كيىز باسۋ، تەكەمەت باسۋ

كيىز باسۋ - قازاقتىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان سالت داستۇرىندەگى قولونەرى ەدى. باسىلعان كيىزدىڭ قازاق تۇرمىسىندا كەرەك ەمەس جەرى بولمايتىن. كيىز ءۇيدىڭ تۋىرلىقتارى، جاپپاسى، تۇندىگى تۇگەل كيىزدەن جاسالاتىن.

ءۇيدىڭ ىشىنە ىلىنەتىن، توسەلەتىن تەكەمەتتەر، كيىلەتىن بايپاقتار سول كيىزدەن باسىلاتىن. ەرتەرەك كەزدە، قوي جازدا، كۇزدە قىرقىلعاننان كەيىن كوپتەگەن اۋىلداردا كيىز باسۋ ناۋقانى باستالاتىن.

مەنىڭ شەشەمنىڭ شەشەسى كۇلجاميلا اجەمىز قويدىڭ جۇنىنەن، تۇيەنىڭ جۇنىنەن ءجىپ ءيىرىپ، قورجىن، ششەكپەن توقيتىن كەرەمەت قولونەر شەبەرى بولاتىن. قورجىندى ويۋلاپ، كىلەم سياقتى توقىپ شىعاتىن. ءوزىمنىڭ شەشەم مايدان دوششان قىزىدا شەشەسىنەن ونەر قونعان شەبەرتىن.

اۋىلداعى قىز كەلىنشەكتەردى جيناپ، كىلەم توقىتقانى ءالى كۇنگە ەسىمدە. شەشەم مايدان تەكەمەت باسۋدىڭ دا شەبەرى ەدى.ول بالا كەزىم بولاتىن. تەكەمەت باسۋ پروتسەسىنىڭ قالاي بولاتىنىن ايتايىن،(مۇمكىن وسى كۇنگى جاستارعا ۇلگى بولار).

اۋەلى كولەمى 2x3 مەتر بولاتىن، قالىڭدىعى 1,5 سانتيمەترگە جەتەرلىكتەي قارا قويدىڭ ءجۇنى ىرىكتەلىپ ، ونى سونداي كولەمدەگى ءشيدىڭ ۇستىنە جايادى. وعان دەيىن، ۇزىندىعى جيىرما ،وتىز مەتردەي بولاتىن اق شۋدالار ازىرلەنىپ، سارى، قىزىل، جاسىل ءتۇستى بوياۋلار ەزىلگەن قازانعا سالىپ، بوياپ قويادى. سوسىن بىرنەشە ايەل (كورشى ، اعايىن ايەلدەر، كەلىنشەكتەر) قولدارىنا ۇزىندىعى ءبىرجارىم مەتردەي ساباۋ تاياق الىپ، شي ۇستىندەگى ءجۇندى جۇمساق ، بيازى قىلۋ ءۇشىن ءبىر، ەكى ساعاتتاي سابايدى. ءجۇن ابدەن بيازىلانعاندا ، بۇرىن دايارلانىپ قويىلعان ءتۇرلى ءتۇستى شۋدادان ءجۇننىڭ ۇستىنە قازاقى ويۋلار سالادى. سوسىن ونىڭ ۇستىنە ىستىق سۋ قۇيادى. سودان كەيىن عانا ءجۇندى سول جاتقان كۇيىندە شيگە ورايدى.

ءجۇننىڭ سۋى ابدەن سارقىلدى اۋ، دەگەننەن كەيىن، ايەلدەر ءشيدى اينالا دوڭگەلەتىپ، ودان كەيىن، بىلەكتەرىنە سالىپ، ءبىر ساعاتتاي يلەيدى. وسى تەكەمەت باسۋ پروتسەستەرى اياقتالعاننان كەيىن عانا، تەكەمەت شيىمەن كەپتىرۋگە كۇن كوزىنە قويىلادى. تەكەمەت كەۋىپ، پايدالانۋعا ءازىر بولعانشا، ۇيدە شاعىن توي بولاتىن. ەت اسىلىپ، ساماۋىرلار كۇنى بويى قايتا قايتا قايناتىلاتىن.

سالت- ءداستۇر، قولونەرى (ەتنوگرافيا)

قامشى، شىبىرتقى ءورۋ

وڭدەلگەن ءىرى قارا تەرىسىنەن جاسالادى. مەنىڭ شەشەمنىڭ ءىنىسى ورازعالي دوششانۇلى قامشى، شىبىرتقى ءورۋدىڭ شەبەرى ەدى. 1953-شيلىگە كەلىپ، اكەمە قامشى، شىبىرتقى جانە باسقادا ات ابزەلدەرىن جاساپ بەرگەنى ءالى كۇنگە ەسىمدە.

اۋەلى توبىلعىدان قامشىعا ساپ ازىرلەنەدى. سوسىن قامشىنىڭ  ساعاعى  توبىلعىنىڭ ءبىر باسىنا كيگىزىلەدى، ءتۇپ جاعىنان جىڭىشكە قايىسپەن تارتىپ، بەكىتىلەدى.

كەي قامشى ون ەكى ءورىم، نە سەگىز ءورىم بولادى. ماسەلەن، سەگىز ءورىمدى قامشى جاساۋ ءۇشىن قالىڭ قايىستان وزەگىن ءتىلىپ الىپ، ونى ساعاعىنا  بەكىتەدى. سوسىن شامامەن ءۇش ەلى قايىستى موينىنان باستاپ، سەگىىز تارامعا ءبولىپ، نەگىزگى وزەگىنە شامامەن ۇزىندىعى 70 سانتيمەتردەي قىپ ءورىپ شىعىپ، اياعىن تۇيىندەيدى. ەگەر شەبەر قامشىنىڭ سابىن ادەمىلەگىسى كەلسە، ساپقا جىڭىشكە جەزبەن بۇراما سالادى. سونداي اق، قامشى قولدان ۇشىپ كەتپەس ءۇشىن، قايىستان ىلمەك جاسالادى. ون ەكى، التى ءورىم قامشىلاردا وسىنداي تاسىلمەن جاسالادى.ەڭ باستىسى قامشىنىڭ سابى وڭايلىقپەن سىنبايتىن قاتتى اعاش توبىلعىدان جاسالعانى ءجون. سوسىن قامشىنىڭ مويىنى ەكى قابات تەرىدەن تىگىلۋى كەرەك.

شىبىرتقى شانادا، نە اربادا وتىرىپ، ات ايداۋعا ارنالعان ول ءبىر جارىم مەتردەي بولىپ، ءۇش ورىمنەن تۇرادى. شىبىرتقىنىڭ موينىمن ۇلاساتىن جەرى ون ەكى ءورىم بولادى، ورتاڭعى بۋىنى سەگىز ورىمنەن بولسا، سوڭعى ءورىمى التى ورىمنەن بولىپ، ۇزارا بەرەدى.

مەنىڭ شەبەر ناعاشىم ورازعالي دوششانۇلىنىڭ قامشى مەن شىبىرتقىنى قالاي ورگەنىن، كوزىممەن كورىپ، كوڭىلىمە تۇيگەندەرىم وسىلار ەدى.

شي توقۋ

توقىلعان شي ادەتتە كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسى مەن كيىز تۋىرلىعىنىڭ اراسىنا سالىنادى. مەنىڭ بالا كەزىمدە اكە شەشەم ەكى رەت كيىز ۇيگە زاكاز بەرىپ جاساتتى. كيىز ءۇيدىڭ سىرتقى جاپپاسىن شەشەم مايدان كورشى قولاڭدى جيناپ، ءوزى باسىپ شىعاتىن. شيدىدە ءوزى باستاپ توقيتىن. شي توقۋ تىقىر كىلەم (كەزىندە ءبىزدىڭ اۋىلدا تىقىر كىلەم توقۋ مودا بولعان) توقۋعا ۇقساس.

توسىندا ەرتە كەزدە شي كوپ وسەتىن. سودان بيىكتىگى شامامەن 1 مەتر 30 سم بولاتىنداي شيلەردى كەسىپ استىنان جانە ۇستىنەن جىڭىشكە تاقتايشاعا تۇزەيدى.
توقىلاتىن ءشيدىڭ ۇزىندىعى ەكى مەتردەي بولادى.

شي توقۋشىنىڭ قولىندا ۇرشىق بولادى. ۇرشىقتا جۇننەن يىرىلگەن ءجىپ بولادى. سول ءجىپتى تىقىر كىلەم توقۋ ادىسىمەن شيلەردىڭ اراسىنان اعاشتان جاسالعان جۇقا اسپاپەن كەزەك كەزەك وتكىزىپ وتىرادى. شيگە ويۋ سالار كەزدە ءتۇرلى ءتۇستى بويالعان ءجۇندى ءيىرىپ، شي اراسىنداعى جىپكە جالعاستىرىپ وتىرادى. ءجۇز شيگە تاعى ءجۇز شي قوسىپ، ءشيدىڭ ۇزىندىعى ەكى مەتر بولعانشا جالعاپ وتىرادى. ءشيدىڭ ەكىنشى قاتارىنداعى ءجىپ، ءبىرىنشى قاتارداعى جىپكە قاراما قارسى توقىلادى، سوسىن اعاش قالاقپەن توقىما نىعىزدالىپ وتىرادى.
سول كەزدەگى شي توقۋشىلاردىڭ ويۋ سالعىش ونەرىنە تاڭ قالۋشى ەدىم. ولار ءشيدىڭ ارتىنا سۋرەت قويماي اق، قالاعان ويۋلارىن سيممەترياسىن ساقتاپ، ءشيدى ويۋلاپ، توقىپ شىعاتىن.

تەرىدەن تىگىلگەن قازاق كيىمدەرى

تەرى يلەۋ تەحنولوگياسىن قازاق ەرتە ەرتە داۋىردە يگەرگەن.
تەرى تون، بايپاقتى ەتىك، ءماس، تايجاقى، تەرى شالبار تەرى قۇلاقشىن سياقتى كيىمدەردى قازاق جىلقى، قارا مال، قوي تەرىلەرىنەن جاساپ، كيگەن.
سوۆەت وكىمەتى كەزىندە رەسپۋبليكادا مال شارۋاشىلىعى دامىپ، تەرىلەردى وڭدەۋ كاسىبى دە جاقسى جولعا قويىلعان بولاتىن. سودان با، كەزىندە وبلىستاردا ونداعان "اياق كيىم" فابريكاسى بولعان. قازىر سونىڭ بىرىدە جوق، ءبىزدىڭ ەلگە وزىمىزدە جاسالعان اياق كيىم كەرەگى جوق ءتارىزدى، بارلىق اياق كيىم فابريكالارىن "بانكروت" قىلدى.

مەنىڭ اڭگىمەم "تەرى يلەۋ" جونىندە ەدى عوي، سوعان ورالايىق. مەنىڭ اكەم انەس 45- 65-جىلدارى "زاگوتجيۆسىرە" دەگەن مەكەمەدە "تەرى، ءجۇن" دايىنداۋشى" قىزمەتىن اتقارعان. سوندا مال تەرىلەرىن، اڭ تەرىلەرىن قالاي يلەيتىنىن سول اكەمنەن كورىپ ەدىم. اكەم انەستىڭ قويماسىنا سوۆحوزدىڭ ۋپراۆتارى  مەزگىل -مەزگىل سايىن ءىرى قارا مالدىڭ، قويدىڭ ،جىلقىنىڭ، تەرىلەرىن تاپسىرسا، اڭشىلار قاسقىردىڭ، تۇلكىنىڭ، قوياننىڭ،  زورماننىڭ تەرىلەرىن تاپسىراتىن. كەيبىر اڭداردىڭ تەرىلەرىن اكەم ءوزى يلەپ ءجۇردى.ول اڭنىڭ تەرىلەرىن يلەگەندە، تەرىنىڭ ىشكى مايلى قاباتىن ءتۇرلى ادىستەرمەن كەپتىرىپ سىپىرىپ تاستايتىن، سوسىن، قولمەن  يلەيتىن. كوپ يلەپ، ءيىن قاندىرۋ  كەرەك، سوندا عانا  قاسقىردىڭ ، تۇلكىنىڭ تەرىسى جۇمساق بولىپ، كيىم تىگۋگە كەلەدى. ءىرى قارانىڭ تەرىلەرىدە يلەنۋگە  دەيىن سىرتقى ءجۇنى "جيدىتىلەدى" سوسىن عانا ىشكى جاعىنىڭ مايلى، ەتتى قاباتتارى سىلىنادى. سودان كەيىن اياق كيىم، ونىڭ ىشىندە ، ەتىك تىگۋگە پايدالانعان. يلەنگەن  تەرىلەر  اياققاپ، قىمىز ازىرلەيتىن مەس جاساۋعادا پايدالانىلعان. ءىرى قارا مال تەرىسىنىڭ پايدالانىلمايتىن جەرى جوق، ات ابزەلدەرى، جۇگەن، قامشى، شىبىرتقى ءبارى يلەنگەن ءىرى قارا مال تەرىسىنەن جاسالاتىن.

قولونەر

اعاشتان شابىلاتىن دۇنيەلەر

قازاق قولونەرمەن ەرتە داۋىردەن اينالىسقان. قازاقتىڭ اعاشتان شابىلىپ، ويىلاتىن ەڭ قۇندى دۇنيەلەرىنىڭ ءبىرى -كيىز ءۇيدىڭ ىشكى سۇيەگىن اعاشتان جاساۋ. ولار شاڭىراق، كەرەگە ،ۋىق، جاپپا ەسىك.

ودان كەيىنگى ماڭىزدى دۇنيەلەرىنىڭ ءبىرى -ساندىق، كەبەجە، اعاش تاباق، توستاعان، اعاش وجاۋ. تاعى ءبىر شارۋاشىلىققا كەرەكتى دۇنيە- شانا مەن اربانى اعاشتان قيىستىرۋ.

قازاق دومبىرا مەن قوبىزدى دا پالەن عاسىردان بەرى اعاشتان ويىپ، جاساپ ءجۇر. مەن ءوزىم بىلەتىن قوبىزدى قالاي اعاشتان شاۋىپ جاساۋعا بولاتىنىن ايتا كەتەيىن.

قوبىزدىڭ  ەرتە كەزدەن بىرنەشە ءتۇرى بولدى. ولار باقسى قوبىز، نار قوبىز، كۇي قوبىز دەپ اتالعان. باقسى قوبىز بەن نار قوبىزدىڭ شاناعى ۇلكەندەۋ بولادى. باقسى قوبىزعا قوڭىراۋلار تاعىلادى.  قوبىزدىڭ شاناعىن بولەك شۋىپ الىپ، ساعاعىن  شاناققا قيىستىرىپ جاساۋشىلاردا بار. كۇي قوبىزىن تۇتاس اعاشتان ويۋعا بولادى. قوبىزدى ادەتتە قاراعاي، ەمەن اعاشتارىنان شابادى. ونداي قوبىزدىڭ جالپى بيىكتىگى 76 سم، شاناعىنىڭ ديامەترى 70 سم، ساعاعىنىڭ ۇزىندىعى  35 سم بولسا ءجون بولادى. قوبىز تۇتاس اعاشتان ويىلعاندا ونىڭ ساعاعىنىڭ، شاناعىنىڭ سيممەتريالىق تەڭدىگى ساقتالۋى قاجەت. شاناقتىڭ تومەنگى جاعىن  ەشكىنىڭ تەرىسىن يلەپ، جۇقارتىپ بارىپ ، سونىمەن قاپتاۋ كەرەك. قوبىزعا شەك پەن تيەك سالىنعاننان كەيىىن جىلقىنىڭ قۇيرىق قىلىنان شەك جاساپ،

تاعادى. قوبىزدىڭ ءۇنىنىڭ جاقسى بولۋى، شاناقتىڭ اعاشى مەن تەرىنىڭ استىنداعى ۇڭعىعا بايلانىستى. ساعاقتىڭ ۇزىنداۋ نە قىسقا بولۋى دا ، قوبىزدىڭ داۋىسىنا اسەر ەتەدى.

جۇمات انەسۇلى

Abai.kz