ەجەلگى گرەك تاريحشىلارى كانگيۋ تايپاسى ساق-سكيف حالقىنان ەكەنىن جازادى(1). قىتاي جازبالارى ب.د.د. ءىى عاسىردا كانگيۋ تايپاسى تاۋلى ايماقتا وتىرعانىن، ولارعا كورشى الان (ۇلان-لان) تايپاسى وتىرعانىن باياندايدى. الان تايپاسى – حۋن حالقىنان، ال حۋن يمپەرياسى ايماعى نەگىزىنەن قازىرگى موڭعوليا جەرىندە بولدى. رەسەي تاريحشىلارى كانگيۋلەر وتىرعان ايماق دەپ فەرعانا ويپاتىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى تاۋلى القاپتى كورسەتەدى. دۇرىسىندا، كانگيۋ تايپاسى ب.د.د. ءىى عاسىردا قازىرگى جوڭعار الاتاۋى دەپ اتالىپ جۇرگەن تاۋلى ايماقتا وتىرعانى قىتاي دەرەكتەرىنەن بايقالادى.

ويتكەنى، لەۆ گۋميلەۆ قىتاي دەرەكتەرىنىڭ كومەگىمەن ب.د.د. I عاسىرداعى كانگيۋ پاتشالىعى مەن ءۇيسۇن مەملەكەتىنىڭ شەكاراسى شۋ وزەنى ەكەنىن، كانگيۋ پاتشالىعى وسى وزەننىڭ سولتۇستىگىنە قاراي جاتقانىن جانە كانگيۋ بيلەۋشىلەرى حۋن يمپەرياسى بيلەۋشىلەرىنە تاۋەلدى بولعانىن دالەلدەيدى(2). ساق حالقىنىڭ وزگە تايپالارى ەل شەتىندەگى تاۋلى ايماقتا وتىرعان تايپانى، ياعني، قاڭعىپ ەلدەن جىراقتاپ، دالانى تاستاپ كەتكەن تايپانى «قاڭعى-ءۇي» دەپ اتاعان ءتارىزدى. بۇل اتاۋ ەجەلگى گرەك جازباسىندا – «كانگحي»، قىتاي جازبالارىندا «كانگيۋ» بولىپ ءسال بۇرمالانىپ تاڭبالانعان.

اتالعان تاۋلى ايماقتا ب.د.د. ءىى عاسىردا الان (ۇلان-ليان) تايپاسىمەن كورشى وتىرعان كانگيۋ-قاڭعىۇي تايپاسى حۋن يمپەرياسى ىقپالىنا تۇسكەنى انىق. ويتكەنى، ب.د.د. ءى عاسىردا وسى تاۋدىڭ باتىسىندا جاتقان ساق دالاسىندا (قازىرگى قازاق دالاسىندا) كانگيۋ پاتشالىعى پايدا بولادى، ونىڭ حۋن يمپەرياسىنا ۆاسسالدى تاۋەلدىلىكتە بولعانىن لەۆ گۋميلەۆ ناقتى دەرەكتەرمەن كورسەتەدى (2). دەمەك، ب.د.د. ءىى عاسىردا «ەلدىڭ شەتىندەگى تاۋدا» وتىرعان قاڭعىۇي-كانگيۋ تايپاسى ب.د.د. ءى عاسىرىندا حۋن يمپەرياسى كومەگىمەن ساق ەلىنىڭ بيلىگىن ءوز قولىنا العان.

قىتاي جازباسى كانگيۋ پاتشالىعى جەرىنە «اش دالادا» كىرەتىنىن جانە ولاردىڭ كورشى ءۇيسۇن مەملەكەتىمەن جاۋ ەكەنىن جازعان. قىتايدىڭ «اش دالا» دەپ وتىرعانى بەتپاقدالا ەكەنى تۇسىنىكتى. ال رەسەي يدەولوگياسى تاريحتى بۇرمالاۋ نيەتىمەن «اش دالانى» ءمىرزاشول دەپ كورسەتتى. دۇرىسىندا، ول – بەتپاقدالا. وسى دەرەكتەر كانگيۋ پاتشالىعى ايماعى بەتپاقدالادان باستالىپ، سولتۇستىككە قاراي سوزىلىپ جاتقانىن، ءۇيسۇن يمپەرياسىمەن شەكارا سول زاماندا ارال تەڭىزىنە قۇيعان شۋ وزەنى مەن بالقاش كولى بويى ەكەنىن بايقاتادى. قاڭلى تايپاسىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ەكى جاقتا – جەتىسۋ ايماعى مەن ارال (سىرداريا) ايماعىندا وتىرۋى دا سول زامانداردان قالىپتاسقان دەگەن ورىندى.

ءۇيسۇن پاتشالىعى ب.د.د. ءى عاسىردان باستاپ قىتاي يمپەرياسى ىقپالىندا بولدى، ياعني، كانگيۋ مەن ءۇيسۇن مەملەكەتتەرىنىڭ جاۋلىعى حۇڭ (حۋن) يمپەرياسى مەن قىتاي يمپەرياسى جاۋلىعىمەن تىعىز بايلانىستى. حۇڭ يمپەرياسىندا بۇلىك شىعارعان حانزادانىڭ كانگيۋ پاتشالىعىنا بارىپ بوي تاسالاعانىن دالەلدەيتىن قۇجاتتار بار. حۇڭ يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋى بيلىككە تالاسقان حانزادالار بۇلىگىنەن باستالدى، قاڭعىۇي تايپاسىنىڭ بۇلىكشى حانزادانى قولداعانىن ءشىڭۇي اۋلەتى كەشىرمەگەن ءتارىزدى. ويتكەنى، حۇڭ يمپەرياسى ىدىراپ، حالقى ءى عاسىردا ءبىزدىڭ دالاعا كەلگەننەن كەيىن كانگيۋ پاتشالىعى تاريح ساحناسىنان كورىنبەي كەتتى.

تاريحي دەرەكتەردە قۇڭ-حۋن حالقىنىڭ الدىڭعى لەگى قۇمان (كۋبان) وزەنىنە جانە ءبىر توبى زاكاۆكازەگە جەتكەنى كورسەتىلەدى. ارينە، رەسەي يمپەرياسى عالىمدارى تاريحتى بۇرمالاپ، «قۇڭدار قازىرگى قازاق دالاسىنا ەش توقتاماستان، ەدىل مەن جايىق وزەندەرىنەن ارى باتىسقا اسىپ كەتكەن» دەپ تۇجىرىمدادى. ونىسى ەش اقىلعا سىيماسا دا، «بيلەۋشىلەردىڭ» دەگەنىنە باعىنعانىمىزدى جاسىرا المايمىز. قۇڭ حالقىنىڭ كەيبىر رۋلارى ەدىل وزەنىنەن ارى اسىپ كەتسە دە، نەگىزگى بولىگى ءبىزدىڭ دالادا تۇراقتاپ قالعانى، وسىنداعى ساق حالقىنا كەلىپ قوسىلعانى تۇسىنىكتى. وسىلايشا I عاسىردا تىلدەرى تۋىس كوشپەلى ەكى ۇلى حالىق قازىرگى قازاق توپىراعىندا قوسىلىپ، ارالاسىپ، ءبىرتۇتاس ۇلتقا اينالۋ پروتسەسىن باستان كەشىردى.

بيلىك قۇڭدار دا بولعاندىقتان، تارباعاتايدان ەدىلگە دەيىن سوزىلعان قازىرگى قازاق دالاسىن ءۇيسۇن ەلى «قۇڭزاق» دەپ اتاپ كەتكەن. قۇڭزاق اتاۋىندا قازىرگى قازاقى "جاق" ءسوزى ورنىنا "زاق" قولدانىلعان. ماعىناسى – قۇڭ جەرى. كەيىن ول دالانىڭ حالقى دا قۇڭزاق دەپ اتالدى. ءبىزدىڭ دالادا قوسىلعان قۇڭدار مەن ساقتار بىرنەشە عاسىرلار بەدەرىندە قۇڭزاق دەگەن ءبىرتۇتاس حالىق بولىپ قالىپتاستى. بۇل ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ ءى عاسىرى مەن V عاسىرى اراسىندا ورىن العان. ال V عاسىر مەن ءVىى عاسىر ارالىعىندا قۇڭزاق اتاۋى قازاق بولىپ وزگەرىسكە ۇشىراعان. ياعني «قۇڭزاق» اتاۋىنداعى «ۇڭ» بولىگى قولدانىستان شىعىپ، قىسقارىپ، اۋەلى «قزاق»، سوسىن ول ءبىرجولا قازاق بولىپ ورنىققان.

ال ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ ءى عاسىرىندا بيلىكتەن ايىرىلعان قاڭعىۇي تايپاسىنىڭ نەگىزگى بولىگى كەشەگى جاۋى ءۇيسۇن يمپەرياسىمەن ءتىل تابىسىپ، سوندا ىعىسقانى بايقالادى (قازىر قاڭعلى-قاڭلى تايپاسىنىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى جەتىسۋ ايماعىندا، ال ەكىنشى ۇلكەن توبى ارالسك-سىرداريا اۋماعىندا وتىر (4)). دەمەك، قاڭعلى-قاڭلى تايپاسى اۋەلى ءۇيسۇن يمپەرياسىنا قوسىلعان، كەيىن V-VI عاسىرلارداعى تۇركى قاعاناتى زامانىندا ءۇيسۇن ەلىنىڭ كوشپەلى بولىگىمەن بىرگە قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن دەۋ ورىندى. دەگەنمەن، كانگيۋ پاتشالىعىن بيلەگەن قاڭعلى-قاڭلى رۋىنىڭ سىبىرگە جاقىن وتىرعاندارى كەيىنگى باشقىر ۇلتىن قالىپتاستىرۋعا قاتىسقانى بايقالادى. باشقىر ۇلتىندا ولار «حان-قاڭلى» دەپ اتالادى، جەرگىلىكتى رۋ-تايپالار ولاردى كانگيۋ پاتشالىعىن بيلەۋشىلەر رەتىندە «حان-قاڭلى» دەپ اتاپ كەتكەن دەپ تۇجىرىمداۋعا بولادى. بۇل دەرەك ب.د.د. I عاسىرداعى كانگيۋ پاتشالىعى قۇرامىندا ءسىبىر ايماعىدا بولعانىن ايعاقتايدى. كانگيۋ پاتشالىعىنىڭ باتىسىندا وتىرعان قاڭعلى-قاڭلى ادامدارى ەدىلدەن ارى اسقان حۋن-حۇڭ رۋلارىمەن بىرگە كاۆكازعا بارىپ، كەيىن نوعاي ۇلتىن قالىپتاستىرۋعا قاتىسقان دەگەن ءجون.

ال ولاردىڭ ءۇيسۇن ەلىنە قوسىلعاندارى «قاڭعلار» (كانگارى) اتاۋىمەن ءVى عاسىردا تاريح ساحناسىنان قايتا كورىنەدى. ولار سول زامانداعى تۇركى قاعاناتىنىڭ اسكەري كۇشىنىڭ ءبىرى بولعان دەۋ ورىندى. ويتكەنى، سول تۇركى اشينا ديناستياسىنىڭ ءبىر تارماعى بولاتىن ح-XI عاسىرلارداعى تۇركى سەلدجۋك (اسىلجىك) ديناستياسىنىڭ اسكەري كۇشىنىڭ ءبىرى قاڭلى تايپاسى بولعانى تاريحشىلارعا بەلگىلى.

سىرداريا اۋماعىنان بارىپ، ءحى عاسىردىڭ باسىندا قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىندا بولعان ءۇز (وعىز) ەلىن باعىندىرىپ، وندا يسلام ءدىنىن ورنىقتىرعان تۇركى اسىلجىكتەردىڭ (تيۋركي سەلدجۋك) نەگىزگى كۇشى قاڭلى تايپاسى بولدى. وسى دەرەكتەر ەجەلگى كانگيۋ پاتشالىعىن بيلەگەن توپ تا جانە ءVى-ءحى عاسىرلارداعى قاڭلى تايپاسى باسشىلارى دا اسىلۇيا ديناستياسىنان ەكەنىن ايعاقتايدى. جەتىسۋ قاڭلىلارىنداعى اق قاڭلى رۋى ەجەلگى كانگيۋ پاتشالىعىن بيلەگەن اسىلۇيا توبىنان قالىپتاسقان. ال سىرداريا قاڭلىلارىنداعى تۇركە رۋى ءVى-ءحى عاسىرلارداعى تورگى اسىلجىك (تيۋركي سەلدجۋك) تايپاسىنان ىرگە قالاعان دەگەنىمىز دۇرىس.

وسى تۇركى قاعاناتى زامانىندا قازاق ۇلتى ءوز اتاۋىمەن قالىپتاسىپ قويعان بولاتىن. ونىڭ دالەلى رەتىندە بىرنەشە جايتتى كەلتىرە كەتەيىك:

1. سول 626 جىلى زاكاۆكازەنى جاۋلاپ، تبيليسي قالاسىن باسىپ العان تۇركى قاعاناتى اسكەرى «قازاق» دەپ اتالعان حالىق بولاتىن. ولار سول ايماققا ورنىقتى، VIII عاسىردا وندا قازاق قالاسى بار ەكەنىن اراب جازباسى باياندايدى جانە اراب تاريحشىسى يبن ءال ءاسيردىڭ جازبالارىندا سول عاسىردان باستاپ XIII عاسىرداعى شىڭعىسحان زامانىنداعى وقيعالاردا زاكاۆكازەدەگى قازاقتار جايلى كوپ دەرەكتەر كەزدەسەدى (5). ءتىپتى، شىڭعىسحان اسكەرى مەن زاكاۆكازە قازاقتارى ءبىر حالىق ەكەنى ناقتى دەرەكپەن كورسەتىلەدى (6). وسى فاكتىلەر شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ ەشقانداي دا ماڭعول ەمەسىن، زاكاۆكازە قازاقتارىنىڭ ورىستار ايتاتىنداي كابارديندەر ەمەستىگىن ايعاقتايدى. X عاسىرداعى اراب تاريحشىسى ءارى گەوگرافى ءال ماسۋدي ول قازاقتاردىڭ قاي جەردە وتىرعانىن (7) جانە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتىپ كەتەدى (سوڭعى رەت ول قازاقتار جايلى اننا انتونوۆسكايانىڭ «ۆەليكي موۋروۆي» دەگەن ەڭبەگىندە XVI عاسىرداعى گرۋزين-قازاق سوعىستارى بارىسىندا باياندالادى (8)).
2. سول VII عاسىردا تۇركى قاعاناتى اسكەرى بولىپ قازىرگى ينديا-پاكيستان اۋماعىنا ورنىققاندار اراب-پارسى دەرەكتەرىندە «حالاج» اتاۋىمەن كەزدەسەدى جانە بۇل اتاۋ رۋلىق ەمەس حالىقتىق اتاۋ ەكەنىنە تاريحشىلار ءبىر اۋىزدان كەلىسەدى (9). يبن ءال اسير جازباسىندا سول حالاج ەلى XIII عاسىرداعى شىڭعىسحان جورىعىنا بايلانىستى وقيعالاردا «تيۋرك» دەپ اتالادى جانە وسى يبن ءال اسير ءبىزدىڭ دالانىڭ حالقىندا «تيۋرك» دەپ كورسەتەدى. ال XIV عاسىردا ول ەلدى ءوز كوزىمەن كورگەن اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا دا ولاردى «تيۋرك» دەپ جازادى جانە وسى يبن باتۋتا بىزدەگى التىن وردا حالقىن دا «تيۋرك» دەپ كورسەتەتىنى بەلگىلى.

ارينە، يبن ءال اسير مەن يبن باتۋتا جازبالارىنىڭ ارابشا تۇپنۇسقاسىندا ول ەلدىڭ اتاۋى انىق قالاي ەكەنىن بىلمەيمىز. بىزگە ايانى – ول جازبالاردىڭ ورىسشا اۋدارماسىنداعى «حالاج» جانە «تيۋرك» اتاۋلارى. مەن «تيۋرك» پەن «كازاك» اتاۋلارى اراب ارىپتەرىمەن ۇقساس جازىلاتىنىن ايتقانمىن (قزك - قازاك, ترك - تيۋرك). سونىمەن قاتار «حالاج» جانە «حازاق» اتاۋلارى دا ارابشادا وتە ۇقساس (خذح – حازاح, خاج – حالاج). بۇل جايتتار بەكەر ەمەس. دۇرىسىندا، «حالاج» جانە «تيۋرك» دەگەن اتاۋلار اراب جازبالارىنىڭ تۇپنۇسقالارىندا «قازاق» بولعانى بايقالادى. ولاردى قازاق ەلىنەن بەيحابار وزگە ەل تاريحشىلارى قاتەلەسىپ، «حالاج» دەپ كورسەتكەن نەمەسە رەسەي توتاليتارلىق ساياساتى ادەيى بۇرمالاپ، «حالاج»، «تيۋرك» دەپ قالىپتاستىرعان.

3. سونىمەن قاتار، اراب-پارسى جازبالارى دەرەگىنە سۇيەنگەن ءحىح عاسىرداعى رەسەي تاريحشىسى الەكسەي لەۆشين «كيرگيز-كايساك ورداسى جايلى» دەگەن اتاقتى ەڭبەگىندە قازاق حالقى كەي شىعىس عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا، حريستوس تۋعانعا دەيىن، ياعني ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىن حالىق بولىپ قويعانىن ايتادى. الايدا، ول بۇعان كۇمانمەن قارايتىنىن، بىراق قازاق دەگەن حالىق تا، «قازاق حاندىعى» اتاۋى دا تاريحتا العاش رەت ح عاسىرداعى پارسى فەرداۋسيدىڭ «رۋستام» دەگەن بەلگىلى داستانىندا جازىلعانىن اتاپ وتەدى (10). ونىڭ ۇستىنە، يرانداعى پارسى جازبالارىن زەرتتەگەن وسى زامانعى قازاق تاريحشىسى ءبىر جازباسىندا ح عاسىردا قاڭلى، دۋلا تايپالارى قازاق حالقىنان ەكەنى كورسەتىلگەنىن جازادى (بۇل ايەل تاريحشى قازىر بار، اتى-ءجونى ەسىمدە جوق. شاماسى، ونىڭ تاپقانىن بىرەۋلەر جورگەگىندە تۇنشىقتىرۋى دا مۇمكىن).
4. قىتاي جازبالارى سول VII عاسىردا قاشحاردان ارى جاتقان ەلدى، ياعني ءبىزدىڭ ەلدى «حاسا» دەپ كەلتىرەدى. قىتايلار وسى زامانعا دەيىن قازاق حالقىن «حاسا» دەپ اتايتىنى ءمالىم. ارينە، رەسەي ءوز ادەتىنشە قازاقتىڭ سول زاماندا بار ەكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن وسى «حاسا» اتاۋىن «حازار» دەپ ءتۇسىندىرىپ كەلدى. الايدا، جوعارىداعى دەرەكتەر جانە قىتايدىڭ ءبىزدى وسى كۇنگە دەيىن «حاسا» دەپ اتاۋى سول VII عاسىرداعى ەلدىڭ «قازاق» دەگەن حالىق ەكەنىن پاش ەتەدى.
5. قاڭلى تايپاسى تيۋركي سەلدجۋك-تۇركى اسىلجىك ديناستياسىنىڭ اسكەرى بولعانىن ايتتىق. وسى بيلەۋشى ديناستيانىڭ نەگىزىن سالعان – مالىك سەلدجۋك ءال-عازي دەگەن بيلەۋشى، ونىڭ اكەسىنىڭ لاۋازىمى – سيۋ-باشي، اكەسى ولگەن سوڭ مالىك سەلدجۋك ءال-عازي سيۋ-باشي بولعان. وسىنداعى سيۋ-باشي دۇرىسىندا – «ءاسۇي-باسى» دەگەن قازاقى اتاۋ ء(اسىلۇي باسشىسى نەمەسە اس ديناستياسىنىڭ باسشىسى دەگەن ماعىنادا). ونى دا «سيۋ-باشي» ەتكەن اراب ءارىپتى جازبالار ىقپالى.

وسى جەردە «ءال-عازي» اتاۋىنا كوڭىل بولەيىك. ارابتىق «ءال» ءسوزى ادامنىڭ قاي ولكەدەن نەمەسە قاي ەلدەن ەكەنىن كورسەتەدى. مىسالى، ءال-تارازي، ءال-حورەزمي، ءال-ارابي دەگەن تاريحي ەسىمدەر. اسكەرى قاڭلى تايپاسى بولعان مالىك سەلدجۋك ءال-عازي قازاق دالاسىنان (سىرداريا ماڭىنان) شىعىپ، ءۇز (وعىز) ەلىن (قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىن) باعىندىردى. ياعني، ونى ءۇز-وعىز ەلى قازاق ەلىنىڭ ادامى دەپ تانىعان جانە ح عاسىردا قازاق ءوز اتاۋىمەن انىق بار ەكەنىن جوعارىدا كورسەتتىك. ولاي بولسا، مالىك سەلدجۋك ءال-عازي كوسەمنىڭ دۇرىس تولىق ەسىمى – مالىك سەلدجۋك ءال-عازاق. ارابشا جازىلۋىندا «عازي» مەن «عازاق» سوزدەرى وتە ۇقساس ەكەنى انىق فاكت (غزق – عازاق, غزى - عازي). وسى ۇقساستىقتى پايدالانعان رەسەيدىڭ تەرىسشىل ساياساتى ىقپالىمەن مالىك سەلدجۋك ءال-عازاق «مالىك سەلدجۋك ءال-عازي» بولىپ، اتاقتى قولباسشى ەرتۇعىرەل ءال-عازاق «ەرتۇعىرىل ءال-عازي» بولىپ، ونىڭ ۇلى، وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن سالعان عازاق وسمان «عازي وسمان» بولىپ، XII عاسىردا داعىستاندا پايدا بولعان مۇسىلمان ءدىندى عازاق-قۇمىق حاندىعى «عازي-قۇمىق حاندىعى» بولىپ الەمدىك تاريحقا ەنىپ كەتكەن.

تۇركى اسىلجىك (سەلدجۋك) ديناستياسى XI عاسىردىڭ سوڭىندا بيلىكتەن شەتتەتىلىپ، ونىڭ ورنىن حورەزمشاح ديناستياسى باسقانى ءمالىم. سول سەبەپتەن تۇركى اسىلجىك (سەلدجۋك) ديناستياسى وزدەرىنە باعىنىشتى ەلدى ەرتىپ، قازىرگى تۇركيا ايماعىنا قونىس اۋداردى. سول زاماننان اتالعان ايماقتا «قاڭلى بازارى» دەگەن ۇلكەن ساۋدا الاڭى تاريح ساحىناسىنا شىقتى. بۇل اتاۋ تۇركى اسىلجىك ديناستياسىمەن XI عاسىردا سوندا بارىپ ورنىققان قازاقتىڭ قاڭلى تايپاسىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى داۋسىز.

زاكاۆكازەدەگى قازاق ەلىنىڭ اس-تۇعىر ديناستياسى بيلەگەن بولىگىن  شىڭعىسحان اسكەرى قۋىپ، قاڭعىتىپ جىبەرگەنىن يبن ءال اسير جازباسى باياندايدى. سۇلتان سۇلەيمەن باستاعان سول قازاق ەلى («قاي ەلى» دەلىنىپ كەتكەن) قازىرگى تۇركيا جەرىنە، تۇركى اسىلجىكتەر (سەلدجۋك) مەملەكەتى مەن الەپو كنيازدىگى ارالىعىنداعى جەرگە ورنالاسادى (قازىرگى كاساك پروۆينتسياسى). سول جەردە ولار مەن تۇركى اسىلجىك (سەلدجۋك) ديناستياسى اراسىندا قۇدالىق بايلانىس ورنايدى، سۇلەيمەننىڭ بالاسى ەرتۇعىرەل سەلدجۋك رۋىنىڭ قىزىنا ۇيلەنەدى. تۇركى اسىلجىك (سەلدجۋك) ديناستياسى قاراپايىم رۋ-تايپالارمەن قۇدالىق بايلانىس جاساماعان. دەمەك، ەرتۇعىرەل ءال-عازاق اۋلەتى دە اتى ايتىپ تۇرعانداي ەجەلگى اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ اس-تۇعىر دەگەن رۋىنان بولعان دەۋ ورىندى (وسەتيندەر قۇرامىنداعى ديگور ۇلتىنىڭ الان ەلىن بيلەگەن اش-تيگور (اس-تۇعىر) رۋىنان ەكەنىن جانە سول زاكاۆكازەدە يرون-وسەتين ەلى مەن قازاق ەلى كورشى وتىرعانىن الدىڭعى ماقالالاردىڭ بىرىندە ايتقانبىز). سول ەرتۇعىرەلدىڭ بالاسى قازاق وسمان ارتىنان اتاقتى وسمان يمپەرياسىن ورناتقانى دا انىق دەرەك (تۇرىك حالقىنىڭ ءبىزدىڭ ەلدى «اتا-جۇرتىم» دەپ تانۋى وسىنداي تاريحتىڭ ولاردىڭ جادىندا ەمىس-ەمىس بولسادا ساقتالۋىنان دەۋ ورىندى).

ەرتۇعىرىل ەلىن رەسەي عالىمدارىنىڭ ىقپالىمەن «قاي» دەپ تانۋ قالىپتاسىپ كەتتى. ويتكەنى، تۇركيا عالىمدارىنىڭ ەجەلگى اتاجۇرتىنا كەلىپ زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە مۇمكىندىكتەرى بولمادى. ولار تەك سول اتاجۇرتىن بيلەپ وتىرعان رەسەي يمپەرياسى عالىمدارىنىڭ تۇجىرىمدارىنا سۇيەندى. وعىز ەلى مەن قازىرگى تۇركىمەن ەلى قۇرامىنداعى رۋ-تايپالار جالپى ءوزارا بىردەي، تەك وعىز ەلى قۇرامىنداعى قىنىق پەن قاي تايپالارى تۇركىمەندەر قۇرامىندا مۇلدە جوق (11, 12). تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنگەن عالىمدار سەلدجۋك توبى قىنىق تايپاسىنان دەپ تۇجىرىمداعان. ال قىنىق پەن قازاق سوزدەرىنىڭ ارابشا جازىلۋىندا ۇقساستىق كوپ (قنق – قىنىق,  قذق – قازاق). «قاي» مەن «قازاق» سوزدەرى دە تاپ سولاي، ارابشا جازىلۋىندا ءوزارا ۇقساس (قاى – قاي, قذق - قازاق). وسى فاكتىلەر مەن ەكى ەلدىڭ اتاۋى وعىز حالقىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى تۇركىمەندەر قۇرامىندا بولماۋى بەكەر ەمەستىگىن اڭارتادى. انىعىندا، «قىنىق» پەن «قاي» دەپ بۇرمالانعان ەلدىڭ ءوز اتاۋى قازاق ەكەنى داۋسىز. وعان مالىك سەلجۋك پەن ەرتۇعىرىلدىڭ جانە ونىڭ ۇلى وسماننىڭ ەسىمدەرىندەگى «ءال-عازي»، «عازي» سوزدەرى دە كۋا (جوعارىدا وسى سوزدەردىڭ دۇرىسى «عازاق» بولۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ وتتىك).

سونىمەن قاتار ەرتۇعىرىل ەلى اۋەلدە ورنالاسقان جەرى – الەپو قالاسىنان اسا الىس بولماعان. قازىر دە سول سيريانىڭ تۇركيامەن شەكارالاس ايماعىندا كاساك دەگەن پروۆينتسيا بار. بۇل دەرەك تە ەرتۇعىرىل ەلى دۇرىسىندا ءوز اتاۋىمەن «قازاق» دەپ اتالعانىن بايقاتادى.

قازاقستاندىق ورىس عالىمى پودۋشكين كۇلتوبە قالاشىعىن كانگيۋ ەلىنە تيەسىلى دەپ جارنامالاپ جاتقانى بەلگىلى. انىعىندا، كۇلتوبە قالاشىعىنىڭ كانگيۋ-قاڭلى تايپاسىنا ەش قاتىسى جوق. ول قالاشىق – تاجىك-پارسىلاردىڭ تاۋ ەتەگىندەگى مەكەنى. قالاشىقتان تابىلعان كىرپىشتەگى جازبالاردا «كانگيۋ» اتاۋىنا جانە كانگيۋ تايپاسىنا قاتىستى ەش دەرەك جوقتىعىنا قاراماستان، قازاقستان ارحەولوگى پودۋشكين ول شاھاردى كانگيۋلەردىكى دەپ سەندىرۋگە تىرىسادى. كانگيۋ تايپاسى ساك-سكيف حالقىنا جاتاتىنىن ەجەلگى گرەك جازبالارى دالەلدەيدى. ال رەسەي عالىمدارى بولسا، ساق-سكيفتەر – پارسى تىلدىلەر دەپ بۇرمالاپ كەلگەن. پودۋشكيننىڭ پيعىلى – كۇلتوبەدەن تابىلعان پارسىلىق جازبالاردى «كانگيۋ تايپاسىنا تيەسىلى» دەپ، ورىس يدەولوگتارىنىڭ سول جالعان تۇجىرىمىن سانامىزعا سىڭىرە ءتۇسۋ.

انىعىندا قازاقتىڭ قاڭلى تايپاسى ەجەلگى ساق ەلىنىڭ بەدەلدى بولىگى بولعان، سول ەلدە كانگيۋ پاتشالىعىن ورناتقان جانە تۇركى اسىلجىك ديناستياسىنىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشى رەتىندە ءۇز-وعىز ەلىندە، سوسىن قازىرگى تۇركيا ايماعىندا ءوز اتاۋىن قالدىرعان داڭقتى تايپانىڭ تىكەلەي ءوزى بولىپ تابىلادى.

قوسىمشالار:

1. «نەكوتورىە نازۆانيا ساكسكيح رودوۆ ۆسيو جە سوحرانيليس ۆ يستوري: ماسساگەتى، داي (داحي, داكي، داگي), اپاسياكي، پارنى, كانگحي ي در. (يز يستوري ساك-سكيفوۆ)
2. «تسارستۆو كانگيۋي، راسپولوجەننوە ۆ ستەپياح مەجدۋ ارالسكيم مورەم ي بالحاشوم، بىلو ي وستالوس سويۋزنيكوم حۋننۋ. وت سرەدنەي ازي، يلي تۋرانا، ەگو وتدەليالي بەسپلودنايا ستەپ بەتپاكدالا ي پەسكي مۋيۋنكۋما. نا ۆوستوكە ون پريمىكال ك تارباگاتايۋ، نا زاپادە گرانيچيل س گوسۋدارستۆوم يانتساي. «يستوري ستارشەي ديناستي حان» سووبششاەت، چتو كانگيۋي يمەل پيات ۆاسسالنىح ۆلادەني. نا كارتە وني پومەچەنى نا سەۆەرنوم بەرەگۋ چۋ. راسستويانيە مەجدۋ نيمي پريۆوديتسيا. ەتو كاك راز پروتياجەنيە چۋ وت چۋ-يليسكوگو حرەبتا دو سىر-داري، وكولو كزىل-وردى. (ۆ «يستوري ستارشەي ديناستي حان» سكازانو، چتو زاپادنىي سوسەد كانگيۋيا – يانتساي – وت نەگو نەزاۆيسيم، ا ۆ «يستوري ملادشەي ديناستي حان» گوۆوريتسيا، چتو وت كانگيۋيا زاۆيسيمى ي يانتساي ي ەگو سەۆەرنىي سوسەد – يان. پودچينەنيە كانگيۋەم ەتيح سوسەدەي پرويزوشلو ۋجە ۆ I-II ۆەكاح ن.ە. ۆولگۋ كانگيۋيتسى نە پەرەستۋپيلي.). وتنوشەنيە كانگيۋيا س كيتاەم بىلي ۆسەگدا ۆراجدەبنىمي. كانگيۋي سيلنو ۆراجدوۆالو س ۋسۋنيۋ. پودچينەنيە جە ۋسۋني كيتايۋ ۆىزۆالو ۆوەننوە ۆمەشاتەلستۆو كانگيۋيا، پريچەم رازدەلەننايا ي دەوورگانيزوۆاننايا ۋسۋن نە موگلا زاششيتيتسيا. ودناكو ي كانگيۋيتسى نە بىلي ۆ سوستوياني پولنوستيۋ رازگروميت ۋسۋن بەز پوستوروننەي پوموششي، پوەتومۋ وني يسكرەننە جەلالي ۋسپەحا حۋننام. ۋسۋني جە، پريزناۆ پروتەكتورات كيتايا، پولناستيۋ پورۆالي س حۋننامي». (لەۆ گۋميلەۆ. يستوريا نارودا حۋننۋ).
3. «وپاساياس حۋحانە ي كيتايتسەۆ، چجيچجي پرينيال پرەدلوجەنيە كانگيۋيسكوگو ۆلادەتەليا پريسوەدينيتسيا ك نەمۋ دليا سوۆمەستنوگو پوحودا نا ۋسۋن. كانگيۋيسكي تسار رادۋشنو پرينيال چجيچجي، داۆ ەمۋ ۆ جەنى سۆويۋ دوچ، ا سام جەنيلسيا نا دوچەري چجيچجي. نەپونياتنو، پوچەمۋ 3 تىسياچي حۋننوۆ موگلي يمەت تاكوە زناچەنيە دليا سترانى، كوتورايا موگلا ۆىستاۆيت 120 تىسياچ ۆسادنيكوۆ. پو نەيزۆەستنىم پريچينام كانگيۋيسكي تسار چەم-تو وسكوربيل چجيچجي، ا توت ۋبيل سۆويۋ جەنۋ – كانگيۋيسكۋيۋ تسارەۆنۋ ي نەسكولكو سوت زناتنىح كانگيۋيتسەۆ، پريچەم تەلا پوسلەدنيح بىلي يزرۋبلەننى نا مەلكيە كۋسكي ي بروشەنى ۆ رەك. كازالوس بى، پوسلە ەتوگو كانگيۋيتسى دولجنى بىلي ستەرەت ۆ پوروشوك مالەنكي حۋننسكي وترياد، نو ەتوگو نە سلۋچيلوس. ناوبوروت، كوگدا ۆسكورە پريبىلو كيتايسكوە پوسولستۆو، ەگو پرينيالي ۆراجدەۆنو ي داجە وسكوربيتەلنو». (لەۆ گۋميلەۆ. يستوريا نارودا حۋننۋ).
4. «سىرداريا قاڭلىلارى – سارى قاڭلى (ولار بەس اتا: اقبوتا، اقىنقوجا، تەلقوجا، ومىرتقا، ميام) مەن قارا قاڭلى (ولار التى اتا: توعىزباي، وڭباي، توعاناي، باقا، باتىراق، قارا). جەتىسۋ قاڭلىلارى دا سارى-قاڭلى (بەس اتا: السەيىت، تۇركە، شوقپار، قۇيىسقانسىز جانە شانىشقىلى) مەن قارا قاڭلى (6 اتا: ەرەزەن، قاسپان، ەڭكە، تانتا، ورازىمبەت، باقا) بولىپ تارايدى. جەتىسۋدا قونىستانعان قاڭلىنىڭ كەيبىر رۋلىق توبى اق قاڭلى جانە قىزىل قاڭلى دەپ تە بولىنەدى. سوڭعىلارى سارى قاڭلىنىڭ ءبىر تارماعى تەلقوجا اتاسىنىڭ ۇرپاقتارى بولىپ ەسەپتەلەدى». (قاڭلى رۋى).
5. «ۆ ەتوم، 722 گودۋ ودنا مۋسۋلمانسكايا ارميا، ۆو گلاۆە كوتوروي ستويال سابيت ان-ناحاراني ۆستۋپيلا ۆ سترانۋ حازار سو ستورونى ارميني. سوبراۆشيس ۆ وچەن بولشوم كوليچەستۆە، حازارى، كوتورىم نا پوموشش پريشلي كيپچاكي ي درۋگيە تيۋركسكيە پلەمەنا، ۆسترەتيلي مۋسۋلمان ۆ مەستە، يزۆەستنوم پود نازۆانيەم «لۋگ كامنەي….» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).
6. «الاندار پاتشالىعىنان كەيىن كابح تاۋى مەن رۋم تەڭىزىنىڭ (ۆيزانتيا) ارالىعىندا تىرشىلىك ەتەتىن كاشاك دەگەن حالىق بار. ولارعا ىرگەلەس وزگە ۇلكەن تايپا وتىر جانە ولارمەن كاشاكتار اراسىن وزەن ءبولىپ تۇر. بۇل وزەن كولەمى جاعىنان ەۆفراتقا ۇقساس جانە جاعاسىندا تراپەزوند تۇرعان نيتاسقا قۇيادى. ولار ير.م دەپ اتالادى جانە ەرەكشە ادامداردان قۇرالعان (يرون-وسەتيندەر). ولار – پۇتقا تابىنۋشىلار». (شيرۆان جانە ءال باب تاريحى. ءال ماسۋدي)
7. «وني (تاتارى چينگيسحانا) دۆينۋليس ي پوشلي ۆ سترانۋ كۋردجوۆ. ك نيم پريسوەدينيلسيا تيۋركسكي مەمليۋك پو يمەني اكۋش، كوتورىي سوبرال ۆ بولشوم چيسلە جيتەلەي تەح گور ي پۋستىني; ون ۆستۋپيل ۆ پەرەپيسكۋ س تاتارامي, پريگلاسيۆ يح پريسوەدينيتسيا ك نەمۋ، ي تە وتۆەتيلي ەمۋ سوگلاسيەم ي سكلونيليس ك نەمۋ يز-زا وبششەگو يح پرويسحوجدەنيا (رودستۆا)... «توگدا تاتارى پوسلالي سكازات كيپچاكام: “مى س ۆامي ودنوگو رودا (پرويسحوجدەنيا), ا ەتي الانى ۆام نە رودنيا، چتوبى ۆى يم پوموگالي.... تاتارى جە وستاليس ۆ سترانە كيپچاكوۆ, بوگاتوي بولشيمي پوستبيششامي زيموي ي لەتوم. ۆ نەي ەست حولودنىە لەتوم ي تەپلىە زيموي مەستا، بوگاتىە پاستبيششامي. ەتو — سترانا لەسوۆ نا بەرەگۋ موريا… وني (تاتارى) دوشلي دو گورودا سۋداكا، گورودا كيپچاكوۆ, گدە يح گلاۆنىە سيلى; ون ناحوديتسيا نا بەرەگۋ حازارسكوگو موريا ي ك نەمۋ پريستايۋت كورابلي. ەتو حازارسكوە مورە سوەدينياەتسيا س زاليۆوم كونستانتينوپوليا...». (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).
8. «كازاحي پودۋمايۋت – پوموشش كاحەتي وكازالي...، تۆالادتسى دەرجالي ۆ ستراحە ۆراگوۆ تساريا، وسوبەننو كازاحوۆ,...  وت پوسلوۆ جە گەورگي X پوترەبوۆال زاپيس نا وستاۆلەنيە ۆ كارتلي 150 سترەلتسوۆ ي دوسىلكي وستالنىح پو ۋگوۆورۋ دليا ۆوينى پروتيۆ كازاحوۆ ي درۋگيح اگاريان…، كاحەتي ەششە نە وپراۆيلاس وت نابەگوۆ كازاحوۆ, ... ۆ سرەدنەي كارتلي "گوستيلي" كازاحي, ي منوگيە دەرەۆني وستاليس نە تولكو بەز حلەبا، نو ي بەز جيليشش... پەرۆىم ۋۆيدەل كازاحوۆ زوركي گلاز داتۋنا، ەششە ۆوسەم دەرەۆەن رازرۋشيلي كازاحي زا حانسكوگو سىنا... وپۋستوشيتەلنىي نابەگ كازاحوۆ ي زاپوزدالايا پوموشش گوريسكيح درۋجين نە سپوسوبستۆوۆالي ۆەسەلومۋ ناستروەنيۋ.... ۆ زامكە دولگو ۆىسمەيۆالي سۋماسشەدشەگو ازناۋرا، يدۋششەگو ۆوينوي س گورستيۋ درۋجيننيكوۆ نا كازاحسكيە ەيلاگي... سرىۆايا پەسترىە پولوتنيششا شاتروۆ, كارتليتسى نابراسىۆاليس نا سپياششيح. كازاحوۆ, پىتاۆشيحسيا پرورۆاتسيا يز ەيلاگا, پريكانچيۆالي نا مەستە تاينىە زاسادى تۆالادتسەۆ. سااكادزە راسپورياديلسيا سنيات س اروب كازاشەك ي پرەدوستاۆيل درۋجيننيكام ۆىبرات سەبە دەۆۋشەك, دەتەي وتدەليل دليا پروداجي ۆ يمەرەتي. پود سمەح ي جەستوكيە شۋتكي كازاشكي س ديكيمي ۆوپليامي پريجيمالي ك سەبە پلاچۋششيح دەتەي. ستارايا كەتەۆان گولوۆۋ كازاحا نا پاميات ۆىپروسيلا، وكولو بۋيۆولياتنيكا پريبيلا... ۆپەرەدي زۋرناچەي نا دليننوم شەستە كولىحالاس رازۋكراشەننايا پەتۋشينىمي پەريامي گولوۆا مامبەت-حانا, وكرۋجەننايا سۆيتوي يز دۆۋحسوت كازاحسكيح گولوۆ نا چەرنىح شەستاح. زۋگزا, پلەننيتسا ۆ مەتەحسكوم زامكە، بىلا پو-پرەجنەمۋ نەپوكورنوي كازاشكوي. ... داي كونيا ي ودەجدۋ دجيگيتا! - ستراستنو ۆىكريكنۋلا زۋگزا. - ۆەرنۋس ك براتۋ ۆ ەيلاگ، سنوۆا حانشەي بۋدۋ! لۋارساب ۆوينوي پويدەت نا كازاحوۆ. مىسل و توم، چتوبى دات ۆوزموجنوست تساريۋ ۋسپوكويتسيا ۆ بيتۆە س كازاحامي, ... گوتوۆيتسيا ك ۆوينە س كازاحسكيم حانوم...، نەمەدلەننو ناپاست نا كازاحيۋ ي ۋبيت ومار-حانا. چەرەز نەسكولكو دنەي گرۋزينسكيە ۆويسكا پودوشلي ك كازاحي. ... لۋارساب ۋديۆيلسيا، زامەتيۆ سپەشنىە ۆوەننىە پريگوتوۆلەنيا حانا كازاحي. كازاحي وردوي بروسيليس نا ستروينىە ريادى گرۋزينسكوگو ۆويسكا. لۋارساب سترەميتەلنو رۆالسيا ۆ گلۋب كازاحي... ۆولنەنيا ۆ تسارستۆە نە ۋتيحايۋت: تو وبناگلەۆشيە كازاحي ۋسترايۆايۋت نابەگي. ۆسە جە درۋگوگو ۆىحودا نەت، پريدەتسيا يدتي ۆوينوي نا بوگاتۋيۋ كازاحيۋ.... نا لەۆوم كرايۋ يرانتسەۆ حان كازاحي، حرابرىي شاباندا, ۋجە رازۆەرنۋل لەگكۋيۋ ستەپنۋيۋ كوننيتسۋ'.... س ديكيم گيكانەم ۆىنەسليس كازاحي زا سۆويم حانوم نا كراي دولينى.... گيۆي سۋنۋل سۆياششەننيكۋ نەسكولكو مارچيلي، پوپروسيۆ پريۆەزتي كازاحسكۋيۋ پلەتكۋ...» (اننا انتونوۆسكايا – «ۆەليكي موۋروۆي).  
9. «حالاجدار ەشقاشان ءوز الدىنا ساياسي بىرلىك رەتىندە ايتىلماعان، قاشان دا بوتەن بيلەۋشىلەردىڭ جالدامالى اسكەرى نەمەسە گۆاردياسى رەتىندە اتالادى. العاش رەت جازبا دەرەككوزدەرىندە ب.ز.د. ءVى عاسىردا ايتىلعان. عالىم ءوز ەڭبەگىندە ح عاسىردا اراب ساياحاتشىسى ءيستاحريدىڭ ەڭبەگىنەن كەلەسى ءۇزىندىنى كەلتىرەدى: "حيلجي (حالاج دەپ تە وقيدى) ەرتە كەزدە گۋردىڭ ارتىنداعى يند پەن سەدجەستان اراسىنداعى ەلگە باسىپ كىرگەن تۇركى تايپاسى; بۇلار مالشىلار، سىرت ءپىشىنى، ادەت-عۇرىپتارى مەن كيىمدەرى ء(بىر نۇسقاسى ء"تىل") تۇركىشە". ونىڭ شىعارماسىن باسقا اراب اۆتورى يبن-حاۋكال پايدالانعان ءتارىزدى. ويتكەنى، ول دا سولاي جازعان: "حيلجي – ەرتە كەزدە يند پەن سەدجەستان اراسىنداعى ەلگە باسىپ كىرگەن تۇركى تايپاسى; ولاردىڭ سىرت ءپىشىنى تۇركتەرگە كەلەدى، تۇركىلىك كيىمدەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىن قولدانادى جانە ءبارى تۇركى تىلىندە سويلەيدى». (حالادج).
10. «بولشايا چاست رۋسسكيح پيساتەلەي پولاگاەت، چتو پەرۆىە كازاكي پرويزوشلي يلي سوستاۆيليس ۋ تاتار، چتو ۋ نيح جە روديلوس نازۆانيە كازاك، ي وت نيح پەرەشلو كو ۆسەم وتراسليام پرەجدە بىۆشيح ي نىنە سۋششەستۆۋيۋششيح كازاكوۆ. مىسل سيۋ، ك كوتوروي مى ۋجە پريۆىكلي، وپروۆەرگايۋت ۆوستوچنىە يستوريكي، ۋتۆەرجدايا، چتو كازاكي سوستاۆليالي ساموستوياتەلنىي ي نەزاۆيسيمىي نارود ۆ وتدەلەننەيششيح ۆەكاح ناشەگو لەتوچيسلەنيا. نەكوتورىە داجە وتنوسيات يح سۋششەستۆوۆانيا دالەە روجدەستۆو حريستوۆا. دوستوۆەرنو تو، چتو فيردەۆسي، يلي فەردۋسي, جيۆششي وكولو 1020 گودا, تو ەست: زا دۆا ستولەتيا دو پوياۆلەنيا مونگولو-تاتار نا زاپاد، ۆ يستوري رۋستەما، ۋپوميناەت و نارودە كازاكاح ي حاناح كازاكسكيح. يز سوچينەني ەگو ي درەۆنەيششيح لەتوپيسەي پەرسيدسكيح، كوتورىم ون پولزوۆالسيا، يزۆەستنو، چتو كازاكي درەۆنيە، پودوبنو پوزدەيششيم، پروسلاۆيلي يميا سۆوە گرابەجامي ي نابەگامي، چتو گلاۆنوە ورۋجيە يح بىلي كوپيا». (ا.ي.لەۆشين. وب يمەني كيرگيز-كايساكوۆ).
11. «كاي, بايات، الكا-ەۆلي، كارا-ەۆلي، يازىر، دوگەر، دودۋرگا، ياپارلى، افشار، كىزىك، بەگديلي، كاركىن، باياندىر، پەچەنە، چاۆۋلدۋر، چەپني، سالۋر، ەيمۋر، الايۋنتلۋ، يۋرەگير، يگدير، بيۋگديۋز، يۆە، كىنىك (وسنوۆاتەلي سەلدجۋكسكوي يمپەري)». (وگۋزى).
12. «اليەلي، اراباچي، اتا، باياتى, گوكلەنى، ەرمەلي، يومۋدى, كاراداشلى (يازىرى), كىركىنى، ماحتۋمى، مۋكرى، مۋرچالي، نوحۋرلي (نۋحۋر), نۋراتينسكيە تۋركمەنى، وگۋردجالي، ولامى، ساكارى، سالورى (سالىرى), سارىكي، ساياتى، تەكينتسى (تەكە), حازاري, حاتاب، حودجا، چوۆدۋرى (چاۋدور), شەيحي، ەمرەلي، ەرساري, ەسكي». (تۋركمەنى).

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz