ەي، ەستى جىر – ەسكى جىر…
ەرتپەي كەتتى جاڭا اعىندار جانىققان،
ەرەمىن دەپ مەن دە ەلپىلدەي قويعام جوق.
ەسەنعالي.
(ە.راۋشانوۆ شىعارماشىلىعى جونىندە ءبىر پارا ءسوز)
«ءبىسمىللا» – ءسوز باسى!.. بۇل سىردى ايتۋ كەرەك پە، ءوزى؟.. وسىنشا جىل ىشتە ساقتادىم عوي، نە دە بولسا، ايتتىم. فازىلى كەڭ جاببار جارىلقار دا: ون جەتىگە اۋناعان جاسىم-ءدۇر، مەن تۇسىمدە ءجانناتتى كوردىم! قاتارىنان ەكى رەت!.. ونىڭ اسەرىن ايتۋ، ەش مۇمكىن ەمەس، وعان قىزىل ءتىلدىڭ شاما-شارعاسى جەتپەيدى. ال اسەرىنەن ايىعۋ، ءتىپتى، قيىن بولدى. دۇنيە دە، ىشكى كەڭىستىگىم دە مۇلدە جاساڭعىرىپ كەتكەن. كۇندەلىكتى «سوۆەتتىك ءومىر سالتىمەن» عۇمىر كەشىپ جاتقان ولىشاردەگى توعىشار جۇرتتىڭ تىرلىگى مەنىڭ جان الەمىممەن ءتىپتى قابىسپايدى…
ەرتە كوكتەم ەدى. ءوزىڭ – بوزبالا، ءوزىڭ ءسوز-شالىق دەرتىنە ايىقپاستاي شالدىققانسىڭ. ال ونداي جانعا ەرتە كوكتەمنىڭ سالقىنىنىڭ قالاي اسەر ەتەتىنىن، ەي، بىلسە ەدى مىنا جۇرت؟! ول سالقىننان – تۇسىمدە كورگەن ءجانناتتىڭ ءيىسى بۇرقىراپ تۇرار-دى; رۋحىم – قالىپتى ومىرگە سيا الماي شىرقىراپ تىنار-دى. جان ءۋا ءدىلدى – ءيىسى، ءتۇر-ءتۇسى بولەك ءسارۋار ءۇندى ءبىر الەم باۋراپ الدى;
تالاي تۇندەر
جەز بىلەزىك
ايعا قاراپ
جەر تىرەپ،
جوق ايقىن جول،
ءتۇزدى كەزىپ،
ساي جاعالاپ
تەنتىرەپ،
جاۋعان جۇلدىزدار استىندا جاۋراعام-دى…
ءسويتىپ ءجۇرىپ الىستان مۇنارتقان الماتىعا دا اتتاندىم. ۇشاقتان تۇسسەم، الدىمدا كوگىلدىر تاۋلاردان بولىنگەن الىپ جاقپارداي بولىپ كەكىلباەۆ تۇر! ارينە، مەنى كۇتىپ تۇرماعانى بەلگىلى، باقسام، جۇبايى – كلارا جەڭەشەم مەنىمەن ءبىر ۇشاقتا كەلگەن ەكەن. قايتكەنمەن دە العاشقى ا ر م ا ن س ا پ ا ر ى ن ا اتتانعانىمدا الدىمنان ءوز توپىراعىمنان جارالعان ءسوز يەسىنىڭ شىققانى وڭ ىرىم، ءتۇزۋ يشارا-تىن. ارينە قاسىنا باتىپ بارا المادىم…
نەمەرەسىن ەرتىپ الماتىعا قىدىرىپ كەلە جاتقان زەردەباي اعاي بەگارىستانۇلىنىڭ (م.عابدۋللين، م.ماعاۋيندەردىڭ ەڭبەكتەرىندە اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىن جيناۋشى رەتىندە جاقسى لەپەسپەن اتالاتىن قۇرمەتتى ۇستاز) سەلبەۋىمەن تۋىسى – قازاقتىڭ تۇڭعىش تۇركولوگى عۇبايدوللا ايداروۆتىڭ شاڭىراعىنا تۇنەپ (بۇل دا تەگىن بولماسا كەرەك), «كازگۋ-گورودوكتاعى» ىلكى سالىنعان №8-جاتاقحاناعا دا جايعاستىم-اۋ… بۇل ءبىر تۇسىمدە ەكى مارتە كورگەن عاجاپقا جەتپەسە دە وڭىمدەگى بەيىش ەدى! قوسپاسىز حالال ءسوزىم بۇل!
جاستىقتىڭ جازعى جۇماعى «كازگۋ-ءدىڭ قالاشىعىندا» تازالىق اتتى ۇعىم سالتانات قۇرىپ تۇرعان شاق-تىن ول كەز. باعىما وراي، شىن ۇلتشىل جىگىتتەر مەن قىزدار جولىقتى… ارادا قۋداي پارلاپ قانشا جىلدار وتسە دە سول جازدىڭ اسەرى جۇرەگىمدى ءالى كورىكتەي قىزدىرادى. جىگىتتەر – عىلمان، قىزدار ھۇرگە اينالعان ءبىر قاسيەتتى قاس-قاعىم-تىن…
الايدا ادام جۇماقتا ءجۇرىپ تە ءوزىنىڭ «توزاعىن» ساعىناتىن ءحال كەشكەنىن ەستىگەنىڭىز بار ما؟ «شولگە ۇيرەنگەن قوڭىر قازدىڭ ءشولىن اڭساپ شولدەيتىنىن» پامدەۋشى ەك. بىراق ول ءوز باسىما كەلەرىن بىلمەپپىن. سانا تۇپكىرىمدە «بەيىشتىڭ» جۇپارىن «توزاعىمدا» قالعان جۇرتقا تەزىرەك جۇتقىزعىم، جۇققىزعىم، ءوزىم بىلگەندى باسقالارعا دا ۇققىزعىم كەلەتىن ءبىر اڭسار دا بار… بۇرىن اۋىلدان شىقپاعان ماڭعىستاۋلىق قوس بوزىم – ەرمەك امانشاەۆ (بولاشاق دراماتۋرگ-شەنەۋنىك) ەكەۋمىز كونكۋرستان بىرگە قۇلادىق. ءبىر ورىنعا ون ەكى ادام تالاسقان قيان-كەسكى شايقاستا جارتى بالل جەتپەي جىعىلدىق. ارينە ول شاقتا (1979 ج.) سوۆەتتىك قوعامدى جەمقورلىق ىندەتى ابدەن مەڭدەگەن. كەيىنگى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدى، ياكي قازاقتىڭ رۋحاني ءۋا ءدۇنياۋي قازىناسىن ۇپتەۋشىلەر مەن توناۋشىلار سول قوعامدا «ستاجيروۆكادان ءوتىپ» جاتقان. جوعارعى وقۋ ورىندارىنا، البەتتە، جوعارى ساناتتى كازگۋ-گە ءوز بىلىمىڭمەن ءتۇسۋ قيامەت تىرلىك. ونىڭ ۇستىنە، «الىس وبلىستان كەلگەن»، «مالشىنىڭ بالاسى» دەيتىن جەڭىلدىكتەر سول جىلى الىنىپ تاستالدى. شىنىن ايتايىن، وقۋدان قۇلاپ قالعانىمىزعا ءبىز ونشا قايعىرعان جوقپىز، قايتا ەلگە قايتاتىن بولعانىمىزعا قاتتى قۋاندىق! شاڭ بوراعان اۋلىمىزدىڭ ءاربىر ءيتىن دە ساعىنىپ ەك…
سونىمەن، «كوكتەم-3»-ءتىڭ الدىنان كۆاس الىپ، قۋانىشىمىزدى «جۋدىق». كيوسكىدە فاريزا اپامىز باسقاراتىن سول كەزدەگى ءبىزدىڭ سۇيىكتى جۋرنالىمىز «پيونەردىڭ» (كەيىن «اق جەلكەن») جاڭا نومەرى بار ەكەن، ەسەنتاي جاعاسىنداعى كوك شالعىندا اۋناپ جاتىپ پاراقتاي باستادىق. ايقارما بەتكە ەسەنعالي راۋشانوۆ دەگەن جاس اقىننىڭ ولەڭدەرى شىعىپتى. بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن سونى سوي. ەسىم-ءنامىنىڭ وزىنەن مۇلدە ءبىر الىس ولكە، الدە ءبىر شەت قياننىڭ تىلسىم ساۋلەسى شاعىلىسارداي. ال ولەڭدەرىنىڭ ىلكى جولدارىنان-اق ماعان تى-ىم-تىم-م ەتەنە ءبىر ءيىس بۇرق ەتە ءتۇستى! ول ەرتە كوكتەمدە تۇسىمدە كورگەن پەيىشتىڭ جۇپارى سىندى باسىمدى اينالدىرىپ جىبەرگەنى… سالدەن سوڭ الگى عايىبي ماستىقتان ايىعىپ، قايتا وقي باستادىم. سويتسەم، مىناۋ جۇمباق جىرلاردان بۇرقىراپ تۇرعان – ماڭعىستاۋدىڭ ءيىسى! جالما-جان ەرمەككە: «ەي، مىنا ولەڭدەردەن ماڭعىستاۋدىڭ ءيىسى شىعادى!» دەپپىن ەسىرىكتەنىپ. ول جۋرنالدى يىسكەپ كورىپ، مىنانىڭ ەسى دۇرىس پا دەگەندەي، ماعان سەزىكتەنە قاراپ قويادى…
«ماحامبەت ولگەننەن كەيىن كەۋدەدەگى ەلدىڭ الداش باتىرى قايتا قول جيناماق بولىپتى» دەپ باستالادى ءبىر جىردىڭ «القيسساسى». سونداعى قوناقاسى بەرۋدەن اسا الماعان، جىگەرى جاسىپ قالعان ولىسۇيەك ەلگە قىلار قايرانى قالماعان باتىردىڭ اۋزىنان قان اتقىلاعانداي بولادى:
…كەلەلى ءسوزدىڭ، كەنەنىم،
پارقىنا تاعى جەتپەدىڭ.
كۇدەرى جىگىت مەن ەدىم،
كۇدىس ات بەرىپ نەتكەنىڭ؟!
…وڭشەڭ ءبىر تەكسىز تۇر قاپتاپ،
بۇلاردى مۇندا كىم جيعان؟
كورگەنسىز قىزىڭ جىرتاقتاپ،
كوركەۋدە ۇلىڭ ىرجيعان!
ەلدىگى قايدا بۇل ەلدىڭ،
ەرمەيدى نەگە باتىرعا؟
جاتىر ما، الدە كىلەڭ قۇل
بيلىگى جەتپەي قاتىنعا؟!.
ماعان عانا ەتەنە، ماعان عانا تانىس ءبىر اتايى دا اتويى كيەلى ءۇن كونە عاسىرلاردىڭ تورىنەن تاپسىنىپ ءبىر سويلەسىن! مىناۋ اسقاق رۋحتىڭ الدىندا بۇگەجەك قاققان ءناسىلسىز توبىردىڭ ءوز زامانداستارىم ەكەنىن دە شىرامىتىپ وتىرمىن. ماحامبەتتى قاپىدا ولتىرگەن «ىقىلاس-جىلانعا» شىعارىلعان ۇكىم الداش باتىردىڭ اۋزىمەن بىلاي اياقتالدى:
قارسى كەپ كەشە باستەستى ول،
باستاۋعا دايار سوعىسىن. –
«دوسپىن» دەپ كەلىپ باس كەستى ول،
ولۋگە ءتيىس سول ءۇشىن!..
بۇدان ارعى ولەڭدەردەن مەنى ولەردەي اڭساتىپ جۇرگەن كوشپەندى ءومىر باستالادى:
زاڭىمەن ويشىل دالانىڭ
جول-جولدى جالعاستىرادى.
جابۋىن ويسىلقارانىڭ
جازى كەپ الماستىرادى…
نەمەسە:
…ۇركەر جامباسقا كەلدى،
جازدىڭ جەتكەنى عوي بۇل…
باستاۋىن باعزىدان العان الدە ءبىر الىس اڭسار، تانىس ءۇمىت، تىلسىم ىڭكار، ساراناۋ ساز، باباۋ سارىن بويدى باۋراپ الىپ، ۇزدىكتىرىپ بارادى. بۇل اسەردىڭ ءتۇپ تامىرىن سول مەزەتتە تاپ باسىپ تاني الماسام دا، مۇنىڭ ءبارى، ايتەۋىر ماعان حاس، ماعان ەنشىلى سەزىم ەكەنىن ناعايىپ ءبىر تۇيسىكپەن شامالادىم… ونىڭ مەن تۋعان قاسيەتتى قونىسقا قانداي دا ءبىر قاتىسى بارىن سەزدىم. وسىدان باستاپ ەسەنعاليدى ىزدەۋ باستالدى. ول كەزدە بايلانىس قيىن، اقپارات الماسۋ اقىرەتتىڭ جولىنداي… دوستارىمىزبەن جازىسقان حاتتارىمىز قيانداعى قىستاۋعا قاناتتارى تالىپ، «ەدۋ، ەدۋ قاشىقتان» – اۋىزسۋ تاسيتىن «كوكقاسقالارمەن» ايدا-جىلدا ءبىر كەلەدى.
1980 جىلى قاراماندىباستىڭ تاۋشىقتارىنىڭ اراسىندا جىلقى باعىپ جۇرگەنىمدە تۇمانباي اقىن باسقاراتىن ءبىزدىڭ تاعى ءبىر سۇيىكتى الماناح «جالىندا» مەن ىزدەگەن اقىننىڭ ءبىر توپ ولەڭى جارق ەتىپ جاريالاندى-اۋ. جاريالاندى دەگەننەن كورى، كوڭىلدىڭ كوگىلدىر كولىنە ءبىر توپ كوگالا ۇيرەك قاناتىن سۇيرەپ قوندى دەسەك، قالاي؟.. ءوزىم دە «الاگوز» نىسپىلى قاراكوك اتتى مامىر تويىنا قوسقالى جۇرگەم، «قاراكوك ايعىر تۋرالى باللادا» دەيتىن جىر كوڭىلىمە تاڭبالانا بەردى. ءالى جادىمدا، بىلاي باستالادى:
اقشا بۇلت اق باتسايى جاۋلىق پا ەدى،
جۇلقيدى ايلەڭكەس جەل اۋلىكپەلى.
ۇيىردە ارقىراعان قاراكوك جوق،
قۇدايىڭ بەرىپ قاپتى-اۋ، ساۋرىك تورى…
مۇنداعى «اق باتسايى جاۋلىق»، «ايلەڭكەس»، «ساۋرىك تورى» سىقىلدى سوزدەر ءتىلى تاڭقىلانىپ بارا جاتقان قازاق ۇلتىنىڭ ماڭعىستاۋ جۇرتى لەكسيكونىنا ەتەنە بولىپ قالعان كەز-ءتىن. جۇرەك تاعى شىم-م ەتە قالدى… باللادانىڭ ورتا تۇسىندا مىنا شۋماق كەزدەستى:
ماستەگىن باسىنا ۇرىپ، تالعا بايلاپ،
كەي جىگىت كۇرسىنىستى «ارمان-ايلاپ».
قامشىنى ق ا ر ا ش ءو ر م ە تىستەپ الىپ،
ءبىز كىردىك ءبىر بۇيىردەن انداعايلاپ…
ولەڭنىڭ وسى جەرىنە كەلگەندە مەن ءبىر شىجىمنىڭ شەتىن ۇستاعانداي بولدىم. «قاراش ورمە» دەگەن تىركەس كوپ قۇپيانىڭ بەتىن اشقانداي ەدى. ءبىزدىڭ ەلدە قاراش اتتى اۋىل بار. ولار، نەگىزىنەن، شەتىنەن ءدىندار، ءدىلمار، سوم تەمىردى سۋداي ساپىراتىن ۇستا-زەرگەر، نە ءبىر ساعانا مولا، سارىايشىقتى كۇمبەزدەر سالعان، قارا تاسقا ءۇن بىتىرگەن تامشى شەبەر، قۋ قاراعايدى جەتىم قۇلىنداي تەلمەڭدەتكەن، توردە تارتقان كۇيىمەن كولدە قۇسىن كولبەڭدەتكەن كۇيشى-جىرشى، ءباسى قۇر اتقا باعالاناتىن سۇيەكباس قۇراندى ەرلەر جاسايتىن ەرشى، تۇيەنىڭ كونىنەن تىلىنگەن تارامىستى سىم ىشەكتەي دىڭىلداتقان ءورىمشى، ەڭ باستىسى، جەر تامىرىن تاپ باسىپ، ساۋلى ارۋاناداي ءيدىرىپ، ماڭعىستاۋدىڭ قاراويى مەن ۇلىقىرىنان نەشە مىڭ شىڭىراۋ قازعان قۇدىقشىلار بولىپ كەلەدى. تالاي شىلىڭگىر شىلدەدە «قاراش قازعان»، «قاراش»، «قاراشولگەن» اتتى «ءجۇزادىم»، «دۇڭگىرلەك» شىڭىراۋلاردىڭ كاۋسارلارىنان مەيىرىمىز قانعان. ارينە ءىس كىمنىڭ قولىنان شىقسا، ات تا سوعان تاڭىلادى. «قاراش قاقپان»، «قاراش كەتپەن»، «قاراش قىرىقتىق»، «قاراش ساندىق»، «قاراش ورمە قامشى» دەگەن اتاۋلار بىزگە بالا كۇننەن ەتەنە. مەنىڭ بۇل «زەرتتەۋىم» اقىننىڭ تاعى ءبىر جاريالانىمداعى: «انام ماعان ايتادى ماڭعىستاۋىن، – 360 اۋليە كۇڭىرەنگەن…» دەگەن جولدارىن وقىعاندا تياناعىن تاۋىپ، تىڭعىسىنا جەتكەندەي بولدى.
ءسويتىپ ءبىر ءساتتى كۇنى، ماڭعىستاۋداي بايگىلى دالانى ارتقا قالدىرىپ، الماتىداي ايگىلى قالانى بەتكە الدىق. قويماي ءجۇرىپ قازمۋ-گە وقۋعا تۇستىك. سىرتتاي وقيتىنداردىڭ سەسسياسى كەزىندە قاسىنا قانات تاكەباەۆ دەگەن دوسىن ەرتكەن ەسەنعالي اعامىزبەن دە جۇزدەستىك. بولجامدارىم الداماپتى، ول، شىنىندا، 30-جىلدارداعى الاساتتا باباكۇلدىكتەن اۋىپ كەتكەن قاراش اۋلىنىڭ پەرزەنتى بولىپ شىقتى. سوۆەتتىك تاڭبالاۋعا سالساق، «باندى ادايدىڭ» ءزاۋزاتى. اۋليەلى اتامەكەنىن ايتا بەرەتىنى زاڭدى ەكەن، اناسى اتام بەكەتتىڭ بەس ۇلىنىڭ ءبىرى جايلاۋدان تارايتىن سوفى شالداردىڭ ۇرپاعى قاماۋقىزى اۋەحان اپامىز كورىنەدى. اعامىز سول ءتۇنى ءوز ولەڭدەرىن ەمەس، اكەسىنەن ۇيرەنىپ قالعان «كوكمويناقتىڭ ءۇيىرى» جىرىنان ۇزىندىلەر وقىدى. ماعان: «بايىمبەت پالۋان دەگەن كىم؟» دەپ ساۋال قويدى. ەس-اعاڭ ايتقان ونىڭ ۇزاق جىرىنىڭ سوڭى بىلاي اياقتالادى:
تۇرەكە يشان-تاقسىر-اي،
سىزدەن دە تۋعان ماقسىم-اي،
اسىلىڭ ءامي بولعاسىن
عالامعا ءتۇستى ساۋلەڭىز.
شاراپاتى ءۇشىن حالىقتىڭ
جاۋپەردى جاۋعا سەرمەڭىز…
سىزدەن حابار كۇتۋلى
قارشىعا قۇستاي تالپىنىپ
مويىندى بۇرىپ تۇرامىز.
ونەگە بولعاي جۇرتىڭا،
اللادان ءناسىپ مۇراڭىز.
بۇل ءبايىتتى باسقارعان،
كەۋدەسىن اشىپ اقتارعان
بايىمبەت پالۋان قۇداڭىز…
وسى ءبىر عانا ۇزىكتە قانشا تاريح بۇعىپ جاتىر. البەتتە، تۇرەكە يشان-تاقسىر – شوپان اتانىڭ قاسىنداعى قىزىلسۋدا مەشىت-مەدىرەسە ۇستاعان ساربەكۇلى تۇرماعامبەت يشان (تۇرەكە قازىرەت), ال «تاقسىردان تۋعان ماقسىم» – قازاقتىڭ تۇڭعىش گەولوگ-عالىمى، تاعدىرى شىم-شىتىرىق تالقى مەن تاركىگە تولى ورازماعامبەت اۋليە. ولارعا وسى جىردى ارناعان اقىن-جىراۋ، بي، سوفى، ءۇش مۇشەلىنە شەيىن تىزەسى جەر يىسكەمەگەن پالۋان بايىمبەت تەلەۋۇلىنىڭ ءوزى نەشە حيكايات-كەڭەسكە ارقاۋ بولار ايدىڭگىر تۇلعا-تىن…
ۋاقىتتىڭ ءدال سونا ءبىز كەشىپ جاتقان كەزەڭىندە كەشەگى كەڭشىلىك، جۇماتاي، تەمىرحان، يرانبەك، جاراسقان، ۇلىقبەك دەسە تاق تۇراتىن جىرسۇيەرلەر ەندى ەسەنعاليعا ەسى كەتە باستادى. جاستار ءار ءسوزى مەن ءىسىن كوزاپارا اڭىزعا اينالدىرىپ كەتە باردى. ونىڭ جۋرفاكتاعى ەركەبولمىستى جاس تالانتتارعا تەمىرتىكەندەي قادالاتىن «تەمىر-دەكپەن» شارپىسۋى ء(سال ناستەگە قيتىققان ول ءدارىس ۇستىندە: «راۋشانوۆ، سەن قاي جەردە پاتەر جالداپ جاتىرسىڭ؟» دەپ سۇراسا كەرەك. «تاشكەنتسكيدە»، – دەگەن جاۋاپ ەستىگەن ابدەن بەتىمەن سويلەپ لاقۋالانىپ كەتكەن الگى: «قولىما سىپىرعى الىپ، سەنى «تاشكەنتسكيدىڭ» بويىمەن قۋالاپ وتىرىپ، تاشكەنتىڭنەن ءبىر شىعارام!» دەمەي مە؟! سول كەزدە «شامدانسا شالقاسىنان تۇسەر» شالكەس شايىر بابادان قالعان «قورامساعىنداعى» قانداۋىر-جەبەلەردى بوراتىپ ءبىر جىبەرسە كەرەك!); جاپ-جاس باسىمەن سول كەزەڭدە «قاراعايعا قارسى بىتكەن بۇتاقتار» ساناتىنداعى توقاش بەردياروۆ، تاكەن الىمقۇلوۆ، اسقار سۇلەيمەنوۆ، وتەجان نۇرعاليەۆ سىندى سۇرەيلەرگە ءۇيىر بولۋى; جاز.وداقتان 37-38-جج.-دان كەيىن تۇڭعىش رەت «قىزىل جاعالىلار» الىپ كەتكەن اقىن ەكەنى; ءيىرجاردا ءبىر «جۇلدىزيىقتى» جەندەتتىڭ باسىنا گرافين «كيگىزىپ» جىبەرگەنى دە ءبىراز كەشتىڭ جارمەڭكەسىن قىزدىرعان كەپتەر ەدى… بۇل اڭگىمەلەردىڭ قايبىرىندە ازدى-كوپتى قوسپا بولۋى مۇمكىن، الايدا امال جۇلدىزى تۋعاندا توڭدى سوگە جەتكەن «جەتى توعىستىڭ اۋىرىندەي» تال بويىندا ەسكى ءۋا ەستى سارىندار ايقۇشاق قاپقان ساڭلاق سويلى تارپاڭ تالانتقا دەگەن ەلدىڭ ەرەن ىقىلاسى، «باگورنايى باسقا، تويناعى بولەك» ەردى اڭساعان پەيىلى جاتىرعانى شىن-دى…
حوش، سونىمەن، ەسەنعالي پوەزيا الەمىنە نە دەپ كەلدى؟ ول سوناۋ سىر بويىندا، كەلىنتوبە قولاتىندا: «باپكەردىڭ ورەسى تار بولسا، اتقا كەڭدىگى نەگە كەرەك كەر دالانىڭ؟..» – دەپ، قاراكوك اتپەن كوكپار تارتىپ جۇرگەن بوزبالا شاعىنىڭ وزىندە:
بەيبىت، ءمولدىر اسپاننىڭ نۇرىن ەمگەن،
ايىقپايسىڭ نەگە وسى مۇڭ-رەڭنەن؟
انام ماعان ايتادى ماڭعىستاۋىن،
«ءۇش ءجۇز الپىس اۋليە» كۇڭىرەنگەن! – دەپ، اتا دا قونىس ماڭعىستاۋعا دەگەن قاستەرلى ساعىنىشىن كوكىرەگىنە قۇنداقتاپ باعىپتى.
ول وردا بۇزعان 30 جاستارىندا اتاتوپىراعىنىڭ استانا- تابالدىرىعىنان اتتادى.
بەكەتتىڭ بەل جايلاۋى جوننان ءارى،
كوسىلىپ اششىاعار ساي ول قالادى.
بەينەۋدە قويتاسى كوپ قورىم جاتىر،
بەيىتى ءبىزدىڭ ەلدىڭ سول بولادى!..
...جەكە بوپ، اۋىل بولىپ، حالىق بولىپ،
حات بولىپ، حابار بولىپ، تابىت بولىپ،
بوسقان ەل اتاجۇرتقا ورالۋدا،
تۋعان جەر تاڭىن ەرەك جارىق كورىپ، – دەپ، قايماعىڭدى سىپىرىپ كەتكەن، قورمالىڭدى ءۇپىرىپ توككەن الاپەس كەزەڭدەر مەن جۇلىنىڭدى ەمگەن جىلىم جىلداردىڭ ازا-جىرىن ايتا كەلدى!
ەڭ اۋەلى:
قۇدىق قۋىپ، قۇم كەزىپ، دارا قونىپ،
شاھار كورمەي وسكەن ەل دالادا ءورىپ.
كۇندىك جەردەن كۇمبەزىن جارقىراتىپ،
جاتىر، مىنە، ولگەن سوڭ قالا بولىپ، – دەپ، ماڭعىستاۋدىڭ ءۇستۇرتى مەن قاراويىنداعى ءولى قالالارعا سالەم بەردى. سول-اق ەكەن: «نايزانىڭ ەمەس، قاشاۋدىڭ قۇدىرەتىن دارىپتەپ، كوز الدىڭا الىپ كەپ تاريحتىڭ بەدەر-بەينەسىن، ارحيتەكتور ماڭعىستاۋ ءوز تىلىڭدە سويلەسىن» كەپ!.. كاپىرلەر تۋ الىپ – ەنەسىنەن زاردەك ەمگەن; كىساپىر قوعام ورناپ – كۇللى كيە مەن قاسيەتىڭدى كورگە كومگەن; زارلىق مۇرات ولگەلى – پەرنەلەردەن، بارلىق شىراق سونگەلى پەردەلەردەن مۇلگىپ تۇرعان كونە كۇمبەزدەر كۇڭگىرلەپ، سازارعان سارتاس ساعانالارعا جان ءبىتىپ، زاريعاۋىپ قويا بەرسىن!
...بويىن تۇزەپ دالانىڭ قۇر اتىنداي،
بالۋانياز كەرىلىپ تۇراتىنداي.
قۇلپىتاستى ءبىر شەتكە لاقتىرىپ،
سۇيىنعارا اقىرىپ شىعاتىنداي!..
شىنى كەرەك، بۇل جىرلاردى وقىعاندا بەكساۋىتتى باھادۇرلەر مەن ايماۋىتتى الاماندار بەس قارۋى كۇلدىرلەپ شىڭ ەرنەگىنەن «سونادايدان توزاڭىتقان، جۇرەگىڭدى قوبالجىتقان» كيەلى قاراويعا قاراي سامساپ ءۇڭىلىپ تۇرا قالعانداي اسەر بەردى!
سول-اق ەكەن، قازاقتىڭ نەمەسە تۇركىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى ادامزات رۋحىنىڭ شىرقاۋ دا شىعان شىڭدارى بولىپ قالعان جىراۋلار پوەزياسىنىڭ كيەلى سارىنى، مىناۋ – توتاليتارلىق تەپكىدەن تۇيتەلەنىپ، كەنەۋسىز ەزگىدەن كۇيكەلەنىپ قالعان تۇكتى توپىراق، قۇتتى اتىراپتا قايتادان باباۋراپ ءبىر جونەلسىن!
ال ول سارىننىڭ ءتۇپ باستاۋى قايدا ەدى؟
پايعامبار (س.ع.س.) ايتقان: «مەنەن كەيىن اقىندار كەلەدى» دەپ...
سالەم بەر شەمەندى وردا، شەرلى ەسىككە،
بار ەدى ءتورت قابىرعا سول مەشىتتە.
ءبىر قابىرعاسى – ۇيات،
ءبىر قابىرعاسى – يمان،
ءبىر قابىرعاسى – وبال،
ءبىر قابىرعاسى – ساۋاپ،
ءتورت دوس بار جەتكەنىڭشە جەر بەسىككە، – دەپ كەلەتىن، شۇڭەيت شىندىقتارعا باستايتىن شۋماقتاردىڭ باستاۋ-كوزى سول حاق كالامى مەن شىرىن-حاديستەردە جاتقان جوق دەيمىسىڭ؟!
قازىر كونە شىعىس ەلدەرى تۋرالى ويلانا باستاساق، كوز الدىمىزعا ساقالدارى كىندىكتەرىنە تۇسكەن، شولاق بالاقتى، قولدارىنا اۆتومات ۇستاپ، بەلدەرىنە بومبا بايلاعان ءزارلى كوز كىساپىرلەر ەلەستەيتىن بولىپتى. بۇل دا ءبىر ءداۋىردىڭ جۇتى. بىراق كۇللى ادامزاتتىڭ ەسىن جيعىزىپ، ەتەگىن جاپقىزعان ۇلىق يسلامي ءىلىمنىڭ سوڭعى ءۋالي وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، ارىستان شال ل.تولستويدىڭ ءوزى قارجاسىپ كورىپ شايقاستان باسىن شايقاپ شىققان پاكىستاندىق شايىر يكبال لاھۋريدىڭ ءبىر تۋىندىسىن بىلايشا قالىپتاپ ەم:
ەي، پەندە،
قۇدايدىڭ جۇپار ءيىسى بار سەندە!
قۇشاعىن اشتى جار،
جۇرەكتى قان، كىرپىكتى جاس شىلار...
ورتەنسەڭ ىشىقتان شىرقىراپ،
سول ءيىس بۇرقىراپ –
عالامدى ماس قىلار!..
مىنە، 70 جىل بويى قۇدايسىزدىقتىڭ قارا باتپاعىندا تۇنشىققان رۋح، ءساتتى ساعات سوققاندا، جانارتاۋداي ىتقىدى! وسىناۋ ءولىنى تىرىلتەتىن، ءتىرىنى جۇگىنتەتىن قۇدايى ءيىس ەسەنعالي جىرلارىنان بۇرقىراي شىعىپ ەدى! بىزدىك پايىم، ەسەنعالي پوەزياسىنىڭ بۇگىن – قادىرلەيتىن، ەرتەڭ قاستەرلەيتىن ەڭ باستى قۇندىلىعى وسىندا دەپ بىلەدى! اقىننىڭ ازىرەت سۇلتان ياساۋي تۋرالى تۇتاس حيكايا-جىرلار شوعىرىن جازۋى استە تەگىن ەمەس...
تۇك-تۇك-تۇك...
«شىقساڭىزشى جەر تولەدەن!»
بالاداي باباسىنا ەركەلەگەن.
ۇرادى تۇمسىعىمەن مولدا تورعاي،
ەسىگىن ءياساۋيدىڭ ەرتەمەنەن.
«شىقپايسىز، ازىرەت بابا، ۇيدەن نەگە،
سويتە مە ءتاڭىردى ادام سۇيگەندە دە؟» –
كۇنىمەن شارق ۇرادى، القىنادى،
كىشكەنتاي وتتان كويلەك كيگەن دەنە.
تارانىپ پاڭ،
اتادى اعارىپ تاڭ.
«بارمىسىز، ۇيدەمىسىز؟ – دەپ سۇرايدى ول. –
جۇرت كەپ تۇر ماشىرىقتان، ماعارىپتان».
ەي، بۇلا قۇسىم،–
سەن ءازىم تۇركىستاننىڭ تۇمارىسىڭ.
قوي، ەندى بوسقا القىنبا،
بار دەمىڭدى ال،
«ۇيدە» جوق باباڭ سەنىڭ – ۇعامىسىڭ...
مەن وسىناۋ ءتورت اۋىز جىردىڭ الاپات استارى مەن عالامات قاتپارىن اشپاق بولىپ قانشا رەت قاۋىرسىن قالامىما جابىستىم ەكەن؟! بىراق جەمە-جەمدە نە قورشاعان قوعامنان قايمىعام، نە القاعان ادامنان ايبىنام، ايتەۋىر، تاۋەكەل ەتە الماي-اق قويدىم...
جۇرەگىڭنىڭ ۇستىندە جاتقان قاۋىرسىن قالامنىڭ سالماعىنان اۋىر نە بار ەكەن؟! مەنىڭ مۇنىم توڭ كەتپەي تىرىلمەيتىن توپىراققا بەيمازا كوڭىلمەن ۇڭىلگەن، كەتپەنىنە سۇيەنگەن باعىباننىڭ تىرلىگىندەي ءىس بولسا كەرەك. ءۇمىتسىز ەمەسپىز، ول كۇنگە دە كوپ قالعان جوق. مۇز دا ەرىر، سەڭ دە ءجىبىر، توڭ دا كەتەر، – شىن گۇلدى ەگەتىن شاق سوندا جەتەر! ايت-مان، قالامىڭدى ساپتا، ساقتا، – ارامتەر ەلدەن بۇرىن بولما بەكەر... ال ول گۇلدىڭ اتى «يماني گۇل» بولسا كەرەك... «يماني گۇل» ەگىلسە، «يماني نۇرعا» دا، «يماني بوستانعا» دا جەتەرمىز...
ايگىلى حورحە لۋيس بورحەس ومار ءھايام مەن فيتسجەرالدتى تۇتاستىرماق، تۋىستىرماق بولادى. مەن وعان ەرگىزدە كەلىسە المايمىن. ودان گورى بۇل جەردە باتىس پەن شىعىستى مۇلدە بولەك قاراستىراتىن رەديارد كيپلينگتىڭ كوزقاراسى اقيقاتقا جاقىن. ومار ءھايامداي اۋليەنىڭ ءيلاھي دۇنيەتانىمىن سايتاني الەممەن قوتىشتىرىپ جىبەرگەن، سول ارقىلى ادامزات قاۋىمىنىڭ تۇتاس ءبىر بولىگىن مۇلدە الجاستىرعان ەدۆارد فيتسجەرالدتىڭ كۇناسى تىم اۋىر. مۇمكىن ول جاراتۋشى يەنىڭ الدىندا بۇل كۇناسى ءۇشىن ببب-مەن بىرگە جاۋاپ بەرىپ جاتقان دا شىعار... البەتتە ءبىزدىڭ قۇدايدىڭ ىسىنە ارالاسۋعا حاقىمىز جوق، بىراق ىلكى بولجام جاساۋعا پەندە شىركىن قاشان دا قۇمبىل. بىزدىكى دە سونداي پيعىلدان شىعىپ جاتقان ويلار.
ەسەنعالي قۇدايسىز قوعامدا ءوسىپ ءتۇپباستاۋدان اقي-تاقي اجىراۋعا جاقىنداعان ۇلتىنا قۇبىلادان جاۋعان «امالدىڭ اقشا قارىنداي» اسەر ەتتى. كەيدە ءۇش قيان ەلىندە ناۋرىزدىڭ باسىندا «جۋساننىڭ باس جارارى» دەيتىن ءبىر شاڭدى داۋىل سوعادى. سودان ءبىر جەتى وتە، 14 ناۋرىز – امال، ياكي ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى الگى ايتقان اقشا قار جاۋاتىن. (نە نىشان بۇل، ول قار جاۋماي كەتكەلى دە كوپ بولىپتى-اۋ؟..) ول جاۋعاسىن ىس پەن كۇس باسقان دۇنيەنىڭ دەنى تازارىپ، رەڭى كىرىپ جۇرە بەرەر-ءدى. ءدال ءسويتىپ اقىننىڭ «بەرداۋلەت پەن جولامان»، «ءبىز گاگارين قالاسىنانبىز»، «سارىوزەن»، «عايشا ءبيبى»، «اسپانعا كوشىپ كەتكەن ەل» سىندى پوەما-داستاندارى قارابايىرلانىپ قالعان، «بار ىنتاسىن اقىردا سىناپ» «قوي-تورىلانعان» ۇلتتىق سانانى مۇلدە سونى ورىستەرگە الىپ شىقتى. قازاقتىڭ كوكمويناق-داستاندارىنىڭ «قۇلاگەر» مەن «كۇيشىدەن» كەيىن شىعاي ماڭىپ، شىعىنا شاپقان شاعى ەدى بۇل! ەگەر ەلىمىز، شىنىمەن «رۋحاني جاڭعىرامىز» دەسە، وسى داستاندارعا، اسىرەسە، «عايشا بيبىگە» قايىرا ءبىر ءۇڭىلۋى كەرەك ەدى... بىراق قايدام؟..
بۇل كولەمدى شىعارمالارداعى كوركەمدىك شەشىمدەر، وبرازدار گالەرەياسى، ءسوز قۇنارى، ميفتىك-ميستيكالىق استارلار عالىمدار مەن سىنشىلار تاراپىنان نەداۋىر ءسوز بولعانى ىراس. اسىرەسە تالانتتى اقىن ءھام عالىم ج.اسكەربەكقىزى ە.راۋشانوۆ شىعارمالارى حاقىندا «كوركەمدىك ءورىس» اتتى تولىمدى مونوگرافيا جازدى! بۇل كەيىنگىلەر بۇرىلماي وتپەيتىن ەرەكشە ەڭبەك ەكەنى داۋسىز. ونى وقىپ شىققان ءا.كەكىلبايۇلى: «كىتاپتى وقىعاندا ءبىر تاڭىرگە ءتان ساقيلىقپەن جاراتىلعان الەمەت الەمنىڭ ءمانى مەن ءارىن اينىتپاي جەتكىزە العان اقىننىڭ قۇدىرەتىنە تامسانسام، وقىپ بىتكەسىن – سونىڭ ءبارىن بەس ساۋساعىنداي ءبىلىپ، وزگەلەرگە دە ۇقتىرا العان سىنشىنىڭ سۇڭعىلالىعىنا ءسۇيسىندىم»، – دەپ تاڭدايقاتالانعان. ال ءبىزدىڭ بۇل جولعى تالابىمىز اقىننىڭ بارلىق سىر الەمىن ارالاپ شىعۋ ەمەس، ۋسۋلى (تامىرى) مەن تۇرعىلارىن شامالاپ كورسەتۋ عانا بولماق.
شىنىندا دا ەسەنعالي پوەمالارىنىڭ تىنىسىن تىڭداي العان ادام: ورقۇن، كەرۋلەن، تالاس بويىنداعى قارا تاستارعا جىر قاشاعان جولدىقتەگىن، تونىكوكتەر قاشاۋىنىڭ سىڭعىرىن; قازتۋعان، شالكيىز، دوسپامبەتتەردىڭ شالكەس سارىندارىن; مۇڭدى قيان ماڭعىستاۋدىڭ كونە قوبىزداي كۇمبەزدەرىنىڭ كۇڭگىرىن; «ءسارۋار ءپىردىڭ باسشىسى» ازىرەت سۇلتان مەن ناعاشى اتاسى «ءسارۋار ءپىردىڭ سوڭى» بەكەت باستاعان اۋليەلەردىڭ مۇلگىن ءتۇن، مۇلعىن تۇمان پەردەلەرىن دار-دار جىرتقان شىراقتارىنىڭ ءدىل ءلۇپىلىن; ءۇش قيان بويىن شاڭداتقان ابىل، ماحامبەت، نۇرىم، قارت قاشاعان، مۇراتتاردىڭ دابىلدارىن; بەرىدەگى «جىر-قۇلاگەر» ءىلياستىڭ ەكپىنى مەن تەپكىنىن قاتار ەستىرى حاق. عىلىمداعى ح ر و م ە س ت ە ز ي يا سياقتى ءۇننىڭ، دىبىستىڭ، ءسوزدىڭ ءتۇر-ءتۇسىن، بوياۋىن اجىراتا بىلەر سۇڭعىلا جان تابىلا قالسا، ەسەنعالي پوەزياسىنان سانداعان عاسىرلاردىڭ بوياۋلارى مەن كەسكىندەمەلەرىن تاۋىپ الار ەدى. «نەلىكتەن وسىنداي مازمۇن وسىنداي دىبىستاردى تالاپ ەتەدى ەكەن؟» – دەپ ا.پوتەبنيا ايىرقانعانداي، اقىننىڭ سوزدەردى سارالاۋى، وبرازداردى دارالاۋى، مۋزىكالىلىعى مەن «ءسوز اراسىن بوتەن سوزبەن بىلعامايتىن» ۇنەم (بوسسوزدىلىكتەن ادالىق) تەك زەرگەرگە ءتان ولشەم مەن بالگەرگە ءتان تۇيسىكتى تالاپ ەتەرى ءسوزسىز. ول باعى قۇنارلاردى قايتا ءتىرىلتۋ، ەسكىرگەن ۇعىم، كونە سوزدەردى ۇيقىدان وياتۋ ارقىلى (قايتا تىرىلگەن ءاربىر ك ءو ن ە ل ءى ك سەمىك شالا باستاعان تامىرلارعا جاڭادان جان بىتىرەرى ءشۇباسىز. اقىننىڭ ءوزى ايتپاقشى: «سۇلۋ ءتىلدىڭ استارىندا ۇلتتىڭ رۋحى جاتادى») ۇلتتىڭ ىشتەي تۇلەۋىنە ولشەۋسىز قىزىمەت اتقاردى! قازاقستاننىڭ ىشىندە دە، سىرتىندا دا ەسەنعالي پوەزياسىنان مايەكتەنگەن تۇتاس رۋحاني الەم قالىپتاسقانى بۇگىندە باسى اشىق شىندىق. مىنە، وسى شىندىقتى مويىنداعان ساتتەن باستاپ يۋري لوتماننىڭ: «اقىننىڭ ءتىلىن وزگە ءتىلدى زەرتتەگەندەي زەرتتەۋ كەرەك، ونىڭ اقىندىق قاسيەتىن سوندا عانا تانيسىڭ»، – دەگەن پىكىرىنە بوي ۇرماۋعا ءاددىڭ قالمايدى. بىراق ءبىزدىڭ عىلىمنىڭ ءال-ءازىر وعان شارعاسى جەتىپ جاتقان جوق...
اقىننىڭ كەسەك تە كەسكەكتى شىعارمالارىنداعى وبرازدارى عانا ەمەس، شاعىن باللادالارى مەن ليريكاسىنداعى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءوزى بۇرىن بىزگە قۇسني ءسوز بەينەسىندە كەزدەسپەگەن سونى قۇبىلىستار. ەسەنعالي كەيىپكەرلەرى ءو.نۇرعاليەۆتىڭ «سوعىستىڭ سوڭعى جازىندا» سومدالعان بەينەلەرمەن «اتالاس» بولعانمەن، ولارعا اتىمەن ۇقسامايدى. وتەجان پەرسوناجدارىنىڭ دەنى ابدەن سورلاپ-سىلەلەگەن، تيتىقتاپ-تۇرالاعان قاۋقارسىز مىسكىندەر بولسا، ءبىر پاراسى اپەرباقان – ۇردا جىق، كىسىلىكتەن جۇرداي ءاۋپىرىم بولىپ كەلەتىن. اقىن سولار ارقىلى باسقىنشى يمپەريالاردىڭ ەزگىسى كەشەگى سونشالىقتى اساۋ دا اردا، يماندى دا مەرت جۇرتتان قانشالىقتى كور-قۇلىپتى بەيباق، قور قۇلىقتى كورباقتاردى جاساپ شىعارعانىن اشكەرەلەپ ەدى!
ال ەسەنعاليداعى «تانىس-بەيتانىستار» مۇلدەم باسقا. «جامان ىرىم باستاپ»، يتسيگەك شاۋىپ جاتقان ەكسپەديتسياعا قاراباس كورتتى باۋىرلاپ، داۋىلداپ تيگەلى كەلىپ، ولاردىڭ وسىناۋ قاسيەتتى قونىس تۋرالى ءبىر اۋىز جىلى سوزىنە سىلق ەتىپ، شەجىرە ايتىپ كەتەتىن تۇركپەنباي شال; ەرتەگى كەيىپكەرىندەي قايىقشى ءداۋىمشار; «وت الماعان موتوردى جىپپەن ۇرىپ» جۇرەتىن ەرمۇحان; تەڭدىك شال; اسكەردەگى ۇلى ەليستا جاقتان قالماقتىڭ قىزىن الىپ كەلگەندە، قالماق قىزىنان تۋعان باباسى ەر ءسۇيىن (سۇيىنعارا) ەسىنە ءتۇسىپ تەبىرەنەتىن داۋىمباق قاريا; «سۇگىردىڭ جەلىسىنەن سۇرە تارتقان» ايدىننىڭ قوڭىر قازى بولسا دا كوڭىلى جارىم، پەرزەنتسىز ابىلعازى مەن جۇبايى اقتەڭگە; الامانعا ات قوساردىڭ الدىندا اقساندال تۇلپاردىڭ تۇقىمى سارى اتپەن سەرتتەسەتىن ءشاربان سەيىس; قىرعىزدان كەلگەن قۇداشادان قىرقاي جەڭىلىپ وتىرعان اۋىلدىڭ جىگىتتەرىنە وكپەلەپ اۋىرىپ قالاتىن رەيىم اقساقال; كوزى ىلىنسە بولدى، فاشيستەرمەن «شايقاسىپ» شىعاتىن كاپيتان بايداشەۆ; كەنباي ۇستا; كەشەگى وتكەن ەر باباسى شابايدىڭ بۇگىنگى «ەڭكەيىپ ماساق تەرگەننەن» باسقادا شارۋاسى جوق ءتانجىپ كەتكەن ۇرپاقتارىنا قاراپ قارالاي كۇيزەلەتىن ءاجدۇرلى قارت پەن ونىڭ اقىرعى ءۇمىتى وتەجان بالا; جازىقسىز سوتتالىپ، كەيىن قالالىق بولىپ كەتسە دە دالاسىن قيا المايتىن جىلقىشى ءتالىپ; «و دۇنيەگە جارىق بەرۋگە» كەتكەن موتورشى مۇقي; تورەبەك سۋشى; قايىماي قالعان قارا مايا مەن تۇسكەنىنە جىل وتسە دە بەلى جۋانداماي قويعان كىشى كەلىندى قاتار ۋايىمداي بەرەتىن بالشەن كەمپىر; «تۋعان اۋىل» دەگەن تاقىرىپتاعى شىعارمادان «ەكىلىك» الىپ وقۋدان قۇلاپ كەلگەن، بىراق تۋعان اۋىلىن ولەردەي سۇيەتىن مۇراتبەرگەن; وزەگىنەن جارالماعان وگەي بالاسىنا ەمەشەگى ۇزىلە ەمىرەنگەن كوركەمباي اقساق; جۇرتقا قىلعان قايىرىنىڭ قيۋازى قايتپايتىنىنا رەنجىپ، بىراق قايتادان قالاي جاقسىلىق جاساپ العانىن بايقاماي جۇرەتىن شاراپات، قاناعات شوپىرلار; قوس باسىنا «شايىن اكەپ، شەكەرىن تاستاپ كەتكەن»، كۇيەۋگە قاشپاققا اۋالانىپ جۇرگەن «تايتىك قىز» ايتان، ونىڭ اكەسى – جالعاننىڭ وتپەلىلىگى جايلى جالعىز اننەن باسقانى بىلمەيتىن، «الدارىنان ءوتىپ» كەلگەن قۇدالارعا دا ەش ايبار-قايرانى جوق بوقان، نەشە زاماننان بەرى ەل اۋىپ، جەر اۋىپ بوتەن ولكە، بوگدە جۇرتتا كۇن كەشسە دە باتاسىز بايعا قاشىپ كەتكەن قىزىنا قاھارلانىپ، سۇيەگى سوناۋ سيسەم اتادا جاتقان سۇيىنعارا اتاسىنىڭ كوك جاڭعىرتقان داڭقى مەن جەر كۇڭىرەنتكەن ارۋاعىنا سۇيەنىپ، ورلىك پەن ەلدىكتىڭ، تەكتىلىك پەن بەگزاتتىقتىڭ شەبىن قورعاپ تۇرعان بوقاننىڭ جۇبايى سارا; كەتپەنىنە ىلىنگەن قۋ باستى «باياعىدا سىردا ولگەن» ءوز باباسىنىڭ باسى دەپ يەلەنەتىن ديقان اتا; ىلعي توي-جيىندا «مولاسىز ەل» حاقىندا جۇمباق ايتاتىن جىندى امانحان، مولداباي بيزنەسمەن ت.ب. سىندى وبرازداردىڭ ءبارى قازاقتىڭ جۇتاڭداپ بارا جاتقان كوركەمدىك الەمىن ايىرىقشا ايشىقپەن بايىتقان سونى دا بەدەرلى بەينەلەر ەدى. بۇلار كوركەم وبرازدار بولعانمەن، نەگىزىنەن ومىردەن الىنعان كەيىپكەرلەردىڭ كوبىنىڭ ءوزى نەمەسە اتا-تەگى ماعان تانىس. الايدا ولاردىڭ ماعان ەتەنەلىگى «تانىستىعىنان» ەمەس، تۇڭعيىق پەن تىم بيىكتەن قوسىلاتىن تۋىستىعىنان. قاي-قايسىسىنىڭ بويىندا دا ءدۇبىر ەڭسەگەن تەكتىلىك، ءماۋرىتى تۋسا، بۋىرقانىپ شىعا كەلەتىن ەرلىك پەن ورلىك، نامارتتىق اتاۋلىعا ولەردەي ءوش مارتتىك پەن جومارتتىق زامانىن كۇتىپ بۇعىپ جاتقانىنا ەش ءشۇبالانبايسىڭ. ۇلتتىڭ قانشا زالال مەن زاۋال ۇرسا دا، ءتىپتى، توز-توز قىلىپ اتاكۇلدىگىنەن اۋدارىپ جىبەرسە دە بايراعى جىعىلمايتىنىنا، قايماعى توگىلمەيتىنىنە، ايبارى قاشپايتىنىنا سەنىپ، شۇكىر ەتەسىڭ...
ەسەنعالي بۇل جەتىستىكتەرىنە توعايراپ قالعان جوق. بۇدان كەيىن ونىڭ شىن كەمەلدەنۋ ءداۋىرى باستالعان. تۇپباستاۋعا ورالۋعا («ۆوزۆراششەنيە ك يستوكام») ءتاسىلىم ەتۋ، اۋليەلەردىڭ سىر الەمىنە سۇڭگۋ، كوك تۇرىكتەر وتكەن تارناۋ جولداردىڭ مىڭ قاتپار قۇپيالارىنا بويلاۋ، قازاق كەشكەن تارعىل سوقپاقتاردىڭ سان-ساپات شيقىماندارىنىڭ شىندىقتارىن اشۋ – ونى ۇلت اقىنى دەڭگەيىنە كوتەردى. ال ۇلت اقىنىنا اينالۋ – سول ۇلتپەن بىرگە جاساۋ دەگەن ءسوز. ماڭگىگە! ونىڭ كەيبىر جوبا-نۇسقالارىن جوعارىدا تام-تۇمداپ ايتىپ كەتتىك. توپىراقتان تىسقارى بولساق، كەلەشەكتە بۇل تاقىرىپقا قايتا اينالىپ سوعارىمىز انىق...
اقىن نەگە ەكەنىن قايدام، اڭگىمە ۇستىندە، ءسىرا، ءسوز ونەرىنىڭ كەپيەتى مەن كىرپيازدىعىن، ونى تۇياقكەشتى عىپ مالشىلاي بەرۋگە بولمايتىنىن تامسىلدەيتىن بولسا كەرەك، ءوزىنىڭ قاتارلاستارىنان از جازعانىن كوپ ايتادى. الايدا ول قالام تارتپاعان ادەبي جانر كەم. قالامىنان تامعاننىڭ ءبارى – زادا. پروزاسى ءبىر بولەك الەم. «نۇردان جارالعان» رومانى مەن اڭگىمەلەرى ءالى سىنشىلار نازارىنان تىس جاتىر.
جازىلعانىنا قانشاما جىلدار وتسە دە ءالى كۇنگە ساحنالاۋعا ءبىر رەجيسسەردىڭ (ىشىندە مامبەتوۆ-كوريفەي دە بار) تاۋەكەلى جەتپەگەن «نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى» دراماسى مۇلدە ءبىتىمى بولەك دۇنيە...
كانادانىڭ ە. سەتون-تومپسونىنان دا، «ورىس تابيعاتىنىڭ جىرشىسى» م.پريشۆيننەن دە نۇسقاسى بوگدە، ناتۋراليست م.زۆەرەۆتەرگە دە سورپاسى قوسىلمايتىن، قۇسني جىرداي وقىلاتىن – قورشاعان سۇلۋ عالام، تابيعات جونىندەگى، قۇستار الەمى، جىل مەزگىلدەرى جايلى تانىمدىق ماقالالارى رۋح-ادام-تابيعات جانە ۇلت تامىرىنداعى باعزىلىق اتتى قاسيەتتەردىڭ جيىنتىعى، ياكي سۇلۋلىق پەن ۇيلەسىم پوەزياسى!
ەسەنعاليدىڭ سوڭعى شىققان «امال دەگەن ايىڭىز» اتتى جىر جيناعى ەرەك تالداۋدى تالاپ ەتەدى. ال ادەبيەت پەن ونەردىڭ ۇلى تۇلعالارى، الدىنداعى اعالارى حاقىنداعى ەسسەلەرى مەن مەرزىمدىك باق بەتتەرىندە جاريالانعان سۇقباتتارىنىڭ باسىن قۇراعان كىتاپ، مىنە، الدىمدا جاتىر...
بىردە كلاسسيك جازۋشى تولەن ابدىك ەسەنعالي اقىننىڭ بۋنين تۋرالى ماقالاسىن وقىپ قاتتى ءتانتى بولعانىن ايتقانى جادىمدا. اسىرەسە، وسى ماقالاداعى چەحوۆ شىعارمالارىن ۇشالاپ-مۇشەلەيتىن جەرىنە ءتىپتى باسىن شايقادى. ارينە توكەڭدى ءتانتى ەتۋ تىم قيىن ءىس. بۇل، شىنىندا، ادەبيەتكە ايىرىقشا دايىندىقپەن كەلگەن، ونى دۇنيەنىڭ ءۇر-اعزاسىن، ادامزاتتىڭ قان-قاناسىن، ۇلتتىڭ ءدىل-ساناسىن تازارتاتىن كيەلى باستاۋ دەپ ۇعىپ، باستاۋ كوزدى كەز كەلگەن ءشوپ-شوڭگە، كۇل-كۇبىردەن امان ساقتاۋعا عۇمىرىن ارناعان جانكەشتىنىڭ عانا قولىنان كەلەر ەرلىككە بارابار ءىس. ەسسەنى وقىپ وتىرىپ، اقىننىڭ ورىس ادەبيەتىنىڭ «كۇمىس داۋىرىندەگى» اسا ءىرى تۇلعا ي.ءبۋنيندى قانشالىقتى سۇيەتىنىن، ونىڭ «جالعىزدىق» دەرتى مەن ءوز بويىنداعى ج ا ل ع ى ز د ى ق اراسىندا تىم تەرەڭنەن تۋىساتىن نازىك بايلانىس بارىن سەزىپ قالاسىڭ.
ال ورتا عاسىرداعى شىعىستىڭ ۇلى سۋرەتشىسى كامەللەدين بەكزات جايلى ماقالانى ءافسانا-داستان دەپ اتاسا قاساعايىم كەلەردەي. وندا شىعىستاعى سۇڭعات(جيۆوپيس) ونەرىنىڭ تاعدىرى مەن تۇلعالانۋى دا، ىڭىرتتەگى تاريحىمىزدىڭ كۇبىرتكەلى قۇپيالارى دا، باعزى مەن بۇگىن اراسىنداعى تەلعابىس شىندىقتار دا، اقىندىق جۇرەكتىڭ تولقىنىسى مەن تولعانىسى دا ايقۇشاق قاۋىپ، تىلسىم الەمگە اينالىپ كەتكەن...
زامانىندا وزبەك حالقىنىڭ «ءتىرى ۇستىندارىنىڭ» ءبىرى سانالعان عافۋر عۇلام جايلى ەسسەنى ءوز باسىم ليريكالىق پوەماداي قابىلدادىم. عۇلامنىڭ «ەبىرەي تەگى» تۋرالى سىردى سىزدىقتاي تارتىپ وتىرىپ، ۇلى جۇرەكتى ادامنىڭ ادامۇلىنا جاتتىعى جوق ەكەنىن سىبىزعى ۇنىندەي سىرمايلاپ جەتكىزەدى.
جوعارىدا «جالعىزدىق» جايلى ايتىپ قالدىق. اقىن كۇللى بولمىس-ءبىتىمى جۇمباققا تولى تاكەن الىمقۇلوۆ تۋرالى ماقالاسىن «جالعىزدىق جىرى» دەپ اتاپتى.
بىردە اقتاۋدىڭ بەيمازا كۇزىنىڭ ءبىر كۇنىندە ول ماعان بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «جالعىزدىق الەمىن» سىر قىلىپ ايتقان. ول كەزدە قاسىرەتتى قالامگەر ءتىرى. ءسوز سوڭىندا ەلەۋسىز عانا: «تۇبىندە مەن دە بەردىبەك قۇساپ كەتپەس پە ەكەنمىن؟..» – دەپ قالدى. ەسەنعالي جالعىزدىعىن مەن ءبىر كىسىدەي تۇسىنەتىن سياقتىمىن، بىراق ول تۋرالى ونىڭ ءوزى ايتسىن، سول دۇرىس: «ءدىنى دە، ءتىلى دە، ءتىپتى ءدىلى دە باسقا-باسقا وسى الىپتارعا ورتاق ءبىر ءجايت – ولار بارىپ-بارىپ جالعىزدىق دەگەن تاۋدىڭ ەتەگىندە تابىسىپ جاتاتىن. الدا-جالدا تاكەن تۋرالى ءسوز بولسا مەن ونى جالعىزدىق تۋرالى جىر دەپ قابىلداۋعا داعدىلانعالى قاشان. تۇپتەپ كەلگەندە كوركەم ادەبيەت دەگەنىمىزدىڭ ءوزى جالعىزدىقتى جىرلاۋ ەمەس پە؟..» بۇل جەردەگى جالعىزدىق شايىردىڭ بىردە شامىرقانىپ جازعان: «باسقانى بىلاي قويالىق، ءوزىڭدى، قۋ قاراقان باسىندى قورعاپ، ار-وجدانىڭدى كىرلەتپەي، جاسقانباي، بۇگىلمەي، بۇگەجەكتەمەي، ۇرلاماي، ۇرىعا ەرمەي، قارىنىڭ سويىلىن سوقپاي، ۇرىعا تىلەمسەكتەنبەي، ۇرىعا سۇرامساقتانباي ءومىر سۇرگىڭ كەلەدى»، – دەگەن ۇستانىمىنان دا گورى شۇڭگىلدەۋ. اسىلى، تۇلعانىڭ جالعىزدىققا بەرىلۋى – قۇداي-جالعىزبەن جولىعۋعا نەمەسە وعان ءسىڭىپ كەتۋگە (حاس رۋحانياتتاعى «ءفانا-فيللاھ» ماقامى) دايىندىق بولار...
ونىڭ كۇللى شىعارمالارىنىڭ – شاعىن ليريكالارىنان باستاپ، ەپيكالىق، پروزالىق، درامالىق دۇنيەلەرىنىڭ، ءتىپتى، ەسسە-ماقالالارىنىڭ دا كوكوزەك-كۇرەتىنى – جالعىزدىق. قۇداي جالعىزدىق. ول جۇپار جاڭبىرلى سىرباي مەن «پارتيا ۋستاۆىنىڭ ەمەس، اردىڭ قۇلى» بولىپ وتكەن – م ە ت ر قۋان-اعاڭ حاقىندا قوزعاسىن، «نۇق پايعامباردىڭ جاقىنى» – ماتروس توقاش كوكەسى مەن اقبەرەن عافۋ تۋرالى تولعاسىن، سىرشىل ساعي مەن مۇڭشىل تۇمانباي، دەگدار نۇرماحان مەن كەربەز قالداربەك، سىپا جۇماتاي مەن اۋليە ءجۇنىس جايلى جازسىن – ءبارىنىڭ دە وزەگىندە وتتەي تىرناپ ابىلدىڭ «ابىلى» مەن ىقىلاستىڭ «ەردەنىنىڭ» شەر-كۇيىگى باباۋلايدى دا تۇرادى... ول، بالكىم، ەندى، «كەلەدەن ءبولىنىپ قالعان اقباس نار» تاحاۋي مەن سۇلەيمەننىڭ اسقارى تۋرالى جازاتىن بولار. ول جولى قازانعاپ پەن سۇگىردىڭ كۇيلەرىن تىڭداپ بارىپ قاۋىرسىن قالامعا قول سوزاتىن شىعار. ويتكەنى ولاردىڭ دا ساز-سارىندارىن ماڭگىلىكپەن جالعاپ تۇرعان ءتىن – كيەلى، قامىرىقتى، قاستەرلى ج ا ل ع ى ز د ى ق ەمەس پە؟!..
ەسسە جانرىنداعى ەسەنعاليدى باتىستىڭ ادەبي پورترەت شەبەرلەرى اندرە مورۋا، ستەفان تسۆەيگتەرىمەن نەمەسە ورىستىڭ تولىپ جاتقان ەسسەيستەرىمەن سالىستىرۋعا استە كەلمەيدى. بولمايدى ەمەس، كەلمەيدى! ويتكەنى ول بارلىق نارسەگە قازاقتىڭ كوكەي-كوزىمەن قارايدى، ءتول رۋحاني دۇربىسىمەن بارلاۋ جاسايدى، ءوز دىلىمەن ءپاتۋا بەرەدى نەمەسە ءو ز ءى ڭ ە قالدىرادى.
بۇل تۋىندىلاردى وقىعان، «اسپاننىڭ استى مەن بولماسام بوس قۋىس بولىپ قالار ەدى» دەپ باتپانسىپ جۇرگەن تالايلار بۇدان كەيىن قورجىندارىنىڭ – بوس، قورامساقتارىنىڭ قۋىس ەكەنىن سەزىپ ايىلدارىن جيۋلارى ابدەن مۇمكىن. اقىندا وسىنداي سۇس پەن سەس بولماسا، كۇللى دۇنيە كۇلدىبادام بولىپ كەتپەي مە؟! تاجال تاپتاپ، ءياجۋج-ءماجۋج قاپتاپ، كۇنىنە مىڭ سان بالەكەت بالالاپ جاتقان وسىنا 1-اقىرزاماندا وسىنداي اقىننىڭ بولعانىنا دا شۇكىر ەتەيىك...
زايىرى، ەگەر شىعارماشىلىق يەسى «اقىن» دەگەن تيتۋلدى ارقالاپ جۇرۋگە ىلايىقتى بولسا، ونىڭ ءوز زامانى جايلى، كەلەشەك كەزەڭدەر تۋرالى تولعانباۋى، ىرقىنان تىس بولجامدار ايتىپ قالماۋى بەيمۇمكىن. اقىننىڭ قولىمىزداعى ەسسەلەرى عانا ەمەس، سۇقباتتارىندا دا بۇعان سان قاتپارلى، مىڭ استارلى مىسالدار بار. ونىڭ ءبارىن تىزبەكتەۋدى بۇل جولى ءجون كورمەدىك. تەك قانا ونىڭ: «ازىرگىنىڭ ءبارى – القيسسا، – شيىرشىق اتقان شىمىر ءسوز – شىن قيسساعا كىرىسەر، – قىل ارقاندى ۇزگەن كۇن»، – دەگەنىنە سۇيەنىپ، ءبىزدىڭ دە بۇل اڭگىمەمىز «القيسسا» ەدى دەمەكپىز...
ەسەنعالي سوناۋ 86-نىڭ جەلتوقسان قىرعىنىنان سوڭ بىلاي دەپ ەدى: «مىنگەن دە اتى قاراگەر مە ەكەن، سۇر ما ەكەن، – كەشىكتى ناۋرىز، كەشىكتى مەنىڭ نۇر-كوكەم. – الاتاۋ اتام نەگە ۇندەمەيدى، جوق الدە سوڭى قايىرلى بولارىن ءبىلىپ تۇر ما ەكەن؟..» ءيا، بۇل جولى دا سول جەلتوقساننىڭ 16 جۇلدىزىندا الاڭعا شىعىپ تەڭدىك سۇراعان قازاق قىرىلىپ قالدى! بۇل جولى دا... جوق، بۇل جولى جاۋ باسقا جاقتان كەلگەن جوق: ءوز قانداستارىمىز، ءوز مەملەكەتىمىز قىرعىنعا ۇشىراتتى!.. بۇل جولى دا ناۋرىز-كوكەم كەشىگىپ جاتىر. الاتاۋ دا، وتپان تاۋ دا ءۇنسىز... سوڭى قايىرلى بولار: قازاقتىڭ قاسيەتتى قانى تەگىن كەتپەيتىن ەدى عوي...
ەسەنعالي سوڭعى سۇقباتتارىنىڭ بىرىندە: «ماعان سەنىڭىز، ءبىزدى ۇلى وزگەرىستەر كۇتىپ تۇر، كوپ قالعان جوق، از عانا شىداڭىز، ءبارى باسقاشا بولادى!» – دەپتى. ارينە، سەنەمىز. ءابىش اعاسى ايتقان: «ءبىر تاڭىرگە ءتان ساقيلىقپەن جاراتىلعان الەمەت الەمنىڭ ءمانى مەن ءارىن اينىتپاي جەتكىزە العان قۇدىرەتتى اقىنعا»، ەنە قۇرساعىندا جاتقاندا-اق اۋزىنا پەرىشتە تۇكىرگەن ءپىر بەكەتتىڭ جيەنىنە سەنبەگەندە شە!..
سۆەتقالي نۇرجان،
2.03.2020 ج.
قوشقار-اتا – كوزدىويىق قونىسى.
ماڭعىستاۋ ءۋالاياتى.
دەرەككوزى: adebiportal.kz
Abai.kz
