بالانىڭ بىلدىرلاعان تiلiن ەستiپ، ءتاتتi قىلىعىنا ءتانتi بولعاننان اسقان باقىت جوق شىعار بۇل فانيدە. ء“ومiردiڭ بiر قىزىعى بالا دەگەن...” دەپ، اباي اتامىز ايتپاقشى، قاي جاعىنان الىپ قاراساڭىز، بiز بۇل جالعاندا تەك بالا ءۇشiن، بالانىڭ ەرتەڭگi بولاشاعىنىڭ جارقىن بولۋى ءۇشiن عانا ءومiر سۇرەدi ەكەنبiز. “تاربيە كوزi — تال بەسiك” دەپ بالاعا جاستان دۇرىس تاربيە بەرۋگە جانتالاسامىز. سول جولدا ايانباي تەر توگەمiز ءارi ءوزiمiزدi قۇربان ەتەمiز. اربiردەن سوڭ تiرنەكتەپ جيناعان ازىن-اۋلاق دۇنيە-مۇلiكتi ءوزiمiز iشiپ-جەمەسەك تە، بالامىزعا شاشامىز. بۇل، ارينە، “بالا — باۋىر ەتiڭ” دەگەن ءسوزدiڭ تەكتەن-تەك ايتىلماعانىنىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى بولار.

بالانىڭ بىلدىرلاعان تiلiن ەستiپ، ءتاتتi قىلىعىنا ءتانتi بولعاننان اسقان باقىت جوق شىعار بۇل فانيدە. ء“ومiردiڭ بiر قىزىعى بالا دەگەن...” دەپ، اباي اتامىز ايتپاقشى، قاي جاعىنان الىپ قاراساڭىز، بiز بۇل جالعاندا تەك بالا ءۇشiن، بالانىڭ ەرتەڭگi بولاشاعىنىڭ جارقىن بولۋى ءۇشiن عانا ءومiر سۇرەدi ەكەنبiز. “تاربيە كوزi — تال بەسiك” دەپ بالاعا جاستان دۇرىس تاربيە بەرۋگە جانتالاسامىز. سول جولدا ايانباي تەر توگەمiز ءارi ءوزiمiزدi قۇربان ەتەمiز. اربiردەن سوڭ تiرنەكتەپ جيناعان ازىن-اۋلاق دۇنيە-مۇلiكتi ءوزiمiز iشiپ-جەمەسەك تە، بالامىزعا شاشامىز. بۇل، ارينە، “بالا — باۋىر ەتiڭ” دەگەن ءسوزدiڭ تەكتەن-تەك ايتىلماعانىنىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى بولار.
ءيا، بالا جاس شىبىق سياقتى. باپتاپ، كۇتiپ قاراماساڭ قيسىق ءوسۋi مۇمكiن. كەرiسiنشە، كۇن سايىن سۋ قۇيىپ، ءوسiپ-جەتiلۋiن قاداعالاپ جۇرسەڭ، بويىن الدەبiر زيانكەستەردەن اۋلاق ۇستايتىن اعاش سياقتى ءتۇزۋ وسەدi. بۇل بiزدiڭ سانامىزدا العاش مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعاننان سiڭiسiپ قالعان مىسال. “كەل بالالار، وقىلىق” دەپ بالعىنداردى ءارiپ تانۋعا شاقىراتىن الiپپەنiڭ اتاسى ىبىراي التىنساريننiڭ وسيەتi. بiر قاراعاندا، بۇل تاپتىرماس تەڭەۋدەن باستاۋ العان مiندەت مۇعالiمدiك جۇكتi ارقالاعان ماماندىق يەلەرiنە تيەسiلi. شىنىندا دا، “بالانى باستان” دەمەكشi, اۋەلi اتا-انا، سوسىن ۇستاز بۋىنى بەكي قويماعان ءارi ويى جەتiلمەگەن بالانىڭ دۇنيەتانىمى مەن وي ەلەگiنiڭ تەرەڭ ءھام كەڭ بولۋىنا بارىن سالۋى تيiس. الايدا، بۇگiنگi ۇستاز وسى بورىشتىق مiندەتiن ادال اتقارىپ ءجۇر مە؟ بالا جانىنا رۋحاني ءنار بەرiپ، بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەرiن سiڭiرە بiلەتiن مۇعالiمدەر بار ما؟ كەشەگi وقۋشى، بۇگiنگi جاس بۋىن كەلەشەكتە سول العان ازىعىن، نانىن تاۋىپ جەي الۋعا جاراتىپ ءجۇر مە؟
بiر كەزدەرi كەيبiر مەكتەپتە ساۋاتى جوق، وقىماعان “مۇعالiمدەردiڭ” ۇستازدىق ەتiپ جۇرگەنiن ەستiپ، جاعامىزدى ۇستاعانىمىز بار. اسiرەسە، بۇل كەسەل اۋىل مەكتەپتەرiن دەندەپ العان-تۇعىن. اۋىلدىڭ اكiمنەن كەيiنگi “قۇدايى” سانالاتىن مەكتەپ ديرەكتورىنا سۇراعانىن بەرسەڭ، بiلدەي “تاريح”، “ماتەماتيكا” ءپانiنiڭ مۇعالiمi بولىپ شىعا كەلەسiڭ. جانە ۇستازدىق ەڭبەك جولىڭ ارى قاراي ۋايىمسىز جالعاسسىن دەسەڭ، سىي-سياپات مۇنىمەن توقتاپ قالمايدى، دالiرەگiندە، مەكتەپ ديرەكتورى تاقتان تايعانىنشا ءار جىلى ارنايى “وتمەتكا” جاساپ وتىرۋىڭ قاجەت. ەگەر الدا-جالدا ديرەكتور جىلى ورنىن بوساتسا، ەرتەسiنە سەن دە شىقتىم دەي بەر. سەبەبi, جاڭا ديرەكتور لاۋازىمدى بيلiگiن ۇتىمدى پايدالانىپ، “جاڭا مۇعالiمدەر” الۋ ارقىلى جاڭا سوماداعى، ياعني، ينفلياتسياعا شاققانداعى پارانى جيناپ الادى. مiنە، بۇل ديناستيا وسىلاي جالعاسا بەرەدi, جالعاسىپ تا كەلەدi. ال مۇعالiمنiڭ بەدەلدi ماماندىق ەكەنiن ەسكەرسەك، ونىڭ سىيلى ءارi قۇرمەتتi ادام ەكەندiگi اسiرەسە، اۋىلدى جەردە قاتتى بايقالادى. نەگە دەسەڭiز، اۋىلدا جالاقىسىن ۋاقىتىلى الاتىن، وزگەدەن ەرەك كورiنەتiن دە مۇعالiم. بiراق، الگiندەي ساۋاتسىز مۇعالiمنەن بiلiم العان بالانىڭ بولاشاعىنان نە كۇتۋگە بولادى؟ بار تالاپ بالانىڭ 42 ءارiپتi تانىپ، ونى قوسىپ وقي بiلۋiندە مە؟ بۇگiنگi ۇرپاق كەلەشەگiنە بارماق باستى، كوز قىستىمەن قارايتىن ءبازبiر قانiپەزەر ديرەكتوردىڭ قوعامدى جەگi قۇرتتاي جەپ، iركiتتەي iرiتiپ جۇرگەنi كiمگە ءمالiم؟ قازiر قوعام بولىپ سىبايلاستىق جەمقورلىقپەن كۇرەسiپ جاتىرمىز. ونىڭ العاشقى “قارلىعاشتارى” بيلiكتiڭ و جاق بۇ جاعىندا جۇرگەندەردەن تابىلۋدا. بiر كiشكەنتاي اۋىلدىڭ ۇجىمىن باسقارىپ جاتسا مەيلi دەرسiڭ، ءداۋ دە بولسا، بيلiك ۇلكەن سەنiم ارتىپ تاپسىرعان كەيبiر ەكس-مينيسترلەر مەن كوميتەت باسشىلارى ەل-جۇرتتىڭ الدىندا بيۋدجەتتiڭ اقشاسىن قىمقىرىپ، ماسقارا ەتتi. مiنە، مۇنداي ادامنىڭ ولشەمiن ارمەن ەمەس، اقشامەن ولشەيتiن بۋىن قايدان كەلدi دەيسiز. ارينە، جاڭاعى بiز ايتقان ساۋاتسىز مۇعالiمدەر “بiلiم” بەرگەن ورتادان. ال، بiلiم جانە عىلىم مينيسترi ج.تۇيمەباەۆتىڭ ءوزi بiلiم سالاسىنىڭ سىبايلاستىقتان ارىلا الماي وتىرعانىن، ونى قۇرتۋ تەك مينيسترلiكتiڭ قولىنان كەلەتiن iس ەمەس، مۇنىمەن بۇكiل قوعام بولىپ كۇرەسۋ كەرەكتiگiن ايتقان-دى. ەندەشە، بۇعان داۋا بولار ەمدi مينيسترلiك تە جۋىق ارادا شەشە المايتىن سىڭايلى.
بiز تiلگە تيەك ەتكەن مىسالدىڭ كەيiپكەرلەرi تەك اۋىلدا عانا بار دەپ ويلاساڭىز، قاتەلەسەسiز. بiلiم مەن مادەنيەتتiڭ ورتاسى سانالاتىن قالانىڭ وزiندە دە تاڭقالدىراتىن جايتتار جوق ەمەس. بارiمiزگە بەلگiلi, سوڭعى كەزدە مينيسترلiك مەكتەپ iشiندە اقشا جيناۋعا، وتىرىس جاساۋعا تىيىم سالدى. بۇل بۇيرىقتى قاپەرiنە الىپ جاتقاندار دا بار، الماي جاتقاندارى دا بار. تiپتi, بiتiرۋشi تۇلەكتەردiڭ قوشتاسۋ سالتاناتى تەك مەكتەپ iشiندە عانا اتاپ وتiلەدi دەسە دە، كەيبiر مەكتەپ ۇستازدارى مەن تۇلەكتەرi بۇنى ءجون كورمەي، مەيرامحانادا تويلانۋىن ماقۇل كوردi. ول ءۇشiن ءار تۇلەكتەن 90 مىڭ تەڭگە اقشا جيناعاندارىن دا ەستiدiك. ارينە، اقشا جيناۋ، مۇعالiمگە سىي-قۇرمەت جاساۋ مەكتەپتiڭ قانداي ورتادان قونىس تەپكەندiگiندە جانە كوبiنە-كوپ قالتالىلاردىڭ بالاسىنىڭ وقيتىندىعىنا بايلانىستى. شىن مانiنە كەلگەندە، بiر الماتىنىڭ وزiندە ءار مەكتەپتiڭ ورنى ءار ءتۇرلi. ەگەر كوپسالالى نەمەسە تەرەڭدەتiپ وقىتاتىن بiلiم ۇيالارى بولسا، وندا قازiرگi جارگونمەن ايتقاندا، ۇنەمi “بايدىڭ” بالالارى وقيدى. تiپتi, بالاڭدى وسىنداي مەكتەپكە بەرگiڭ كەلسە، الدىن-الا “ساۋىت-سايمانىڭدى” دايىنداي بەر. بۇل جەردە بالانىڭ قابiلەتi, دارىنى ەكiنشi ورىندا، ال اقشا بiرiنشi ورىنعا شىعادى. سول سەبەپتەن دە دامەتكەنiن (ونىڭ ءوزi از اقشا ەمەس) بەرمەسەڭ، “مەكتەپتە ورىن جوق” دەگەن سىلتاۋلار كوسە-كولدەنەڭدەي بەرەدi. ەسەسiنە، قالتاسى جۇقالتاڭ وتباسىنىڭ بالاسى كاسiبي ستاتۋسى تومەن، ورتاڭقول مەكتەپتiڭ بiلiمiن قاناعات تۇتادى. ياعني، كورپەسiنە قاراي كوسiلەدi. بۇل اششى دا بولسا، قوعامنىڭ بۇگiنگi شىندىعى ەكەنiن مويىنداۋعا تيiسپiز.
بۇگiندە قوعام ەكiگە جارىلعان ۋاقىت. بۇرىنعى باي، كەدەي دەگەن تاپتىق توپ قازiر دە بار. بايدىڭ بالاسى اقشاعا سەنگەن، كەدەيدiڭ بالاسى بiلiمiنە سەنگەن زامان. ەكەۋiنiڭ تاڭداعان جولى دا باسقا. “باي بايعا قۇيادى، ساي سايعا قۇيادى”. جالپاق تiلمەن ايتقاندا، “اش بالا توق بالامەن وينامايدى، توق بالا اش بولام دەپ ويلامايدى”. بايشىكەش بالاسىنىڭ وقيتىن ورداسى دا، ارالاساتىن ورتاسى دا وزگەشە. تiپتi, كەيبiر اتا-انا بالاسىنىڭ بولاشاعىن تۇمانداپ جاتقانىن بiلمەيتiن بولۋ كەرەك، بالاسىنىڭ ۇستازىن ەرەكشە “اسپەتتەۋدi” داستۇرگە اينالدىرعان. ءار توقسان سايىن پالەنباي اقشانى لاقتىرىپ، بالاسىنا دۇرىس كوزقاراسپەن قاراۋىن قيىلا سۇرايتىن مۇنداي اتا-انا بۇل ومiردە ءبارiن اقشا شەشەدi دەپ تۇجىرىمدايدى-اۋ، ءسiرا. بۇگiن بار، ەرتەڭ جوق، قولدىڭ كiرi – اقشانىڭ قاشانعا دەيiن سەرiك بولاتىنىن كiم بiلسiن؟ ەگەر، اياقاستى بۇرىن مەنسiنە بەرمەيتiن كەدەيدiڭ قاتارىنان بiر-اق شىقساڭ، اقشاعا، سوسىن اتا-اناسىنا جالتاقتاعان بالا بiلiمiن قالاي الىپ كەتەدi? ءاۋ باستا بالانى دا، مۇعالiمدi دە اقشامەن قىزىقتىرىپ جۇرگەندە، وسى جاعىنا تەرەڭ بويلادىق پا؟ البەتتە، جوق.
بولاشاعىمىز بالامىزدى وسىنداي كەرەعار حارەكەتكە اۋەس ەتiپ، دۇرىس جولدان تايدىرىپ ءھام ونە بويىنىڭ قيسىق بiتۋiنە باسقا ەمەس، اتا-انانىڭ ءوزi اتسالىسىپ جاتقان كەزدە ابايشا بالاسىن مەكتەپكە “بiل” دەپ ەمەس، كەرiسiنشە “قىزمەت قىلسىن، شەن السىن” دەپ بەردiم” دەيتiندەر كوبەيدi. دالدiگiن ايتقاندا، “بالام گالستۋك تاعىپ، كرەسلودا شiرەنiپ وتىراتىن شەنەۋنiك بولسا ەكەن” دەپ پەندەشiلدiككە سالىناتىن اتا-انانىڭ قاتارى وسۋدە. سونى ماقتان ەتiپ، شەنەۋنiك بالاسىنىڭ ارقاسىندا ءوز ابىرويىنىڭ اسقاقتايتىنىنا كوزi جەتەتiن سياقتى. بۇل ناعىز “زامانىنا قاراي ادامى” نەمەسە “زامانىڭ تۇلكi بولسا، تازى بوپ شالداردىڭ” جەتەسiز ارەكەتi. جانە بۇل بالاڭ ءۇشiن جيعان دۇنيەڭنiڭ جەلگە ۇشىپ، قايىرىمدى قايتارىمىنىڭ بولماۋىنا اكەلەتiن بiردەن-بiر كەدiر-بۇدىر جول. ويتكەنi, قازiر شەن مەن شەكپەندiنiڭ ۇستەم جۇرگiزگەن ۋاقىتى قۇردىمعا كەتكەن. ەلiمiز جاڭا باعىتقا قاراي قادام باسىپ كەلەدi. بەيبiت ەلدiڭ ۇرپاعى بiلiمدi بولۋى شارت. ول ءۇشiن بالاعا بiلiم ءنارiن بەرەتiن ۇستاز قاۋىمى بiلiكتi, ءوز iسiنە ادالدىق تانىتسا يگi. سول جولدا ايانباي ەڭبەك ەتiپ، اركەز ۇلاعاتتى ۇستاز اتىن ارقالاپ ءجۇرۋدi باقىت ساناسا، سوندا عانا تاۋەلسiز ەلدiڭ ەرتەڭiنە تiرەك بولارلىق جاستار كەلەدi ومiرگە. ونسىز سiز بەن بiزدiڭ ايتىپ وتىرعانىمىز بوس اڭگiمە.

دينارا مىڭجاسارقىزى
«تۇركىستان» گازەتى 25 ماۋسىم 2009 جىل