساتىپ الدىق. مارال ءمۇيىزى قازىر ارزانداپ كەتكەندىكتەن وڭدەۋ ارقىلى قۇنىن كوتەرەمىز، - دەدى تەلمان قابىكەنۇلى جامەنتيكوۆ.
«ەكى دوس» فيرماسىنىڭ كاتونقاراعاي جەرىنە قادامدارى ءساتتى باستالىپ، شىعىس قازاقستان ءتۋريزمىنىڭ تۇرلەنۋىنە، جاڭاشا تۇلەۋىنە ەكپىن قوستى. بۇگىنگى تاڭدا «ەكى دوس» قاراماعىندا «اقسۋ» جشس مارال شارۋاشىلىعى، «اقسۋ-دەەن» ءدارى-دارمەك زاۋىتى جانە بەس بىردەي ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ كەشەنى بار. «ەكى دوس» ەنشىسىندەگى «كاتونقاراعاي» ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ كورپوراتسياسىنا قاراستى دەمالىس ورىندارى «اقسۋ»، «بەلوۆودە»، «جازوبا»، «مارالدى»، «نۇربۇلاق» دەپ اتالادى.
بۇگىندە ەكى مىڭنىڭ ۇستىندە مارال بار. ولاردىڭ قانىن اۋىستىرۋ ءۇشىن رەسەيدەن بۇعى ساتىپ الماق. ەگىن سالۋدى، مال بورداقىلاۋدى، جىلقى باسىن كوبەيتۋدى قولعا الماق. بيىل ءبىراز جەرگە كارتوپ سالىندى. قازىر ەت، ءسۇت، قىمىزدى اۋىل تۇرعىندارىنان ساتىپ الىپ وتىر. اۋىل تۇرعىندارىنا بۇل ءبىرتالاي كىرىس.
- اۋدان اكىمىمەن ارادا مەموراندۋمعا قول قويىل-عان. سونىڭ نەگىزىندە اۋىل ىشىندە فۋتبول الاڭى، سوعىس ارداگەرلەرىنە ەسكەرتكىش، جاستاردىڭ بي الاڭى، بالالار ورتالىعىنىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلىپ جاتىر، تاياۋدا اشىلۋ ءراسىمى جاسالادى. الماتىدا سپورت كەشەنىمىز بار. بولاشاقتا اۋىل سپورتىن دامىتىپ، اۋىل بالالارىن تاربيەلەۋ ويىمىزدا بار. قىسقى سپورتتى دا قولعا الماقشىمىز، - دەيدى قازپتي-ءدىڭ مۇناي فاكۋلتەتىن بىتىرگەن، جاس كەزىندە سپورتپەن دە دەن قويىپ اينالىسقان تەلمان قابىكەنۇلى. اۋىلداردان ماماندارعا ءۇي ساتىپ الا باستادىق. ول دا ۇيلەردىڭ باعاسىن كوتەرە ءتۇستى. مىسالى، مارالدى اۋىلىنان وتكەندە 70 مىڭعا ساتىپ العان ۇيلەر قازىر 300 مىڭعا كوتەرىلىپ كەتتى. قازىرگى ۋاقىتتا 400-دەي ادامدى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرمىز.
P.S. ءيا، مۇقىم تۇركى جۇرتىنىڭ وتىكەنى - كاتونقاراعايدا ءتۋريزمدى دامىتۋعا بارلىق جاعداي بار. اناۋ اسپان استىنداعى اشىق مۇراجاي - بەرەل قورعاندارى، اتاقتى راحمان قاينارى، ايبىندى مۇزتاۋ... ساناپ تاۋىسا المايسىڭ.
ءبىز تەك قازاقتىڭ قوس ىسكەر ازاماتى تەلمان مەن نۇرجاننىڭ التايداعى ءتۋريزمدى دامىتۋ باعىتىنداعى عانا ەمەس، باستى برەند - مارال مەن ارا شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ ورايىندا قولعا الىپ جاتقان ىستەرىن اشىپ كورسەتۋگە تىرىستىق.
قايتارىمىزدا «نۇر-بۇلاقتان» ەكى-اق شاقىرىم جەردەگى توپقايىڭ اۋىلىنداعى قاراعايدان سالعان قاراشا ۇيىندە جاتقان قازاقتىڭ دارا قالامگەرى قاليحان ىسقاقوۆقا امانداسا كىردىك. «قاتىنقاراعايدى جاپپاي تۋريستەر باساتىن كۇن الدا. ماڭدايى جارقىراپ الەمگە تانىمال بولادى ءالى!» دەدى قالاعاڭ.
سولاي بولارىنا سەنىم مول.
سايلاۋ تولەۋوۆ
كاتونقاراعاي اۋدانى,
شىعىس قازاقستان وبلىسى
