قايدار الداجۇمانوۆ،

تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور،
ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا
ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى:

(سۋرەت ازاتتىق سايتىنان الىندى)

اشارشىلىقتىڭ قالاي باستالعانىنا كەلسەك، كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ باسشىلىعى 1920 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بۇكىل ەل بويىنشا يندۋستريالاندىرۋ جۇرگىزىپ، ونەركاسىپتىك دەرجاۆاعا اينالۋدى ماقسات ەتتى. بىراق ول كەزدە كەڭەس مەملەكەتىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى ءماز ەمەس، شەتەلدەن قارىز الۋدىڭ دا مۇمكىندىگى بولمادى: الدىڭعى قاتارلى دەرجاۆالار – اقش، ۇلىبريتانيا، فرانتسيا جانە باسقا ەلدەر كسرو-نى ەكونوميكالىق جانە ساياسي بلوكادادا ۇستاعان ەدى. سەبەبى، 1917 جىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورنىنا كەلگەن جاڭا كەڭەس مەملەكەتى ءوزىنىڭ ساياسي-قوعامدىق قۇرىلىسى بويىنشا مۇلدە باسقا مەملەكەت بولاتىن. سوندىقتان شەتەلدەر كسرو-مەن بايلانىس ورناتۋعا شەكتەۋلەر قويدى، ياعني كەڭەس مەملەكەتىن مويىندامادى. امەريكا قۇراما شتاتتارى 1917 جىلى ۇزىلگەن رەسەيمەن رەسمي ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسىن تەك 1933 جىلى 30 مامىردا عانا قايتا ورناتتى. ءتىپتى 1929 جىلدان باستاپ اقش كسرو-عا قارسى ەكونوميكالىق سوعىس جۇرگىزدى، ول 1929-30 جىلدارداعى «ۇلى دەپرەسسيا» كەزىنىڭ وزىندە توقتامادى. باسقا ەلدەرگە دە كەڭەس مەملەكەتىمەن ساۋدا-ساتتىق جاساۋعا تىيىم سالدى، تەك قانا استىق ساتىپ الىنسىن دەدى. بۇنى ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، يتاليا، ءتىپتى بولگارياعا دەيىن قولدادى. يندۋستريالاندىرۋ بارىسىندا كەڭەس ەلىنىڭ ءار جەرىندە ءىرى قۇرىلىستار، تەمىرجولدار سالۋ باستالدى. ستاليندىك بەسجىلدىقتار بويىنشا قيىر شىعىستا امۋردەگى كومسومولسك قالاسى، نوريلسكىدە نيكەل كومبيناتى، قار مەن مۇز قۇرساعان ارحانگەلسكىدە زاۋىتتار سالىنىپ جاتتى. ارينە، ولاردىڭ بارلىعىن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. بۇل ءۇشىن الدىمەن بۇكىل ەلدە شارۋا قوجالىقتارىن بىرىكتىرىپ، كولحوزدار قۇرۋ قولعا الىندى. ۇجىمداستىرۋ جونىندەگى شەشىم 1927 جىلى ۆكپ(ب) XV سەزىندە قابىلداندى.

1929 جىلى جەلتوقسان ايىندا كسرو-دا جاپپاي ۇجىمداستىرۋ جۇرگىزۋ جونىندە ا.ياكوۆلەۆ باسقارعان كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيا مۇشەلەرى بۇل ناۋقاننىڭ باعىت-باعدارىن، كولەمىن، وتكىزۋ قارقىنىن بەلگىلەدى. سوندا قازاقستاندى ەڭ سوڭعى كەزەككە قويعان ەكەن، سەبەبى تەرريتوريا ۇلكەن، جول قاتىناسى، بايلانىس جۇيەسى جوق، حالقىنىڭ كوپشىلىگى نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى، سوندىقتان اسىقپاي ەڭ سوڭىنان وتكىزۋ كەرەك. الايدا، كەيبىر باسشىلاردىڭ ۇسىنىسىمەن قازاقستانداعى ۇجىمداستىرۋدى رەسەيدىڭ ىشكى گۋبەرنيالارىمەن ءبىر مەزگىلدە جانە جەدەل قارقىنمەن وتكىزۋ باستالىپ كەتتى.

قازاقستانداعى 1929-30 جىلدارى ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى كوشپەلى، جارتىلاي كوشپەلى حالىقتى وتىرىقشىلىققا كوشىرەمىز دەگەن سىلتاۋمەن وتە تۇرپايى جۇرگىزىلدى. ازداعان مالى بار ورتا شارۋالاردىڭ ءوزىن قۋدالاپ، مال-مۇلكىن تارتىپ الدى. 5 مىڭنان استام ادامدى جەر اۋداردى. شىن مانىندە ول كەزدە قازاق حالقى كوشپەلى ەمەس، ويتكەنى 1930 جىلعا قاراي 20-30 شاقىرىمعا دەيىن كوشىپ-قونىپ، قىستاۋى مەن جايلاۋىنا باراتىندار 30-اق پايىز، 5-10 شاقىرىمعا كەتەتىندەر 15-20 پايىز، ال شىن ماعىناسىندا كوشپەلى ءومىر سۇرگەندەر نەبارى 6 پايىز بولعان.

كەڭەس مەملەكەتىنىڭ ساياساتىنا سايكەس (بۇل جونىندە ماسكەۋدەگى ساياسي بيۋرونىڭ قۇجاتتارى بار), قازاقتاردىڭ كەڭ بايتاق جەرىندەگى ءاربىر ەلدى مەكەنگە مەكتەپ، ەمحانا سالماۋ ءۇشىن، ءبارىن جيناپ ورىس پوسەلكەسى ۇلگىسىندەگى ورتالىقتارعا جيناپ قونىستاندىرۋ كەرەك – مىنە، «وتىرىقشىلاندىرۋ» دەگەننىڭ استارىندا وسىنداي ماسەلە جاتىر.

1929 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا قارايعى ستاتيستيكالىق دەرەككە سايكەس، قازاقستاندا 44 ميلليون 723 مىڭ 200 باس مال بولعان، مال دايىنداۋ جوسپارى – 156 200 باس. 1930 جىلى – 29 ميلليون 549 200 باس مال بولسا، مەملەكەتكە 2 ميلليون 718 مىڭ 857 باس مال وتكىزۋ جوسپارلانعان. 1931 جىلعى دەرەككە سايكەس، 8 ميلليون 612 800 باس مال قالىپتى، جوسپار – 4 898 011 باس. ال 1932 جىلدىڭ سوڭىندا قالعانى – 3 ميلليون 500 مىڭ باس مال. مىنە، 1929 جىلعا دەيىنگى رەسمي ەسەپكە ەنگەن 45 ميلليونعا جۋىق مالدان 1934 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا 3,5 ميلليون مال قالعان!

كسرو بيلىگى قازاقستانعا تاۋسىلمايتىن ازىق-تۇلىك كوزى بار ايماق رەتىندە قارادى. ساۋدا جانە جابدىقتاۋ حالىق كوميسسارياتى (اناستاس ميكويان باسقارعان) جىل سايىن جوسپار جاسايدى، قازاقستانعا مىندەتتى تۇردە ەڭ كوپ مال باسىن وتكىزۋ تاپسىرىلادى. ميكوياننىڭ ءوزى 1931 جىلى قاڭتاردىڭ اياعىندا الماتىعا كەلەدى. جەرگىلىكتى باسشىلىققا «1931 جىلعى قازاقستاننىڭ مەملەكەتكە وتكىزەتىن مال باسىنىڭ 70 پايىزىن وسى قىستا (ەت بۇلىنبەيتىن كەزدە) تاپسىرىڭدار» دەپ نۇسقاۋ بەرەدى. «شاش ال دەسە باس الاتىن» شولاق بەلسەندىلەردى ايداپ سالىپ، ەلدىڭ قولىنداعى مالدى كۇشپەن تارتىپ الادى. نەگىزى، ول كەزدە مەملەكەتكە العان مال باسى ءۇشىن وتەم رەتىندە ازىن-اۋلاق اقشا تولەنگەن. بىراق قازاقتارعا سول اقشانى دا بەرمەپتى.

1931 جىلى ا.ميكويان الماتىعا سول تاپسىرمامەن تاعى كەلەدى. قازاقستاندا ول كەزدە ەگىن كوپ ەمەس، نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. سونىڭ وزىندە قازاقستاندى 1929 جىلدان باستاپ جىل سايىن 52 ملن پۇت استىق وتكىزۋگە ماجبۇرلەپ وتىرعان. ءتىپتى اناۋ اشارشىلىق شەگىنە جەتىپ، حالىق جاپپاي قىرىلىپ جاتقان 1932 جىلى 42 ملن 300 مىڭ پۇت استىق تاپسىرۋ مىندەتتەلگەن.

ارحيۆ دەرەكتەرىندە بۇل ناۋبەتتىڭ ادام شىعىنى تىركەلگەن.

دەموگرافيادا حالىقتىڭ كەمۋى دەگەن ۇعىم بار. 1930 جىلى حالىققا قىسىم كۇشەيە تۇسكەن كەزدە قازاقستان حالقىنىڭ سانى 317 373 ادامعا كەمىگەن. 1931 جىلى – 754 888, 1932 جىلى – 769 160, 1933 جىلى – 690 020 ادامعا كەمىگەنى تىركەلگەن. بارلىعىن قوسقاندا – 2 ميلليون 531 مىڭ 441 ادام. ونىڭ ىشىندە اشتان ولگەنى، اشتىقتان قاشىپ جان-جاققا كەتكەندەرى بار. جالپى اشارشىلىق جىلدارى وزگە ەلگە بوسىپ كەتكەندەردىڭ 330 مىڭى ەلگە 1935-1938 جىلدارى ورالدى. 1940 جىلعا دەيىن بارلىعى 600 مىڭداي ادام قازاقستانعا قايتىپ كەلدى.

سونىمەن، اشارشىلىق جىلدارى قازا بولعاندار – 2 ميلليون 200 مىڭ ادام. ونىڭ 1 ميلليون 750 مىڭى قازاق، قالعانى باسقا ۇلت وكىلدەرى. 200 مىڭداي ادام جەر اۋىپ كەلگەندەر.

بۇل ستاتيستيكانى 1991-92 جىلدارى اتالعان كوميسسيانىڭ قۇرامىندا بولعان دەموگراف عالىم ماقاش ءتاتىموۆ بىزبەن قاتار وتىرىپ ەسەپتەپ شىعارعان. اتالعان تسيفرلاردى مەن ۇقك-ءنىڭ ارحيۆىندەگى مۇراعاتتىق ىستەردەن الدىم. جالپى، نكۆد، وگپۋ دەگەن ۇكىمەتكە ەلدە بولىپ جاتقان شىنايى جاعدايدى جەتكىزەتىن مەكەمە بولدى. وسى ارنايى قىزمەت وبلىس، اۋداندار بويىنشا اشارشىلىققا قاتىستى مالىمەتتەردى تىركەپ وتىرعان.

قازاقستانداعى مال باسىنىڭ كەمۋى، ادامداردىڭ قىرىلۋى تۋرالى دەرەكتەر سول مۇراعاتتان الىندى. اتاپ ايتارىم، بۇل ناقتى دەرەكتەر. ونىڭ راس ەكەنىنە كوزىم انىق جەتتى. وسىدان 4 جىل بۇرىن ماسكەۋدىڭ مەملەكەتتىك ارحيۆىندە ماتەريال قارادىم. سونداعى قۇجاتتارعا سايكەس، ۆتسيك – بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (قازىرگىشە ايتقاندا – ۇكىمەت) قۇرامىندا كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى حالىقتاردى وتىرىقشىلىققا كوشىرۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرىلعان. مۇنداعى كوشپەلى جانە جارتىلاي دەگەننىڭ ىشىندە قازاق، قىرعىز، قالماق، ياكۋت، تۋۆا، موڭعول، بۋرياتقا دەيىن بار. كوميسسيا سول حالىقتاردىڭ ستاتيستيكاسىن بەرگەن. بىرىنشىدەن، بۇل قۇجاتتا قازاقستانداعى ادام سانىنىڭ كەمۋى نكۆد-دان مەن العان تسيفرلارمەن سايكەس بولىپ شىقتى. ەكىنشىدەن، سول قۇجاتتار بويىنشا، 1930 جىلدارى قازاقتان باسقا كوشپەلى حالىقتار اشتان ولمەگەن. بۇل تەك بىزدە بولعان سۇمدىق ۋاقيعا. كەڭەستىك ساياسات وسىلايشا قازاقتى مۇلدە جويۋعا يتەرمەلەگەن.

مەن قازاقستان، ماسكەۋ ارحيۆتەرىنىڭ قۇپيا گريفتەرى الىنعان مۇراعاتتىق ىستەرىنەن 1921-22 جىلعى اشارشىلىقتىڭ ستاتيستيكاسىن ارنايى قاراعان ەدىم. بۇل اشتىقتىڭ 1930 جىلعىدان ەلەۋلى ايىرماشىلىعى بار. 1921 جىلى مامىر ايىندا كەڭەس ۇكىمەتىنە ەلدىڭ كوپتەگەن جەرىنەن حابار تۇسە باستايدى، سەبەبى، كوكتەمگى ەگىستەن كەيىن قۋاڭشىلىق پەن زياندى جاندىكتەردىڭ كەسىرىنەن قىلتاناق بولىپ شىققان ەگىن قۇرىپ كەتتى. سودان مامىر-ماۋسىم ايلارىندا تەكسەرۋ جۇرگىزىلىپ، جاعداي انىقتالادى. سول 1921 جىلدىڭ جازىندا لەنيننىڭ ءوزى «بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورنىنا كەلگەن جاڭا كەڭەس مەملەكەتى وسىنداي قيىندىققا دۋشار بولىپ وتىر، سوندىقتان ءبىز الەمدىك قاۋىمداستىقتان جاردەم سۇرايمىز» دەپ، الەمدىك قاۋىمداستىققا ۇندەۋ جاريالايدى. ءسويتىپ، امەريكالىق كومەك قورى (ARA – American Relief Administration), نانسەن قورى، ۇلىبريتانياداعى كۆاكەرلەر قوعامى سياقتى حالىقارالىق ۇيىمدار اشتىق جايلاعان كسرو-عا كومەك كورسەتىپ، ازىق-تۇلىك جىبەرگەن. ارحيۆتە شەتەلدەن كەلگەن كومەكتىڭ مولشەرىنە دەيىن بار. ايتا كەتەرلىگى، ازىق-تۇلىكتى جان-جاققا جىبەرگەن كەزدە نەگىزىنەن جول بويىنداعى ورىس ەلدى مەكەندەرىنە كومەك كوبىرەك بەرىلىپ، الىستاعى قازاق اۋىلدارىنا جەتپەي قالعان.

ال 1931-33 جىلدارى قازاقستاندا حالىقتىڭ اشتان قىرىلىپ جاتقانىن شەتەل بىلگەن جوق. ايتالىق، ماسكەۋدەگى ارحيۆ قورلارىنداعى حالىقارالىق قىزىل كرەست، قىزىل جارتى اي قايىرىمدىلىق قوعامدارىنىڭ قىزمەتى تۋرالى مۇراعاتتىق ىستەردە قازاقستان تۋرالى ءبىر دە ءبىر ءسوز جوق. تەك ۋكراينانىڭ باتىسىندا، رەسەيدە ادامدار اشتان قىرىلىپ جاتقانى جانە ولارعا اتالعان قوعامدار تاراپىنان كومەك كورسەتىلگەنى تۋرالى دەرەكتەر بار.

اشتان قىرىلعان حالىق زورلىق-زومبىلىققا شىداماي كوتەرىلىسكە شىقتى. العاشقى قارسىلىق 1929 جىلى قوستاناي وبلىسىندا باتپاققارادا باستالدى (قازىرگى جانگەلدين، امانگەلدى اۋداندارى). كوتەرىلىسشىلەر اۋدان ورتالىعى باتپاققارانى باسىپ الىپ، پارتيا، اتقارۋ كوميتەتتەرى باسشىلارىن تۇتقىنعا الادى. بيلىكتى تاراتىپ، وزدەرىنىڭ حالىق كەڭەسىن قۇرعان. 1929 جىلى قىركۇيەكتىڭ اياعىندا امانگەلدى كوتەرىلىسىنە قاتىسقان ومار بارماقوۆ دەگەن اقساقالدى حان سايلايدى. تارتىپ الىنعان استىق پەن مالدى حالىققا قايتارىپ بەرەدى. ءسويتىپ ولار ءبىر اپتا بيلىك جۇرگىزەدى. ودان كەيىن بولشەۆيكتەر جان-جاقتان اسكەر اكەلىپ، كوتەرىلىستى كۇشپەن باستى. جاۋاپقا تارتىلعان 530 ادامنىڭ قاتارىندا وگپۋ ۇشتىگىنىڭ ۇكىمىمەن و.بارماقوۆ اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.

ميكويان مال باسىن جاپپاي وتكىزۋگە تاپسىرما بەرگەن 1930 جىلدىڭ اقپان ايىندا وڭتۇستىك قازاقستانداعى سوزاق اۋدانىندا كوتەرىلىس بۇرق ەتتى. بۇل كوتەرىلىس ارنايى دايىندالعان. بۇرىن بولىس بولعان سۇلتانبەك شولاقوۆ دەگەن ازاماتتىڭ باستاۋىمەن 400-دەي ادام جينالادى، كەيىن 700-گە جەتەدى. كوتەرىلىستى باسۋعا تاشكەنتتەگى لەنين اتىنداعى اسكەري مەكتەپتىڭ كۋرسانتتارىن اكەلەدى (وزبەك، قىرعىز، تۇركمەن، تاجىك، ت.ب.). 350 كۋرسانت، اتتىڭ ۇستىنە بولشەكتەپ تيەپ العان زەڭبىرەكتەرى بار، تاڭعا جاقىن قاراتاۋ جوتاسىنان ءوتىپ سوزاققا كەلىپ تۇسەدى. قاندى شابۋىلدان كوتەرىلىسكە قاتىسقان 394 ادام قازا تابادى. بۇل كوتەرىلىس تۋرالى قۇجاتتاردى كگب-ءنىڭ ارحيۆىنەن كوردىم، سونىڭ ىشىندە كوتەرىلىستى باسقارعان، شتابقا مۇشە بولعان 6 ادامعا اكتى جاسالىپتى.

بۇل كوتەرىلىستىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى بار. قازاقستان ول كەزدە جەكە رەسپۋبليكا اتالعانمەن، كەڭەس مەملەكەتىنىڭ ءبىر بولشەگى. ياعني، حالىقارالىق قاۋىمداستىق ءۇشىن كسرو – باستى وبەكتى. سوزاقتا بولعان كوتەرىلىسكە دەم بەرىپ، ايداپ سالۋشىنىڭ ءبىرى – جەرگىلىكتى حالىق اراسىنا ءسىڭىپ كەتكەن، وسىندا ون جىلداي تۇرعان اسادۋللا وسمانوعلى يبراگيم دەگەن اعىلشىن تىڭشىسى. قازاقشا بىلەتىن ول ءوزىن اۋعاندىقپىن دەيدى، ەمشىلىك قاسيەتى بولعان، قازاقتان ايەل العان. سول كەيدە «تاشكەنتتەن ءدارى-دارمەك الىپ كەلەمىن» دەپ 1- 2 اي جوق بولىپ كەتەدى ەكەن. «بىزگە اۋعانستاننان 1 ميلليون اسكەر كەلۋگە دايىن تۇر، مىنا كەڭەستىڭ زورلىعىنا قارسى شىعىڭدار» دەپ ۇگىتتەيدى حالىقتى. ەندى قازىر وڭتۇستىكتىڭ كەيبىر ادامدارى «اسادۋللا يبراگيموعلى دەگەن كەرەمەت جاقسى ازامات بولعان» دەپ اسپەتتەيدى. ول سوزاقتى كوتەرىلىسشىلەر باسىپ العان كەزدە اۋدان باسشىلارىن، سول جەردە اۋرۋحانا، مەكتەپ سالىپ جاتقان 12 ورىستى باۋىزداپ ءولتىرىپ، قۇدىققا تاستاتادى. ال كوتەرىلىستى باسۋعا تاشكەنتتەن اسكەر كەلگەندە جارتى كۇن بۇرىن قاشىپ كەتكەن. اسادۋللانى 20 كۇننەن كەيىن قازالى ستانساسىندا تەمىرجول ۆاگونىنىڭ ىشىنەن ۇستايدى. مەن ونىڭ تەرگەۋ كەزىندە بەرگەن جاۋاپتارىن وقىدىم، العاشقى 3 جاۋابىندا «اۋعاندىقپىن» دەيدى، ال ءتورتىنشى جاۋابىندا شىنىن مويىنداپ، يراندىق ەكەنىن ايتادى. يران 1918 جىلدارى اعىلشىنداردىڭ ىقپالىندا بولعانى راس. ولار اسادۋللانى بارلاۋشىلار مەكتەبىندە وقىتادى. ءسويتىپ باكۋ ارقىلى سامارقانعا وتكىزىپ، ودان تاشكەنتكە جىبەرگەن. سودان سوزاققا كەلىپ ورنالاسقان. اراسىندا باسشىلارىنان تاپسىرما الىپ تۇرادى. مىنە، شەتەل بارلاۋ قىزمەتى قازاقستاندا بولىپ جاتقان وقيعالاردى پايدالانىپ، ىشتەن ىلاڭ سالۋ، ت.ب. ارەكەتتەر جاساعان. 1920 جىلدارى باسماشىلار قوزعالىسىنا دەم بەرىپ، قوزدىرعان دا اعىلشىن بارلاۋى بولاتىن. اشارشىلىق جىلدارى بۇدان باسقا اداي، ىرعىز، قاراقۇم، ابىرالى، شوقپار كوتەرىلىستەرى بولدى. ەڭ ۇلكەن كوتەرىلىس اقسۋ-بۇيەن اۋدانىندا بولعان، جەتەكشىسى – بەيسەتباي قىليەۆ. بۇكىل قازاقستان بويىنشا 1929 جىلعى كۇزدەن 1932-ءنىڭ اياعىنا دەيىن 80 مىڭنان استام ادام قاتىسقان قاندى كوتەرىلىستەر بولعان.

جازالاۋ ناۋقانى 1937-38 جىلدارى جاپپاي ساياسي رەپرەسسياعا ۇلاستى. جالپى كەڭەستىك بيلىك ءوز رەجيمىنە قاۋىپتى دەپ تاپقان توپتاردى بۇعان دەيىن دە تازالاعان بولاتىن. 1928 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا شارۋالاردى ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىنا كىرىسەر الدىندا، بۇكىل كسرو بويىنشا ازامات سوعىسى كەزىندە بولشەۆيكتەرگە قارسى شىعىپ، كولچاك، دەنيكين اسكەرىندە بولعاندار الدىن الا تۇتقىندالدى. ونىڭ ىشىندە «شۋرو-ي-يسلاميا»، «شۋرو-ي-ۋلەم»، «تيۋرك ودا¬مي ماركازيات فيركاسي»، «الاشوردا» سياقتى ۇلتتىق ۇيىمدارعا قاتىسقاندار بار. ولار كەڭەس مەملەكەتىندە وتكىزىلەتىن جاپپاي ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىندا باستى قارسىلاس بولۋى ىقتيمال دەگەن ويمەن الدىن الا قوعامنان الاستاتىلدى.

1937-38 جىلدارى قۇربان بولعان باسشى قىزمەتكەرلەردىڭ دەنى تىكەلەي وسى اشارشىلىققا قارسى شىققانى ءۇشىن جازالاندى. مەن ارحيۆتە كوپتەگەن تەرگەۋ قۇجاتتارىمەن تانىستىم. كەڭەستىك بيلىك اشارشىلىق ناۋبەتىن بىرەۋلەرگە جابۋ نيەتىمەن رەپرەسسيا جۇرگىزدى. وعان قوسا، كسرو-نى بيلەپ وتىرعان بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ ءوز ىشىندە دە بىرلىك بولمادى. ستالينمەن بيلىككە تالاسقان ل.تروتسكي، ل.كامەنەۆتەردىڭ جاقتاستارى كوپ ەدى. ولار لەنين قايتىس بولعاننان كەيىن پارتيا ىشىندە فراكتسيالىق كۇرەس جۇرگىزدى. 1927 جىلى قازان توڭكەرىسىنىڭ ون جىلدىعى كەزىندە ماسكەۋدە، لەنينگرادتا رەسمي بيلىكتىڭ دەمونستراتسياسىمەن قاتار تروتسكي، زينوۆەۆ، كامەنەۆ، بۋحارين ءوز دەمونستراتسياسىن وتكىزىپ، قاقتىعىس تۋعىزۋعا دەيىن بارعان. سول كەزدىڭ وپپوزيتسياسى عوي. وسىدان كەيىن كەڭەس بيلىگى ل.تروتسكيدى الماتىعا جەر اۋدارۋعا شەشىم قابىلدايدى. 1928 جىلى قاڭتاردا ماسكەۋدەن پوەزعا وتىرعىزىپ، پىشپەككە، ودان الماتىعا جەتكىزەدى. قازىرگى «كوك بازار» ماڭىنداعى «تۇركىستان» قوناقۇيىنىڭ ورنىندا ول كەزدە ەكى قاباتتى اعاشتان سالىنعان ۇلكەن ءۇي بولعان. تروتسكيدى سوندا ورنالاستىرادى. جەرگىلىكتى وگپۋ ورگانى باقىلاۋدا ۇستايدى، ءتىپتى اڭعا شىعۋعا، بالىق اۋلاۋعا دا رۇقسات ەتىلەدى. شەتەلمەن حات الماسىپ وتىرادى. بىراق استىرتىن قاداعالاۋدا بولعان. سوندا تروتسكيدى كورەمىز دەپ بارعان قازاقتار بار. 1928 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا كەڭەستىك بيلىككە قارسى جۇمىسىن توقتاتپاعانى ءۇشىن تروتسكيدى ماسكەۋگە الدىرتىپ، تۇركياعا قۋادى. سودان توعىز جىلدان كەيىن، 1937-38 جىلعى قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە تروتسكيدى كورۋگە بارعان ادامداردى تاۋىپ الىپ جازالاعان. تاعىلعان ايىپ – تروتسكيدەن ارنايى تاپسىرما الىپ، قاستاندىق ارەكەت جاسادى-مىس.

قازاقستاندا 1920 جىلدارى، ودان كەيىن 1937-38-دە ساياسي رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ جالپى سانى –125 مىڭ ادام. ونىڭ ىشىندە 25 مىڭى اتىلعان.

اشتىق كۇشەيگەن كەزدە قازاقستانداعى لاۋازىمدى قىزمەتتەگى تۇلعالار ورتالىققا بىرنەشە دۇركىن حاتتار جازعانى ءمالىم. دەمەك، كەڭەستىك بيلىك قازاقستاندا اشتىق بولىپ جاتقانىن ءبىلدى. 1932 جىلى 17 قىركۇيەكتە ماسكەۋدە ءستاليننىڭ قاتىسۋىمەن بولشەۆيكتەر پارتياسى ساياسي بيۋروسىنىڭ ءماجىلىسى ءوتىپ، «قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى، ونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعى جونىندە» دەگەن قاۋلى قابىلدانادى. قاۋلىنىڭ كولەمى ءبىر جارىم-اق بەت، ىشىندە اشارشىلىق تۋرالى ءبىر دە ءبىر ءسوز جوق. تەك ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى بولىپ جاتقانى عانا ايتىلادى. وسى قاۋلىنىڭ ءوزى جارتى جىلدان سوڭ عانا ورىندالا باستادى. 1932 جىل – اشارشىلىقتىڭ ەڭ شەگىنە جەتكەن جىلى، ادام ەتىن جەۋ فاكتىلەرى بولدى. بۇل جونىندە جوعارى جاققا تۇسكەن ارىزداردىڭ بارىندە جازىلعان. بىراق قاۋلىدا ايتىلمايدى. كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ جوعارى ورگانى – ساياسي بيۋرو ماجىلىسىندە بۇنداي ماسەلەنى قاراپ، قاۋلى قابىلداۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر قۇجاتتىق نەگىز بولۋى كەرەك، مەن وسىنداي نەگىزدەمەنى ىزدەستىردىم. سويتسەك، قاۋلى قابىلداۋعا نەگىز بولعان ماتەريالدار ارنايى قۇپيا ساقتاۋعا جىبەرىلسىن دەگەن نۇسقاۋ بولعان ەكەن. ساياسي بيۋرونىڭ ءوزى قۇپيا مەكەمە، سوندا قۇپيادان قۇپيا جاسالىپ وتىر عوي. سول سەبەپتى ماسكەۋ ارحيۆتەرىنەن مۇنداي قۇجاتتى تابۋ مۇمكىن ەمەس.

جالپى، قازاقستانداعى 1930 جىلدارداعى اشارشىلىقتى زەرتتەۋ كەڭەستىك تاريح عىلىمىندا جابىق تاقىرىپ بولدى. جاعداي تەك 1980 جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي وزگەردى. دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن بۇرىنعى اقتاڭداقتار، جابىق ماسەلەلەر تۋرالى ايتۋعا مۇمكىندىك تۋدى. 1988 جىلى قاراشا ايىندا بۇكىل كەڭەس وداعىندا ءبىرىنشى رەت ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى «قازاقستانداعى جانە ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنداعى ۇجىمداستىرۋ: تاريحى جانە تاعىلىمى» دەگەن تاقىرىپتا بۇكىلوداقتىق كونفەرەنتسيا وتكىزدى. وعان قىرعىزستان، تۇركمەنستان، وزبەكستان، تاجىكستان، رەسەيدەن عالىمدار كەلدى. سوندا تۇڭعىش رەت قازاقستاندا 1930 جىلدارداعى حالىقتىڭ اشتان قىرىلۋىن زەرتتەۋ كەرەك دەگەن ماسەلە قويىلدى. بۇل باستامانى كوتەرگەن سول كەزدەگى ينستيتۋت ديرەكتورى، اتاقتى عالىم ماناش قوزىباەۆ بولاتىن. مىنە، اشارشىلىقتى زەرتتەۋ وسى كونفەرەنتسيادان كەيىن باستالدى.

1991 جىلى كەڭەس مەملەكەتى تاراعاننان كەيىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسىنە دەموكراتيالىق جولمەن جاڭا دەپۋتاتتار سايلاندى. سونىڭ ىشىندە اكادەميك شاحماردان ەسەنوۆ، ماناش قوزىباەۆ، سالىق زيمانوۆ سياقتى عالىمدار بولدى. ماناش اعامىز دەپۋتات رەتىندە 1930 جىلدارداعى اشارشىلىق پەن جاپپاي ساياسي رەپرەسسيانىڭ سەبەپ-سالدارىن زەرتتەۋ جونىندە ماسەلە كوتەردى. ءسويتىپ، 1991 جىلى 11 قاراشادا قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ 1920-30 جىلدارداعى اشارشىلىق جانە جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن سەبەپتەرىن زەرتتەۋ جونىندەگى ارنايى كوميسسياسى قۇرىلدى. كوميسسيا قۇرامىنا جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى، باس پروكۋرور، بەلگىلى تاريحشىلار مەن زاڭگەر عالىمدار كىردى. مەن دە سول كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولدىم. بۇعان دەيىن ۇقك (نكۆد) ارحيۆىنەن سوزاق، ىرعىز كوتەرىلىستەرى تۋرلى تەرگەۋ ماتەريالدارىن قاراۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە حات جازىپ ءجۇرىپ قيىندىقپەن رۇقسات العان ەدىم. سوندىقتان كوميسسيا قۇرامىنا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى توراعاسىن، رەسپۋبليكانىڭ باس پروكۋرورىن، جوعارعى سوت توراعاسىن، ىشكى ىستەر ءمينيسترىن ەنگىزۋ جونىندە ۇسىنىس جاسادىق. ولار وزدەرىنە قاراستى مەكەمەلەردەگى جابىق قۇجاتتارعا قول جەتكىزۋگە كومەك كورسەتۋگە ءتيىس ەدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ ارحيۆتەردە «قۇپيا» دەگەن گريفتەر الىنباعان بولاتىن.

سونىمەن، ءبىر جىل بويى زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە كوميسسيا «قازاقستاندا 1930-جىلدارى بولعان اشارشىلىق گەنوتسيدتىك سيپاتتا بولدى» دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. بۇل تۇجىرىم تاريحشىلار تاراپىنان اشىق ايتىلىپ، بۇكىل ەلگە جاريالاندى.

ال كەيبىر شەتەلدىك عالىمدار اشارشىلىققا قازاقتاردىڭ كوشپەلى ءومىر ءسۇرۋى سەبەپ بولعانىن ايتۋدان تانار ەمەس. بۇنىڭ سەبەبى تەرەڭدە جاتىر. نەگىزى باتىس ەلدەرى كەڭەس مەملەكەتىنە قاتىستى بىرجاقتى تاپتاۋرىن كوزقاراس بار. مىسالى، روبەرت كيندلەر دەگەن گەرمانيا تاريحشىسى «ستالينسكيە كوچەۆنيكي» دەگەن ەڭبەك جازدى. ولار ءۇشىن ستالين – سىناۋعا ىڭعايلى وبەكت. «ستالين – جاۋىز. بارىنە كىنالى سول». ءيا، سولاي ەكەنى راس، بىراق بۇل ىشكى فاكتور عانا. الايدا بۇدان باسقا سىرتقى – ەكونوميكالىق، ساياسي فاكتورلار بار ەمەس پە؟ ەگەر امەريكا، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا سول كەزدە كسرو-مەن قالىپتى ەكونوميكالىق-ساياسي قارىم-قاتىناس جۇرگىزسە قازاقستانداعى تراگەديا بولماس تا ەدى! ءتىپتى بولعان كۇننىڭ وزىندە مۇنداي ماسشتابتا ەمەس، از كولەمدە بولار ەدى. ءالى كۇنگە دەيىن باتىس ەلدەرى ءۇشىن بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسى، ودان كەيىن كەڭەس مەملەكەتى ماڭگى باسەكەلەس، سولاردى قالايدا تۇقىرتۋ، كىنالى كورسەتۋ ولار ءۇشىن ماڭىزدى.

1991 جىلى ناۋرىز ايىندا قىرعىزستانعا بارىپ، اشارشىلىق جىلدارى سول ەلگە بوسقىن بولىپ بارعان قازاقتار تۋرالى قۇجاتتاردى ءبىر اي بويى قارادىم. ول كەزدە كسرو ءالى بار. قۇپيا قۇجاتتاردى قاراۋعا رۇقسات بەرەتىن كگب انىقتاماسى قولىمدا. قىرعىز كسر ۇكىمەتىنىڭ ارحيۆ ىستەرى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتى بولدى، سونىڭ باسشىسى ءبيبىنۇر قۇرمانوۆا دەگەن جاسى كەلگەن ادام ەكەن. مەن الدىمەن سول كىسىگە كىرىپ، قانداي ماقساتپەن كەلگەنىمدى ايتتىم. سوندا ول: «قازاقتار، سەندەردىڭ كۇندەرىڭ تۋدى. اشارشىلىقتا تالاي قازاق قىرىلىپ ەدى. مەن ول كەزدە جاس كومسومولمىن،ءبىز بريگادا قۇرىپ، پىشپەكتىڭ كوشەلەرىنەن اشتان ءولىپ جاتقان قازاقتاردى جيناپ جەرلەيتىنبىز» دەدى. ءوزى كەيىن جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارىپ، قىرعىزستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولعان. سودان قۇپيا ءبولىم قىزمەتكەرىن شاقىرىپ الىپ، ماعان قاجەتتى قۇجاتتىڭ ءبارىن بەرۋدى تاپسىردى. قازىر بۇكىل باسپاسوزدە، كىتاپتاردا، ينتەرنەتتە جۇرگەن اشارشىلىق كەزىندەگى سۇمدىق سۋرەتتەر سول قىرعىزستان ارحيۆىنەن تابىلعان. ىشىندە ادام ەتىن جەپ وتىرعان ايەلدەردىڭ سۋرەتى، قازاندا قايناپ جاتقان بالانىڭ دەنەسى، ءشوپتىڭ ۇستىندە جاتقان بالانىڭ باسى، ت.س.س. سول سۋرەتتەردى تاۋىپ اكەلگەن – مەن.

وكىنىشكە قاراي، كەيىننەن اشارشىلىق تراگەدياسىن ساۋداعا سالعاندار دا كەزدەستى. دەرەكتى كينو ءتۇسىرۋشى قاليلا وماروۆ پەن جازۋشى ۆالەري ميحايلوۆ اشتىق جايىندا «ناۋبەت» دەگەن فيلم تۇسىرمەك بولدى. سولار فيلم جاساۋ كەزىندە قينالىپ، ءبىزدىڭ تاريح ينستيتۋتىنان كومەك سۇرادى. ينستيتۋت ديرەكتورى م.قوزىباەۆ وسى ماسەلەمەن اينالىسىپ جۇرگەن مەنى شاقىرىپ الىپ، كومەك بەرۋدى تاپسىردى. سودان تەلەستۋديادا ەرتەدەن كەشكە دەيىن وتىرىپ ستسەناريىن قايتا جازدىق. ءفيلمدى جاساۋ كەزىندە مەن ق.وماروۆقا ءوزىم ارحيۆتەن تاپقان جيىرما شاقتى سۋرەتتى بەردىم. سونىمەن فيلم شىقتى. بىراق، رەجيسسەر ق.وماروۆ كونسۋلتانت رەتىندە قاتىسقان مەنىڭ اتى-ءجونىمدى اتاۋدى ارتىق كورىپتى. حالىقتىڭ تراگەدياسى عوي دەپ ۇندەمەدىم. ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇرگەنىمدە ءبىر كۇنى ماعان فينليانديا، گەرمانيا جۋرناليستەرى كەلدى، قولدارىندا باعاناعى سۋرەتتەر. قايدان الدىڭدار دەسەم، «بىزگە ق.وماروۆ ساتتى» دەيدى. ۆ.ميحايلوۆ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنە اشتىق تۋرالى ماقالا جازىپ، سۋرەتتى ءوزى تاپقانداي جاريالاپ جىبەردى. دەرەكتىڭ قايدان الىنعانىن ايتۋ ونىڭ مىندەتى عوي. مىنە، اشارشىلىق تراگەدياسىن ساۋداعا سالىپ، جەكە باسى ءۇشىن پايدالانۋشىلار دا بولعانىن ايتۋ كەرەك.

سونداي-اق، ءبىزدىڭ قوعامدا 1918, 1921, 1930 جىلدارداعى اشارشىلىق تۋرالى قيسىنسىز پىكىرلەر بار. ماسەلەن، «1918 جىلى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا 1 ميلليون قازاق اشتان قىرىلعان» دەيدى. جوق، ول كەزدەگى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا 1 ميلليون قازاق بولعان ەمەس. بۇل رەسپۋبليكانىڭ قۇرامىنا قازىرگى تاجىكستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركمەنستان كىرگەن. سول «تۇركىستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىندا 1 ميلليونعا جۋىق ادام اشتىققا ۇشىرادى» دەسە، ول باسقا ماسەلە. ماسەلەن، مەن ۇقك ارحيۆىندە اشارشىلىق، كوتەرىلىستەر مەن قۋعىن-سۇرگىنگە قاتىستى تەرگەۋ ىستەرىن قاراپ التى جارىم اي وتىردىم. مۇندا سىرداريا (قازىرگى قىزىلوردا، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارى), جەتىسۋ وبلىستارى (قازىرگى جامبىل، الماتى وبلىستارىنىڭ اۋماعى) حالقىنىڭ 1918, 1920-21 جىلدارداعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرىن قارادىم. سوندا ەلدى مەكەندەر تۇرعىندارىنىڭ سانىنان 418 مىڭ ادام كەمىگەن، ولاردىڭ بارلىعى تۇگەل قىرىلعان جوق، باسقا جاققا اۋىپ كەتكەندەرى بار. مىنە، سول تۇركىستان اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى گريگوري سافاروۆ «تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا ءبىر ميلليونعا جۋىق ادام اشارشىلىققا دۋشار بولىپ، قيىندىق كورىپ جاتىر» دەپ ايتقان ەكەن. ەندى ونى بىرەۋلەر ءباسپاسوز بەتىنەن ءىلىپ الىپ، انىعىنا جەتپەستەن، «1918 جىلى 1 ملن، 1921-22 جىلى 2 ملن ادام قازا بولعان، تاريحشىلار مۇنى ەسكەرمەيدى» دەيدى. بۇل ۇشقارى پىكىر.

اشتىق ماسەلەسىن زەرتتەۋ ءىسى جالعاسىپ جاتىر. دەگەنمەن، مۇراعاتتاردىڭ اشىقتىعى، قاراجات جاعىنان دا قيىندىقتار بار. ماسەلەن، قازىر وزبەكستان ءبىزدى ءوز ارحيۆتەرىنە جىبەرمەيدى. 1991 جىلعى تامىز ايىندا (ماسكەۋدە بۇلىك بولعان كەز) مەن تاشكەنت ارحيۆىندە بولعان ەدىم. ارحيۆ ول تۇستا اشىق، ونىڭ ۇستىنە قۇپيا قۇجاتتار قاراۋعا رۇقساتىم بار. سونىمەن 20 كۇن وتىرىپ وزبەكستان ۇكىمەتىنىڭ، حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ مۇراعاتتىق ىستەرىن قاراعاندا وسى ەلگە اشتىقتان بوسىپ بارعان قازاقتار تۋرالى ءبىر دە ءبىر قۇجات تابا المادىم. ءبىر ءىستى اشقاندا «سوۆەت نارودنىح كوميسساروۆ ۋزبەكسكوي سسر» دەپ جازىلعان رەسمي بلانكتەگى قاۋلى تۇر، بىراق پاراقتىڭ جارتىسى جىرتىپ الىنعان. اتاۋى: «راسسموترەنيە ۆوپروسا وب ۋسترويستۆە كازاحوۆ-گولودوبەجەنتسەۆ». ياعني، اشارشىلىقتان بوسقىن بولىپ كەلگەن قازاقتاردى ورنالاستىرۋ جونىندەگى قاۋلى. اسىعىس جۇلىپ الىنعان بولۋى كەرەك، باس جاعى قالىپ قويعان. اقىرىنداپ زالدىڭ مەڭگەرۋشىسىنەن «ءبىز وزبەك ەلىنە 200 مىڭنان استام قازاق بوسقىن بولىپ كەتكەنىن بىلەمىز. بىراق بۇل جونىندە ءبىر دە ءبىر قۇجات جوق» دەپ، جۇلىپ الىنعان بەتتى كورسەتتىم. سوندا جاڭاعى قىزمەتكەر شاراف راشيدوۆ باسشى بولعان كەزدە اشارشىلىقتا كەلگەن قازاقتار تۋرالى قۇجاتتاردىڭ كوزىن جويۋ تۋرالى ارنايى نۇسقاۋ بولعانىن ايتتى. ءسويتىپ ارحيۆتەردى تازارتقان، بۇل ىستەردى ارنايى ساقتاۋعا بەردى مە، الدە مۇلدە قۇرتىپ جىبەردى مە، ول جاعى بەلگىسىز. بالكىم، وبلىستىق ارحيۆتەردە بار بولار. ال تاشكەنتتىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندە جاعداي وسىنداي.

قازاقستانداعى اشارشىلىق جايىندا الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ مويىنداۋى ماسەلەسىنە كەلسەك، شەتەلدىك عالىمدار قازاق تىلىندە جازىلعان ەڭبەكتەردى وقىمايدى، بىلمەيدى. نەگىزىنەن ورىسشا باسىلىمدارعا جۇگىنەدى. 1998 جىلى «ناسيلستۆەننايا كوللەكتيۆيزاتسيا ي گولود ۆ كازاحستانە 1931-33 گوداح» اتتى مەن شىعارعان ورىس تىلىندەگى جيناق شەتەلدىك عالىمدارعا ءمالىم. سونداي-اق، «كرەستيانسكيە دۆيجەنيا سوپروتيۆلەنيا» دەگەن 50 بەتتىك ۇلكەن عىلىمي ماقالا دا شەتەلدىك باسىلىمداردا جاريالاندى. وندا قازاقستانداعى شارۋالار كوتەرىلىستەرىنە شولۋ جاسالىپ، كوپتەگەن دەرەكتەر قامتىلدى.

ۋكراينادا بولعان «گولودومور» بولسا، وتە ساياسيلاندىرىلعان ماسەلە. ول كەڭەس وداعى مەن اقش سەكىلدى دەرجاۆالاردىڭ ءوزارا باسەكەلەستىگىنەن تۋىنداعان. سونداي-اق ۋكراين دياسپوراسىنىڭ شەتەلدە ىقپالدى تۇلعالارى كوپ. ولار اشتىق ماسەلەسىن سوناۋ 1960 جىلدارى-اق كوتەرگەن. امەريكا عالىمى روبەرت كونكۆەست كىتابىن سولاردىڭ سوزىنە سۇيەنىپ جازدى. «گولودومور» سودان كوپكە بەلگىلى بولدى. ودان بەرىدە رەسەي مەن ۋكراينا اراسىندا تەكەتىرەس باستالدى. ولار وسىنى پايدالانىپ اشتىق ماسەلەسىن بۇۇ دەڭگەيىنە دەيىن جەتكىزدى.

قازىر ەلىمىزدە اشارشىلىقتىڭ تاريحي، ساياسي باعاسى بەرىلمەگەنى جونىندە ءسوز قوزعالىپ ءجۇر. اشارشىلىق تراگەدياسىن زەرتتەۋ ءىسى باستالعان 1992 جىلدان بەرى كوپ ۋاقىت ءوتتى. ەندى قازىر كەيبىر ۇيىمدار، جەكەلەگەن جۋرناليستەر اشارشىلىقتى تاريحشىلار ەشقاشان زەرتتەمەگەندەي سىڭاي تانىتادى. «كورمەس تۇيەنى كورمەس» دەگەندەي، ولار قازاقستانداعى اشارشىلىق تاريحىن وزدەرى جاڭا اشىپ جاتقانداي كورسەتەدى. بۇنى كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن بولعان سوڭ، ارينە، ولارعا سەنەدى. شىن مانىندە مۇلدە ولاي ەمەس. تاريحشىلار سول مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلعان 1991 جىلدان بەرى كوپتەگەن ارحيۆتەردى كوتەرىپ، زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ كەلەدى. ولاردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى ارنايى جيناقتاردا، وقۋلىقتاردا بار.

كوميسسيا جۇمىسىنىڭ قورىتىندىسى جايلى ماقالالار 1992 جىلى 21-22 جەلتوقساندا «ەگەمەن قازاقستان»، «كازاحستانسكايا پراۆدا»، «حالىق كەڭەسى»، «سوۆەتى كازاحستانا» گازەتتەرىندە جارىق كوردى. سونداي-اق، 1998 جىلى «قازاقستانداعى 1931-33 جىلدارداعى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ جانە اشارشىلىق» اتتى جيناق قۇراستىرىپ، سول جيناققا ءوزىمىز جازعان كوميسسيا قورىتىندىسىن تۇتاستاي بەردىك. ودان كەيىن تاريحشى جۇلدىزبەك ءابىلحوجين ەكەۋمىزدىڭ «ەتنوتسيد» اتتى كولەمدى ماقالامىز «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» 1992 جىلعى 30 مامىرداعى ءنومىرىنىڭ ءبىرىنشى بەتىنەن باستاپ جاريالاندى. ياعني، «گەنوتسيد» – ءبىر حالىققا قارسى جاسالعان قىرعىن بولسا، «ەتنوتسيد» – ەتنوسقا، ۇلتقا جاسالعان قىرعىن. ءسويتىپ، ءبىز «قازاقستاندا 1930 جىلدارى بولعان اشارشىلىق – قازاق ۇلتىنا قارسى جاسالعان قىلمىس» دەپ تۇجىرىمدادىق جانە سونى دالەلدەدىك.

1930 جىلدارداعى قازاقستاندا بولعان اشارشىلىق – بۇرىن- سوڭدى بولماعان الاپات تراگەديا. سوعىس ءوز الدىنا، ال بەيبىت ۋاقىتتا ادامداردىڭ وسىلاي قىرىلۋى ادامزات تاريحىندا ەشقاشان بولعان ەمەس. سەبەبى، ەلىمىزدە تۇرعان 6 ميلليونداي حالىقتىڭ 2 ميلليون 200 مىڭى، ياعني 40 پايىزعا (!) جۋىعى قىرىلعان. ءبىر ميلليوننان استامى شەت ەلدەرگە بوسىپ كەتتى. بۇنى ۋكرايناداعى اشتىقپەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ول كەزدە ۋكراين حالقىنىڭ سانى 40 ميلليونعا جۋىق بولاتىن (3,5 ميلليون ادامىنان ايرىلدى). ەكى ەلدە تۇراتىن حالىقتىڭ سانىنا شاققاندا قازاقستانداعى اشارشىلىق ادام ايتقىسىز سيپاتتا وتكەنى انىق كورىنىپ تۇر. كەڭەستىك بيلىكتىڭ قازاق حالقىنا ەۆوليۋتسيالىق جولمەن ەمەس، كۇشپەن باسقا دامۋ ۇلگىسىن تاڭۋى ونىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىق جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەپ سوقتى. سونىڭ سالدارىنان قازاق حالقى جارتىسىنا جۋىعىنان ايرىلدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ءتىل اياسىنىڭ تارىلۋىنا، ۇلتتىق مادەنيەتىنە، سالت-داستۇرىنە جويقىن كەسىرىن تيگىزدى. سوندىقتان اشارشىلىقتى ەتنوتسيد دەپ قابىلداۋعا ءتيىسپىز.

جازىپ العان دينا يمامباەۆا

دەرەككوزى: Facebook

قوسىمشا: فوتودا الماتىداعى اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش. اۆتورلارى: دۋلات ۇسەنباەۆ، ايدوس بۇركىتباەۆ، قانات بەگۋليەۆ.

Abai.kz