كيە دەگەنىمىز نە؟

بار نارسە مە ول ءوزى، جوق نارسە مە؟ بار بولسا ونى كيە تۇتۋىمىز كەرەك پە، جوق پا؟ ءۇش مىسال.

1.شاردارادا بازارباي ەسىمدى ءبىلىمدار مولدا كىسى ءوتتى. 70-جىلدارى ءبىر وتىرىستا ءبىر داۋكەس جاس جىگىت: "قۇداي جوق!" دەدى. بازەكەڭ ساسپاي: "جاقسى، سەن اناۋ ەڭ باسىندا لەنينىڭنىڭ سۋرەتى تۇرعان "پراۆدا" گازەتىڭدى كۇندە اجەتىڭە جاراتىپ ءجۇرسىڭ. ەندى سونى قۇراننىڭ ءبىر پاراعىمەن ىستەپ كورشى" دەدى...

2.استراحان قالاسىن ورىستار العاننان كەيىن مەشىتتى اراق ىشەتىن، جىن-ويناق قۇراتىن جەرگە اينالدىرىپتى. بىراق، «ساۋىققويلار» اۋىرماي-سىرقاماي ولە بەرىپتى. "جالماۋىزعا دا جان كەرەك", جاقسى عيماراتتى دا قيماعان، جان دا كەرەك بولعان نەمەلەر نە ىستەيمىز پوپتارىنا بارىپتى. ولاردىڭ ىشىنەن بىرەۋى عانا اقىل-كەڭەس بەرۋگە جاراپتى: "سەندەر مەشىتكە شوشقا قاماڭدار. مەشىتتىڭ كۇشى تاۋسىلعان كۇنى شوشقالار دا ولمەيتىن بولادى. سودان كەيىن كىرىپ تۇرا بەرەسىڭدەر" دەپتى. ايتقانى دۇرىس كەلىپتى...

3.دىننەن قازاقى قالىپقا كوشەيىك. 80-جىلداردىڭ ورتاسىندا مەن بەتپاقدالادا گەوەكسپەديتسيادا جۇمىس ىستەدىم. ارامىزدا قىرعىز البان دەيتىن كۇيەۋ بالا بولدى. ءوزى اڭشى ەدى. كيىككە شىققاندى كۇرت قويىپ كەتتى. سەبەبىن ءبىر كۇنى سۇراپ ەدىم: "ادەتتەگىدەي ولاردىڭ شولاقەسپەدەگى ارتەزيان قۇدىققا سۋعا كەلەتىن كەزىن كۇتىپ، قامىستىڭ ىشىندە جاتقانمىن. كەلدى. ىق جاقتامىن. ءبارى سۋعا باس قويدى. ەندى بىرەۋىن اتايىن دەپ وقتالا بەرگەنىمدە تەكەسى باسىن كوتەرىپ، تۋرا سەزگەندەي، مەن جاققا بۇرىلىپ قارادى. ماڭدايىندا جالعىز كوزى بار ەكەن. مىلتىعىم قولىمنان ءتۇسىپ كەتتى. سودان بەرى شىققان جوقپىن" دەدى... 

جاقسى. سول البان ءبىر كۇنى قاسقىر تۇماق كيىپ كەلدى. "تاستا، البان، كيمە، سەن ءالى قىرىققا كەلگەن جوقسىڭ!" دەدىم. "كىم ايتتى؟" "مەن ايتتىم. قازاق ايتادى. قىرىقتان اسپاي قاسقىرتۇماق كيۋگە بولمايدى!" "قازاق ايتا بەرەدى" دەپ، كۇلدى دە قويدى. ەكى-ءۇش اي وتپەي، اۋىرماي-سىرقاماي ءولدى دە قالدى... سوزگە جوق، بىرتوعا جاقسى جىگىت ەدى. سوندا نەگە كوزىن جەتكىزىپ ايتپادىم دەپ، ولىمىنە ءوزىم كىنالىدەي ءالى كۇنگە دەيىن وكىنەمىن...

كيەنى كيە تۇتپاساق، كەپيەتى ۇرماي ما؟

بۇنىڭ ءبارىن نە ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن؟ ءبىز كازىر "كيە" دەگەندى مۇلدەم ۇمىتتىق. قازاق تۇيەجۇن شەكپەندى استىنا باسىپ وتىرمايتىن. قانشا تۇيەسى مەن جىلقىسى بارىن، بالاسىنىڭ سانى سەكىلدى، ايتپايتىن. اڭدى اتاردا «سەندە جازىق جوق، مەندە ازىق جوق» دەپ، الدىن-الا كەشىرىم سۇرايتىن، بۇگىنگىدەي تىكۇشاقپەن، اەروشانامەن، اۆتوماتپەن ەرمەككە قىرمايتىن. (كازىر ءسىز كۇنگەيدەگى سىردىڭ بويىنان قىرعاۋىل تاپپايسىز). قاسقىردىڭ اتىن اتاماي، "يت-قۇس" دەيتىن. ەر ادام دا، ايەل ادام دا باس كيىمسىز جۇرمەيتىن، ونى ەشنارسەگە ايىرباستامايتىن. كەلىنشەك بالالى بولعان سوڭ وعان ءساندى-سالتاناتتى بيىك كيمەشەك كيگىزەتىن، ونىڭ انا بولعانىن سولاي بايقاتىپ، مارتەبەسىن كوتەرەتىن. ەر ادامنىڭ جاعالى كيىمىن جوعارى ءىلىپ قوياتىن، كيىمىن ايەلدىڭ كيمىمەن قوسىپ جۋمايتىن. بۇرىن بەدەۋ بيەنى تەك جورىققا مىنەتىن، قانشا جۇيرىك بولسا دا بايگەگە قوسپايتىن، "ادال جارىس بولمايدى، ەركەك مال شابىستى ەمەس، ءيىستى ويلاپ كەتەدى" دەيتىن. ال، كازىر الامان بايگەنى العان بايتالدىڭ ءبارىن ءتىزىپ شىعۋعا ءبىر داپتەر كەرەك... 

ايتا بەرسەك تاۋسىلمايلى. كازىر وسىنىڭ ءبارى ۇمىت بولعان جوق پا؟ كيەنى كيە تۇتىپ جاتقان كىم بار؟ ماسەلە سول زاتتىڭ وزىندە ەمەس، ونى كيە تۇتاتىن پسيحولوگيادا، ادامي قالىپتا. ەگەر ءسىز نەنى بولسىن كيە تۇتىنباساڭىز، ول زاتتا ەشقانداي قادىر-قاسيەت قالمايدى. يادرولىق فيزيكانىڭ اتاسى ە.رەزەرفورد ءوزىنىڭ ينستيتۋتى جاڭا عيماراتقا كوشكەندە، كىرەبەرىس ەسىككە تاعا قاعىپ جاتسا، ءبىر شاكىرتى: "سەر، ءسىز وسىنشاما بىلىمىڭىزبەن سوعان سەنەسىز بە؟» دەپ سۇراپتى. سوندا عۇلاما: شىراعىم، ول مەنىڭ سەنگەن-سەنبەگەنىمە قارامايدى، ءوزىنىڭ ءىسىن ىستەي بەرەدى"" دەگەن ەكەن...

 ال، ءبىز ەكى كۇننەن بەرى "كەرتارتپالار، اۋىزدارىڭدى اشپاڭدار، دومبىرانىڭ ءوزى ەمەس، ول تەك سۋرەت قانا عوي" دەگەن ۋاجگە كومىلىپ قالدىق. نەگە وندا بوكسشى موحاممەد ءالي "جۇلدىزدار اللەياسىنا" ءوزىنىڭ اتى-ءجونىن جۇرتپەن بىرگە جولعا، اللەياعا جازدىرتپادى (جالعىز عانا ونىڭ ەسىمى جەكە قابىرعادا، بيىكتە تۇر)? ويتكەنى، ول پايعامباردىڭ ەسىمىن كيە تۇتتى! ءبىزدىڭ تەڭدەسسىز، ونەرىنە ءوزىمىز ولەردەي عاشىق روزا رىمباەۆا قارىنداسىمىز ماسكەۋدەگى «جۇلدىزدار اللەياسىنا» اتىن جازعانىنا قارسى بولعان جوق...

ال، ءبىز نەگە قايداعى ءبىر "جاڭاشىل دانىشپاننىڭ" شاڭىراقتىڭ سۋرەتىن اق وردانىنىڭ ەدەنىنە موزايكا ەتىپ سالعانىنا كونەمىز؟ نەگە قارسى شىققان جاندى "ارتتا قالعان نەمە" دەپ كۇستانالايمىز؟ سەبەبى، كيە تۇتپايمىز! ال، سول كيە تۇتپاۋ، تابانعا باسىپ تاپتاۋ مەن كوتەرەم مالداي ورنىنان تۇرا الماي جاتقان ەكونوميكامىزدىڭ، تابيعا اپاتتاردى قوسپاعاندا، تىلدەن ەكى، دىننەن جەتپىس ەكى تارماققا ءبولىنىپ كەتكەنىمىزدىڭ، جاستاردىڭ وزىنە-ءوزى قول سالۋىنان الەمنىڭ الدىنا، جاس وتاۋلاردىڭ اجىراسىپ-كۇيرەۋىنەن ورتالىق ازيانىڭ الدىنا شىققانىمىزدىڭ اراسىندا ەشقانداي بايلانىس جوق دەپ كىم دالەلدەپ بەرە الادى؟..

اناۋ بولعىم كەلەدى، مىناۋ بولعىم...

باياعىدا ءبىر اتامىز جايلاۋدا ءىنىسىنىڭ ءۇيىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرە بەرگەندە، دامبالىنىڭ باۋى شەشىلىپ كەتىپتى. كەلىندەرى بەتىن باسىپ تەرىس قاراعاندا: "سەندەر قىمسىنىپ قالدى ەكەن دەپ، مەن باۋرىمنىڭ شاڭىراعىن جەرگە تۇسىرمەيمىن، قاداي بەرىڭدەر ۋىقتى!" دەگەن ەكەن. ءبىز سول ءبىر ساۋاتسىز بابامىز قۇرلى بولا الماي ءجۇرمىز. نەگە؟ سەبەبى، "ساۋاتتى ناداندارمىز". ءيا، تاعى دا "وندا تۇرعان نە بار، ادەمى عوي" دەپ ماعان دا، باسقاعا دا اراشا جابىلىپ، يتشە تالاپ تاستاۋلارىڭىز بەك مۇمكىن. ويتكەنى، ساۋاتتى ناداننىڭ كوپشىلىك ەكەنىنە ابدەن كوزىم جەتتى. ءتىپتى، "جەر-انا دەيمىز، سويتەمىز دە وعان دارەتحانا سالامىز، ەندەشە ونى نەگە ساتۋعا بولمايدى" دەگەن ءبىر دەپۋتاتتىڭ ءسوزىن نەشە تۇرلەندىرىپ، دومبىرانىڭ سۋرەتىن جەرگە سالعاندى جاقتاۋشىلار بەت قاراتپاي جاتىر. شەتەلدەردە گيتارانى، انانى، مىنانى عيمارات ەتىپ سالعان عوي دەگەن سەكىلدى ءۋاج جاڭبىرشا جاۋىپ، قارشا بوراپ تۇر. دۇرىس! سول ەل، سول ۇلتتار ءۇشىن دۇرىس. ويتكەنى، ولاردىڭ جان-دۇنيەسى، بولمىس-ءبىتىمى ونى كيە تۇتىپ قالىپتاسپاعان. ونداي ۇعىمنىڭ ءوزى جوق ولاردا. مىسالى، ءبىز "كيەلى، قاسيەتتى داستارحان" دەيمىز. باتىس تۇگىلى ارابىڭ بىلمەيدى ونى، نانىڭمەن قوسا باسىپ جۇرە بەرەدى. 

ارى قاراي. باتىس كازىر ابدەن دامىدى. دامىعانى سونشا، ەشقانداي كيەلى، قاسيەتتى نارسە قالعان جوق ولار ءۇشىن. ايۋان ىستەمەيتىن نارسەنى ىستەپ، ەركەك پەن ەركەك، ايەل مەن ايەل، شەشەسى مەن بالاسى وتباسى قۇرىپ جاتىر. سونى جاپپاي زاڭداستىرىپ جاتىر! ءسىز بۇگىن  سول ازعىنداردىڭ «باتاسىن» الماساڭىز، الەمدەگى ەڭ اقىلدى، ەڭ باي جىگىت بولساڭىز دا اقش-تىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلانا المايسىز...

بىزگە، "اۋزى قيسىق بولسا دا، بايدىڭ ۇلى سويلەسىن" دەيتىن ءبىزدىڭ ەرمە، ەلىكتەگىش، اۋەيى، كورسەقىزار قازاققا سولاردىڭ ءىسىنىڭ ءبارى دۇرىس، بارلىق نارسەدە تەك سولارداي بولۋعا ۇمتىلامىز. ءبىز دە ۇلت ەدىك-اۋ، تامىرىمىز تەرەڭ ەدى-اۋ، ءبىز جىل ون ەكى اي بويى ءومىر ءۇشىن تابيعاتپەن كۇرەسەتىن، سول تابيعاتتىڭ جاقسى جاعىن ۇيرەنىپ، جامان جاعىنان جيرەنەتىن، سول تابيعاتتىڭ امبەباپ زاڭىنا سايكەس بىردە جەڭىپ، بىردە جەڭىلەتىن، ال، ول ءۇشىن اينالاسىنداعىنىڭ بارىنە ويمەن قارايتىن، سول جۇزدەگەن جىلدار بويى كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە ءتۋابىتتى فيلوسوف حالىق بولىپ قالىپتاسقان ۇلت ەدىك-اۋ دەمەيتىن بولدىق. سولاي بولۋىمىزعا 30 جىلعى بيلىك تە وراسان زور «ەڭبەك ءسىڭىردى». سىڭىرگەنىنىڭ ءبىر عانا دالەلى - ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەيامىز نە، ونى ىسكە اسىراتىن ۇلتتىق يدەولوگيامىز قانداي بولۋى ءتيىس، ونى كانداي جولمەن ىسكە اسىرساق بولادى، ول جايلى ءبىر شەشىمگە كەلىپ، ءبىر تۇجىرىم جاساعان جوقپىز. ال، ول ءبىزدىڭ ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ىسكە اسىرۋعا ءتيىس ءىسىمىز ەدى عوي! ويتكەنى "30 جىلدىق داۋىرگە" قازاقتىڭ باسىنىڭ بىرىكپەگەنى اۋاداي قاجەت بولدى. بىرىككەن قازاق جەمقور بيلىكتى 30 جىلدا قىرعىزدار سەكىلدى 2 رەت ەمەس، 4 رەت توڭكەرىپ تاستار ەدى.

«قىلكوپىرگە» جاقىنداپ قالدىق...

جارايدى، "وتكەنگە - سالاۋات، الداعىعا - امانات" دەيىك. دەيىك دەيىن دەسەك، ءبىر جىلدا وسى باعىتتا اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي تۇشىمدى، تولىمدى ءىستى تاعى تابا الماي قينالىپ وتىرمىز. ونىڭ ءبىر دالەلى - 40 كۇنگى كارانتيندە تولىپ جاتقان تەلەارنادان قازاقتىڭ رۋحى، بولمىسى. ۇلتتىق ونەرى مەن مۋزىكاسى جايلى ءبىر دە ءبىر(!) حابار بەرىلگەن جوق، ۇلتتىق اندەر مەن كۇيلەردى ورىنداۋشىلاردىڭ ءبىر دە بىرەۋىنىڭ جەكە كونتسەرتى بەرىلگەن جوق (رامازان ستامعازيەۆتىڭ كونتسەرتىن بەرەمىز دەپ الداپ كەتتى. كەشىرىم دە سۇرامادى...) ەسەسىنە تۇرسىنبەك پەن ازىلكەشسىماقتاردىڭ "ونەرىنە" مەلدەكتەپ تويدىق. تويعان ءبىز عانا، ازعانتاي، اتتىڭ توبەلىندەي، بىلايعى كوپ جۇرت "وسى سەندەر-اق ۇلتتىڭ قامىن ويلاعىش ەكەنسىڭدەر" دەپ مىسقىلداپ، "ۇلتشىل-پاتريوتتار" دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىپ، اعاش اتقا قوندىرۋعا از-قالىپ وتىرعاندار ەمەس ەكەن، وعان كەشەگى تالعات تەمەنوۆتىڭ سۋ جاڭا مينيستر ايدا بالاەۆا حانىمعا جازعان اشىق حاتى دالەل.

ۇلتتىق وزەگى جوق ادام، "كىمى - دوس، كىمى - قاسى ەكەنىن ايىرمايتىن، ءبىرى ماي، ءبىرى قان بولىپ وتىرعان ەكى ۇرتتى" ادام نە ىستەمەيدى - كىمنىڭ ايتقانىنا باس شۇلعىمايدى؟ وعان وتكەن جىلداردىڭ ءوزى كۋا. "قازاقتىڭ حانى شاتىر تىكپەگەن، تىكسە دە قيسىق شاتىر تىكپەگەن" سوزگە قۇلاق اسقان ادام بولعان جوق. "قازاق ارقاشان ورداسىن، وردا ەمەس جاي وتاۋىنىڭ ءوزىن باتىسقا ەمەس، تەك شىعىسقا قاراتىپ تىگەدى" دەگەن ءسوز دە ەسكەرۋسىز قالدى. 

ارتىق كەتكەن جەرىمىز بولسا، كەشىرىم سۇرايمىز. بىراق، ۇلتتىق ماسەلەدە، مىسالى، قازاق ءتىلىنىڭ ەرتەرەك ءىس جۇزىندە مەملەكەتتىك تىلگە اينالۋى ءتارىزدى، ىمىرا دەگەن بولمايدى. ىمىرا بولسا وندا ودان ۇلتتىق اشنارسە قالمايدى... 

ءيا، ءبىز، ۇلتشىلدار، ازىرگە تەك جەڭىلۋمەن كەلەمىز. ءبىر جىلدان بەرى جىلىمىق كەلگەندەي اسەر بار ەكەنى دە راس. دەگەنمەن، ەرتەڭ مىنا "دومبىرا داۋىندا" ءبىز تاعى دا ۇتىلامىز. ويتكەنى، گەراكلدىڭ (!) وزىنە جالعىز اتقورانى تازارتۋعا تۇتاس ءبىر كۇن كەرەك بولعان. سونىڭ وزىندە ول ەكى وزەننىڭ ساعاسىن بۇرىپ اكەلىپ بارىپ قانا تازالاي العان. ءبىزدى دە الدىمىزدا ءوز "وزەندەرىمىز" كۇتىپ تۇر. 

تەك ۇنجىرعامىز تۇسپەۋى كەرەك. سەبەبى، ءبىز كۇن ساناپ ماقسات-مۇراتىمىزعا، ۇلتتىق مەملەكەتىمىزگە جاقىنداپ كەلەمىز. ماحاتما گاندي مىنا دانالىق ءسوزىن تۋرا بىزگە ارناپ ايتقان سەكىلدى: «باسىندا ولار سەنى مەنسىنبەيدى، سودان كەيىن سەنى مازاق ەتىپ كۇلەدى، سوسىن سەنىمەن كۇرەسە باستايدى. ال، سوسىن سەن جەڭىسكە جەتەسىڭ».

ءبىز دە كازىر 3-كەزەڭدەمىز. كوپ ەمەس، از قالدى. بىزگە ۇناي ما، ۇناماي ما، ءبىز كازىر، ءدال بۇگىن قازاق ۇلتىنىڭ تاريح ساناسىندا ۇلت رەتىندە قالا ما، قالماي ما دەگەن، تاعدىرى شەشىلەتىن  تاريحي كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ءبىز ءاربىرىمىز سوعان دايىنداي بىلسەك، گەرولد بەلگەر اعامىز سەكىلدى ماسەلەنىڭ بارىنە تەك قانا «وسى قازاققا ءتان بە، جوق پا؟  قازاققا كەرەك پە، جوق پا؟ قازاققا پايدالى ما، زيان با؟» دەگەن تۇرعىدان باعا بەرىپ ۇيرەنسەك، سوعان سايكەس ارەكەت-قيمىل جاساپ ۇيرەنسەك قانا ەرتەڭگى ۇرپاعىمىزدىڭ بەتىنە تىكە قاراي الاتىن بولامىز. «اسىرەقىزىل ءسوز عوي» دەسەڭىز ءوزىڭىز بىلەسىز...

ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz