تاۋەلسىزدىكتەن بەرى وتكەن شيرەك عاcىر رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى تۇگەندەۋدە تاريح عىلىمى ءۇشىن از ۋاقىت ەمەس. اسىرەسە تاريحي وقيعالار مەن ولارعا قاتىستى ۇستانىمدارعا ۇلتتىق تۇرعىدان باعا بەرۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك. الايدا، ۇلتتىڭ رۋحى مەن جىگەرى بوداندىقپەن قالاي سىنالسا، ەركىندىك پەن تاۋەلسىزدىك كەزىندە دە سولاي سىنالادى. ءوز قولىمىز اۋزىمىزعا ەركىن جەتكەندە تاريحىمىزدى زەردەلەۋ بارىسىندا تاعاتسىزدىق تانىتىپ، سودان كەيبىر كەلەڭسىزدىكتەرگە ۇرىنىپ جاتاتىنىمىز قۇپيا ەمەس. بۇل كەلەڭسىز كورىنىستەر تاريحتى قولدان جاساۋعا تىرىسۋ مەن ميفولوگيزاتسيامەن بايلانىستى. مۇنداي ءۇردىس تاريحتى بۇرمالاپ قانا قويماي، ەلدىڭ ءىشىن الاتايداي ءبۇلدىرىپ، زيالى قاۋىمنىڭ اراسىنا ىرتكى سالۋىمەن قاۋىپتى. تاريحي ماسەلەگە قاتىستى كەز-كەلگەن پىكىر تالاستىڭ سوڭىنداعى كومەنتاريلەرگە كوز جۇگىرتىڭىزشى. جاعاڭىزدى ۇستايسىز. سوعان قاراپ ەگەر 1937-38 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن بۇگىن بولاتىن بولسا، وندا قازاق زيالىلارىنىڭ بىرەۋىنىڭ دە ءىزى قالماۋشى ەدى دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا بولادى.

ەگەمەندىك العان العاشقى جىلدارى-اق زيالى، عىلىمي قاۋىمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن قۇبىلىس ورىن الدى. بۇل XVIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن قازىبەكبەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى شىعارمانىڭ باسىلىپ شىعۋىمەن بايلانىستى بولدى. اتالمىش تاريحي شىعارما جايىندا ونىڭ جاقتاۋشىلارى مەن قارسىلاستارىنىڭ اراسىندا ءباسپاسوز بەتتەرىندە تالاي پىكىر-تالاستار ورىن العانى بەلگىلى. بۇل شىنىمەن سوڭعى ورتا عاسىردا جازىلعان دەرەك پە، الدە قولدان جاسالعان تۋىندى ما؟ - دەگەن ەكى پىكىر ۇستانعانداردىڭ اراسىندا ۇلكەن داۋ تۋدىردى.

ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، كەڭەس ءداۋىرى كەزىندەگىدەي قازاق تاريحىنا قاتىستى جاڭا تاقىرىپتى دا، پىكىر-تالاستى دا كوتەرەگەن تاعى دا جازۋشى قاۋىمى بولدى. ال تارحشى عالىمدار مۇندايدا پىكىر تالاستان نەگە شەت قالادى؟! شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇنىڭ سەبەبى سۇبەلى دەگەن تاريحشىلاردىڭ ءوزى 90-جىلدار تۇرماق بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە كونفورميزم فەنومەنىنە بوي الدىرعان.

قازىبەكبەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى شىعارما باسىلىپ شىققاننان كەيىن وعان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ سىن ايتقان قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ق. ءجۇمادىلوۆ بولدى. ءتۇپ نۇسقاسى جوق سول كىتاپتىڭ بۇگىنگى كۇننىڭ تۋىندىسى ەكەنى تۋرالى جازۋشى بىلاي دەيدى: «ءاسiلi, مۇنداي كونە مۇرانى باعالاۋدا بۇلتارتپايتىن تارازى – تەكستولوگيا، ياعني شىعارمانىڭ تiلi عوي. ال «ءتۇپ-تۇقيان» جالپى ستيل، ءسوز ساپتاۋ، سويلەم قۇرىلىسى جاعىنان سوناۋ 18-عاسىردى بىلاي قويىپ، تiپتi بەرگi اباي داۋiرiنە دە جاقىندامايدى. ءتۇپ-تۇگەل بۇگiنگi كۇننiڭ قولتاڭباسى، وندا دا ءوزiمiز كۇندە وقىپ جۇرگەن «سوتسياليستiك قازاقستاننىڭ» قاساڭ تiلi. بۇرىنعى قازاقتاردىڭ سوزدiك قورىندا بولۋعا تيiس ەمەس، تەك بەرگi كەڭەس داۋiرiندە اۋدارما ارقىلى ەنگەن جاڭا تiركەستەر... كiتاپتىڭ ءون بويى 18-عاسىرعا جاناسپايتىن جاڭا سوزدەرگە سىقىپ تۇر». سونىمەن قاتار وسى ماقالادا جازۋشى اتالعان شىعارمادا تاريحي قيسىنعا كەلمەيتىن، ويدان شىعارىلعان وتىرىك مالىمەتتەرگە دە سىن ايتادى. سولاردىڭ ەڭ دورەكىسى ءبىز ءپىر تۇتىپ جۇرگەن تولە بي مەن قاز داۋىستى قازىبەك بي قارا قىلدى قاق جارىپ، ادiلدiگiمەن ءۇش جۇزگە ۇلگi بولعان اسا بiر قاسيەتتi كiسiلەر ەمەس، اتا سالتىن اياققا باسقان، ءاز-تاۋكەدەي حانعا وپاسىزدىق جاساپ، حاندى دا، حالىقتى دا تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتكەن، كوز بوياۋشى، الاياق. ال، ابىلاي حان مەن جولبارىس حان قارادان تۋعان تەكسىز بىرەۋلەر بولىپ شىعادى [1].

شىعارما حح عاسىردىڭ تۋىندىسى ەكەنى تۋرالى قانشاما دالەل ايتىلىپ، سىنعا ۇشىراسا دا قازىبەك-بەك تاۋاسارۇلىنىڭ كىتابىن جاقتاۋشىلار ەشبىر تالداۋسىز ونى عىلىمي اينالىمعا قوسۋعا تىرىسىپ باقتى. ارا-كىدىك وسى شىعارماعا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنتسيالار مەن وقۋلار ۇيىمداستىرىپ، بۇل كىتاپتىڭ قازاق تاريحى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن ول شىعارمانى دارىپتەۋدى قايتا-قايتا جاڭعىرتىپ، ول تۋرالى تاريحشى-عالىمداردىڭ، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ پىكىرلەرىن العا تارتاتىن بولدى. بىراق شىعارمانىڭ تۇبىندە ءبىر شيكىلىكتىڭ بار ەكەنىن سەزگەن ازاماتتار ۇستامدىلىق تانىتىپ، ونى جىعىلا دارىپتەۋدەن بويلارىن اۋلاق ۇستادى [2].

ال، ءبىزدىڭ ماقساتىمىز بۇل شىعارمانى قايتا تالداۋ ەمەس. ونىڭ قولدان قۇراستىرىلعان ەڭبەك ەكەنى تۋرالى بىرقاتار عالىمدار مەن جازۋشىلار ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرگەن جانە ءبىلدىرىپ جاتىر.

ماسەلە بۇل كەلەڭسىز ۇدەرىستىڭ بۇدان كەيىن دە تاريحتى بۇرمالاۋعا جول باستاپ بەرۋىندە بولىپ وتىر. قازاقستان تاريحىندا «ميفولوگيزاتسيا» ۇدەرىسى جاپپاي كورىنىس الا باستادى. تاريحي وقيعالاردى ءوزىنىڭ قالاۋىنشا وزگەرتىپ، ۇساق رۋ-تايپالىق، توپتىق مۇددە ءۇشىن اقيقاتتى بۇرمالاۋ كەڭ ەتەك جايا باستادى.

مىسالى، جەتىسۋ جەرىندە موڭعول-جوڭعار نوياندارىنىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى جەر اتاۋلارى مەن ەلدى مەكەندەر از ەمەس. قىتاي شەكاراسىنان باستالىپ قىرعىزستانعا دەيىن مۇنداي اتاۋلار جول بويى ۇزىلمەي كوپتەپ كەزدەسەدى. نارىنقول، بايىنقول، سۇمبە، كەگەن، شامالعان، قاسكەلەڭ، قالجات، داردامتى، شونجى، قاپشاعاي، بورولداي، قورداي، دوردوي (بىشكەك ماڭىندا) سياقتى اتاۋلار بۇل جەرلەرگە ءبىر كەزدەرى جوڭعار نوياندارى يەلىك ەتكەنىن كورسەتەدى. ال، قىزىق بولعاندا مۇندايدا ميفولوگيزاتسياعا ۇرىنعاندار ەندى تاريحىڭا دا قاراماي «قاستەرلى جەرلەردى» قولدان ءوزى بىلگەنىنشە جاساپ الىپ وتىر. ولار قورداي اسۋىندا قازاقتىڭ «قورداي باتىرىنا» ارناپ كەسەنە تۇرعىزىپتى. ەندى ارى-بەرى وتكەن جولاۋشىلار ارنايى ات باسىن بۇرىپ، سوعان تاعزىم ەتۋىنە بولادى. بۇل نە؟ قورداي دەگەن جوڭعاردان قازاق باتىرىن جاساۋ نە ءۇشىن كەرەك بولدى ەكەن؟! ەلدى اداستىراتىن بۇدان اسقان ناداندىق بولا ما؟! ءتيىستى اناماستيكالىق قىزمەتتەر قايدا قاراپ وتىر؟! ماسقارا!

ءبىر وتىرىك ءجۇز وتىرىكتى تۋدىرادى. سوندىقتان دا قازاق تاريحىنداعى تاريحي تۇلعالار مەن وقيعالارعا، جەر-سۋ اتاۋلارىنا قاتىستى انىقتايتىن ماسەلەلەر كوپ-اق.

قازىرگى كەزدە وسىنداي ءبىر داۋلى پىكىر-تالاس 1643 جىلى جاڭگىر حاننىڭ 600 ساربازبەن باتىر قونتايشىنىڭ 50 مىڭ اسكەرىنە قارسى ۇرىس بەرگەنى توڭىرەگىندە، اسىرەسە شايقاستىڭ قاي جەردە وتكەنى جايلى بولىپ جاتىر. وكىنىشكە وراي شايقاستىڭ قاي جەردە وتكەنىن ءدوپ باسىپ كورسەتەتىن، شايقاس بارىسىن سيپاتتايتىن دەرەك جوق. پىكىر تالاس سول سەبەپتى ءوربىپ وتىر. ول تۋرالى ەكى پىكىر بار. ءبىرىنشىسى، شايقاس جاركەنت قالاسىنان 200 شاقىرىم جەردەگى بەلجايلاۋدا بولدى دەسە (ب. نۇرجەكەەۆ), ەكىنشى پىكىر  شايقاس – وربۇلاقتا ەمەس، كەگەننەن ىستىق-كولگە اسىپ تۇسەتىن قارقارا اسۋىندا وتكەن (ق. ءجۇمادىلوۆ) دەيدى. وسى ماسەلەنىڭ ءسال دە بولسا انىق-قانىعىنا جەتۋ ءۇشىن بىرقاتار سۇراقتاردى تالداپ كورەيىك.

بىرىنشىدەن، جالپى قازاقتار XV-XVII عع. وت قارۋدى جوڭعارلاردان بۇرىن قولدانعانى راس، ول تۋرالى جازبا دەرەكتەر مالىمدەيدى [3].

ش. ءۋاليحانوۆ تا ءوز ەڭبەكتەرىندە قازاقتاردىڭ قارۋ-جاراعى تۋرالى ايتقاندا مىلتىققا قاتىستى دا قىزىقتى مالىمەتتەر كەلتىرگەن. ول قازاقتاردا مىلتىقتىڭ وتە سيرەك بولاتىنىن، اتادان بالاعا مۇرا رەتىندە بەرىلەتىنىن جانە ءار مىلتىقتىڭ قاسيەتىنە قاراي «كوز كەش»، «كۇلدىر-ماماي» سياقتى ءوز اتتارى بولاتىنىن، وقتاردى قورعاسىننان قۇيىپ جاسايتىنى تۋرالى، سونىمەن قاتار، مىلتىقتى قولدانۋعا بايلانىستى كەرەكتى بارلىق قوسالقى جاراقتاردى دا تولىق سيپاتتاپ كەتكەن [4]. سول سياقتى ش. ءۋاليحانوۆ «قازاق وق-ءدارىسىنىڭ قۇرامى» اتتى ەڭبەگىندە قازاقتاردا وق-ءدارىنىڭ جاسالۋ جولدارى تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر قالدىرعان [5].

وندا 1643 جىلى 600 ساربازدان تۇراتىن قازاق جاساعى مەن 50 مىڭ جوڭعار قولىنىڭ اراسىندا بولعان شايقاستىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىنىپ، بايىبىنا بارۋ ءۇشىن الدىمەن XV-XVII عع. مىلتىقتىڭ وق اتۋ سيپاتىمەن تانىسايىق.

بۇل كەزدە مىلتىقتاردىڭ دەنى پىلتەلى (فيتيلنىە) بولعانى بەلگىلى. العاشقى مۋشكەتتەردىڭ اتۋ قاشىقتىعى ورتاشا 300 قادام بولعان [6].

ەندى XVII عاسىردا مىلتىقتىڭ قالاي وقتالاتىنىنا نازار اۋدارىپ كورەيىك. تەرميندەردەن شاتاسپاۋ ءۇشىن مىلتاققا ت.ب. ماسەلەلەرگە قاتىستى بارلىق مالىمەتتى ورىسشا بەرۋدى ءجون كوردىك.

«پروتسەدۋرا زارياجانيا مۋشكەتا: وتدەليت فيتيل، ۆىسىپات ۆ ستۆول پوروح يز زاريادتسا، يزۆلەچ شومپول يز لوجا، زابيت شومپولوم پەرۆىي پىج يز پودسۋمكا، زابيت شومپولوم پۋليۋ، زابيت ۆتوروي پىج، ۋبرات شومپول ۆ لوجە، وتكرىت پولكۋ ي ۆىسىپات نا نەيو پوروح يز روجكا، زاكرىت پولكۋ، پريسوەدينيت فيتيل… ۆ تو ۆرەميا رەدكو دەلالي بولەە ودنوگو زالپا زا سراجەنيە [7].

كوز الدارىڭا ەلەستەتۋ ءۇشىن قازاقتاردىڭ پىلتەلى مىلتىق اتىپ جاتقان ەكى ءتاسىلىن كورسەتەيىك، مىسال ءۇشىن. (1, 2-سۋرەتتەر) [8].

1-سۋرەت

2-سۋرەت

ءحىح عاسىردىڭ 70-جىلدارى وتالىق ازياعا ساياحات جاساعان ورىس زەرتتەۋشىسى ن.م. پرەجەۆالسكي ساياحات كەزىندە جولشىباي كەزدەسكەن  ءارتۇرلى جەرگىلىكتى اسكەردىڭ قارۋ جاراعىنا نازار اۋدارىپ، ولاردىڭ وتقارۋدى قانشالىقتى مەڭگەرگەنىن جانە مىلتىقتىڭ وزىنە سيپاتتاما بەرىپ كەتەدى.

نە دەگەنىن كورەيىك: «فيتيلنىە رۋجيا، ۋپوترەبلياەمىە مونگولامي ي ۆ وسوبەننوستي تانگۋتامي، گورازدو لۋچشە ۆىشەوپيساننىح ۆويسكوۆىح، تاك كاك يمەيۋت دليننىي ستۆول ي پۋليۋ وديناكوۆوگو س نيم كاليبرا، پريتوم زارياد پريبيۆاەتسيا كۋسوچكوم ۆويلوكا. نو ۆسە-تاكي دالنوست بويا ي ەتيح ۆسەگدا گلادكوستۆولنىح رۋجەي نە پرەۆوسحوديت دۆۋحسوت شاگوۆ، دا ي تو س ۆەسما مالوي مەتكوستيۋ. يزگوتوۆلەنيە جە ك ۆىسترەلۋ، داجە پوسپەشنومۋ، زانيماەت منوگو ۆرەمەني، يبو نەوبحوديمو سناچالا ۋستانوۆيت رۋجە نا سوشكي، پومەستيتسيا سامومۋ ۆوزلە نەگو نا كولەنياح، ۆلوجيت تلەيۋششي فيتيل ۆ كۋروك، سنيات پوكرىشكۋ س پولكي، زاتەم پريتسەليتسيا ي سترەليات. ەسلي جە گورياششەگو فيتيليا نەت ناگوتوۆە، تو پرەجدە ۆسەگو نەوبحوديمو دوبىت وگون، ۆىرۋبايا ەگو يز كرەمنيا. پوسلە ۆىسترەلا زارياجەنيە تاكجە ۆەسما سلوجنو ي ناچيناەتسيا س توگو، چتو ۆىنيمايۋت زاججەننىي فيتيل يز كۋركا، ناسىپايۋت يز پوروحوۆنيتسى ۆ مەركۋ، ا ينوگدا ي پريامو نا لادون زارياد پوروحۋ، كوتورىي كلادۋت زاتەم ۆ ستۆول، زابيۆايۋت يلي سپۋسكايۋت تۋدا پۋليۋ، ناسىپايۋت نا پولكۋ پوروح، ي ەسلي نۋجنو توتچاس سترەليات، تو وپيات ۆكلادىۆايۋت ۆ كۋروك تلەيۋششي فيتيل. پوسلەدني پريگوتوۆلياەتسيا يز پەنكي ۆ ۆيدە تونكوي ۆەرەۆكي ي پومەششاەتسيا ۆ وسوبوم كوجانوم مەشوچكە سبوكۋ پريكلادا. ەتوت پريكلاد دەلاەتسيا دليننىم ي ۋزكيم، تاك چتو ناپوميناەت وتچاستي رۋچكۋ پيستولەتا; تسەۆە جە پرودولجاەتسيا نا ۆسيۋ دلينۋ ستۆولا ي يمەەت بليز سۆوەگو كونتسا ۋتولششەنيە، ك كوتورومۋ پريدەلىۆايۋتسيا سوشكي. پري نوشەني رۋجيا نا رەمنە زا سپينوي سوشكي ەتي وتگيبايۋتسيا كۆەرحۋ ي ۋدەرجيۆايۋتسيا ۆ تاكوم پولوجەني زاتىچكوي، ۆكلادىۆايۋششەيسيا ۆ دۋلو ستۆولا [9].

كورىپ وتىرعانىمىزداي ەكى عاسىر ىشىندە مىلتىقتىڭ تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرى ەش وزگەرىسسىز قالعان. بۇل جەردەن شىعاراتىن باستى قورتىندىمىز پىلتەلى مىلتىقتان ءبىر اتقاننان سوڭ ونى قايتا تەز وقتاعاننىڭ وزىندە بىرنەشە مينۋت (3-5 مين.) كەتەتىنى انىق.

ال، ەندى وربۇلاق شايقاسى ءوتتى دەگەن جەردىڭ بەدەرىنە نازار اۋدارايىق (3, 4 سۋرەتتەر) [10].

3-سۋرەت

4-سۋرەت

بەرىلگەن سۇرەتتەگى جەردىڭ بەدەرىنە مۇقيات قاراساق بۇل جەر 600 ساربازدىڭ 50 مىڭ قولدى توقتاتا الاتىن جەرى بولۋى مۇمكىن بە؟، - دەگەن سۇراق ەرىكسىز تۋادى. 3-5 مينۋتتا اتتى اسكەر قانشا جەرگە شاۋىپ بارا الادى؟ العاشقى اتىلعان وقتان كەيىن ەسىن جيعان جوڭعارلار قايتادان ۇيىمداسىپ قارسىلىق كورسەتەتىنى انىق. سول زاماندا جوڭعارلاردىڭ وت قارۋى بولماسا دا، ولار ءسبىر جەرىن جاۋلاۋعا كەلگەن ورىس كازاك اسكەرىمەن جاعالاسىپ جۇرگەندە وت قارۋدى قالاي قولداناتىنىن، ونىڭ مۇمكىندىكتەرى جونىندە تۇسىنىگى مەن تاجىريبەسى جوق ەمەس.

پىلتەلى مىلتىقتى قايتا وقتاپ اتقانشا وتەتىن ۋاقىت جوڭعار قولىنا ءوز قارسىلاستارىن جاپىرىپ وتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىنى انىق.

بەلجايلاۋداعى جەر بەدەرى جوڭعارلارعا قازاق جاساعىن كەز كەلگەن جەردەن تاۋ بوكتەرلەرىمەن تۋ سىرتىنان اينالىپ ۇرۋعا كوپ مۇمكىندىك بەرەتىنى انىق كورىنىپ تۇر (5-سۋرەت) [11]. ور قازىلعان جوتاعا تۋرا شاپپاي اينالا ساي-سالامەن بىرنەشە جەردەن شابۋىلداپ، قورعانىستى بۇزىپ وتۋىنە ابدەن بولاتىن جەر. مۇنداي پىكىردى وربۇلاق شايقاسىنىڭ 350 جىلدىعىن تويلاۋعا قوناق بوپ كەلگەن شەتەلدىك مەيمانداردىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن كۋالار دا بار.

5-سۋرەت

سونىمەن قاتار، ورىس دەرەكتەرىندە قازاقتاردىڭ تاس اراسىنا بەكىنگەنى تۋرالى ايتىلادى. 1, 2-سۋرەتتەرگە تاعى دا نازار اۋدارساڭىز شايقاس ءوتتى دەگەن بەلجايلاۋداعى وردىڭ ىشىندە دە، سىرتىندا دا، اينالا تاۋ بوكتەرلەرىندە دە ەسكەرتكىشتەن [12] باسقا ءبىر تاس جوق.

تاعى ءبىر ماسەلە ۇرىس كەزىندە پىلتەلى مىلتىقتى قولدانۋدىڭ ءتيىمدى ءتاسىلى تۋرالى كەلەسى مالىمەتكە نازار اۋدارايىق: «دليننىي ستۆول وبەسپەچيۆال مۋشكەتۋ وتنوسيتەلنو حوروشۋيۋ دليا گلادكوگو رۋجيا توچنوست. ۆ چەلوۆەكا مۋشكەتەر پوپادال ۋجە نە س 20-25, ا س 30-35 مەتروۆ. نو نامنوگو بولشەە زناچەنيە يمەلو ۋۆەليچەنيە ەففەكتيۆنوي دالنوستي زالپوۆوي سترەلبى دو 200–240 مەتروۆ. نا ۆسەم ەتوم راسستوياني پۋلي سوحرانيالي سپوسوبنوست پوراجات رىتسارسكيح لوشادەي ي پروبيۆات جەلەزنىە دوسپەحي پيكينەروۆ» [13].

ۇرىس كەزىندا مۇنداي مىلتىقتاردان 200-240 مەترگە دەيىن قاشىقتا وقتى بوراتا اتقاندا عانا (زالپوۆىي وگون) تيىمدىلىگى ايتارلىقتاي ارتاتىنىن نازاردا ۇستايىق. ودان باسقا، ساربازدار وقتى ءار-جەردەن ەمەس، ءبىر-بىرىمەن يىق تىرەسىپ، شەپ قۇرىپ اتقاندا عانا مۇنداي پىلتەلى مىلتىقتى قولدانۋدىڭ تيىمدىلىگى ارتادى.

سونىمەن قاتار، شاۋىپ كەلە جاتقان جاۋعا قارسى توقتاۋسىز وق جاۋدىرۋ ءۇشىن قازاق جاسقتارى ءۇش نەمەسە ەكى قاتاردان تۇراتىن شەپ تۇزەۋى قاجەت ەدى. ارتتاعى ەكى شەپ اتىپ بولعانشا العى شەپ مىلتىعىن وقتاپ ۇلگىرەر ەدى (5-سۋرەت) [14].

 قورعانىس كەزىندە سىزىق بويى شەپ قۇرۋ تاسىلىنەن (لينەينايا تاكتيكا) مىسال – 1854 جىل، 25-قازان بالاكلاۆ شايقاسى، بريتاندىقتار ورىستاردىڭ اتتى اسكەرىنىڭ شابۋىلىنا تويتارىس بەرۋدە.

«لينەينايا تاكتيكا نا سۋشە پولۋچيلا رازۆيتيە ۆ سۆيازي س وسناششەنيەم سۋحوپۋتنىح ارمي وگنەسترەلنىم ورۋجيەم ي پوۆىشەنيەم رولي وگنيا ۆ بويۋ. ۆويسكا دليا ۆەدەنيا بويا راسپولاگاليس ۆ لينيۋ، سوستوياۆشۋيۋ يز نەسكولكيح شەرەنگ (يح كوليچەستۆو وپرەدەليالوس ۆ زاۆيسيموستي وت سكوروسترەلنوستي ورۋجيا), چتو پوزۆوليالو ودنوۆرەمەننو ۆەستي وگون يز نايبولشەگو كوليچەستۆا رۋجەي. تاكتيكا ۆويسك سۆوديلاس ۆ وسنوۆنوم ك فرونتالنومۋ ستولكنوۆەنيۋ. يسحود سراجەنيا ۆو منوگوم رەشالسيا موششيۋ پەحوتنوگو وگنيا» [14].

جەر بەدەرىنە، ۇرىستا قولدانىلاتىن قارۋلاردىڭ (مىسالى زەڭبىرەكتىڭ) تۇرىنە ت.ب. ماقسات-مىندەتتەرگە قاراي اسكەر شەبىنىڭ ۇزىندىعى مەن ونىڭ قاتار سانى ءارتۇرلى بولا الادى.

قىزىق ءۇشىن سالىستىرمالى مىسال رەتىندە وت قارۋدىڭ وزىق تۇرىمەن قارۋلانعان بۇگىنگى جاساقتاردىڭ مۇمكىندىگىن كورەيك: «موتوسترەلكوۆىي ۆزۆود موجەت ۆەستي وبورونيتەلنىي بوي، ناحودياس ۆ پەرۆوم يلي ۆتوروم ەشەلونە روتى، ۆ بوەۆوم وحرانەني باتالونا يلي جە نا پەرەدوۆوي پوزيتسي پولكا. موتوسترەلكوۆىي ۆزۆود وبورونياەت وپورنىي پۋنكت پروتياجەننوستيۋ پو فرونتۋ دو 400م.، ي ۆ گلۋبينۋ دو 300م. پري ۆىپولنەني زاداچي بوەۆوگو وحرانەنيا ۆزۆود موجەت وبورونيات دو 500 م. پو فرونتۋ. بوەۆوي پوريادوك ۆزۆودا سوستويت يز پوزيتسي وتدەلەني، كوتورىە موگۋت راسپولاگاتسيا ۆ لينيۋ (ۆسە وتدەلەنيا راسپولاگايۋتسيا ۆ پەرۆوي ترانشەە), ۆ دۆە ليني (فلانگوۆىە وتدەلەنيا راسپولاگايۋتسيا ۆ پەرۆوي ترانشەە، ا تسەنترالنوە ۆو ۆتوروي ترانشەە، ۋستۋپوم ۆپراۆو يلي ۆلەۆو (ودنو يز فلانگوۆىح وتدەلەني راسپولاگاەتسيا ۆو ۆتوروي ترانشەە، ا دۆا وستالنىح ۆ پەرۆوي)» [15].

كورىپ تۇرعانىمىزداي مينۋتىنا جۇزدەگەن وق بوراتىپ اتاتىن قارۋمەن قارۋلانسا دا، موتواتقىشتار ۆزۆودى (30 ادام) 400-500 م. دەيىن عانا مايدان شەبىن قورعاي الاتىن بولسا، روتا (100 ادامعا دەيىن) – 1000-1500 م.، باتالون (500 ادامعا دەيىن) – 3000-5000 م. دەيىن مايدان شەبىن بەكىنىپ قورعاي الادى. ونىڭ ۇستىنە ولار اسكەري تەحنيكامەن دە كۇشەيتىلگەنىن ەسكەرۋ كەرەك.

ال وربۇلاقتاعى وقپانا-وردىڭ ۇزىندىعى قانشا بولدى دەپ ويلايسىز؟

مىنا سوزگە نازار اۋدارايىق: «وزدەرىڭىز كورىپ تۇرعانداي، مىناۋ وقپانا-وردىڭ جالپى ۇزىندىعى 2,5-3 شاقىرىمداي. ونى قازعان 600 ادام. وقپانانىڭ جاۋ جاق بەتى كىسى تۇرەگەپ تۇراتىنداي دەڭگەيگە دەيىن بيىكتەتىلگەن. ال سىرت جاعى جايداق، 1,5 مەتردەي جەر جوتانىڭ ەڭ شەتىن الا تەگىستەلىپ وتىرعان. ءسىرا، قارۋ-جاراق قويۋعا، بايلانىس جاساۋعا ىڭعايلى بولۋىن ويلاستىرعان. مۇنىڭ ءبارى قازاق قولى كۇنىبۇرىن بەكىنىس جاساپ، جاۋ قولىن قايتكەن كۇندە دە ءجالاڭتوس ءباھادۇر كەلگەنشە بوگەپ تۇرۋدى ماقسات ەتكەن دەپ جورامالداۋعا نەگىز بەرسە كەرەك، - دەدى بەلگىلى جازۋشى (بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى) [16].

سوندا 2,5-3 شاقىرىمعا سوزىلعان وقپانا-وردىڭ ىشىندە بەكىنىپ وتىرعان قازاق ساربازدارىنىڭ اراسىنداعى ارا-قاشىقتىق قانداي بولماق؟

«...ۆويسكا دە بىلو س يانگيروم 600 چەلوۆەك. ي يانگير دە، پوكوپاۆ شانتسى مەج كامەنەي، ي ۆ تە شانتسى پوساديل 300 چەلوۆەك س ۆوگنەنىم بوەم، ا سام س ترەميا ستامي، ستاۆ ۆ پريكرىتە زا كامەنەم» [17].

ورىس دەرەگىندە كورسەتىلگەندەي 2,5-3 شاقىرىمعا سوزىلعان «تاس بەكىنىستەرگە» 300 ەمەس، 600 ادامنىڭ ءبارى بەكىندى دەگەننىڭ وزىندە ساربازداردىڭ اراسى 4-5 م. بولماق. مۇنداي جاعدايدا پىلتەلى مىلتىقتى قولدانۋدىڭ تيىمدىلىگى دە پايداسى دا مۇلدە جوق دەگەن ءسوز.

ەندىگى ءبىر ماسەلە قازاق ساربازدارىنىڭ ور قازۋى جونىندە. شارۋاشىلىق ومىردە كۇرەك ۇستامايتىن كوشپەلى قازاقتاردىڭ 3 شاقىرىم وقپانا-ور قازىپ شىعۋى قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى دەپ ويلايسىز؟ ورىس دەرەكتەرى ايتىپ وتىرعانداي قازاق جاساقتارى تاستىڭ اراسىنا بەكىندى. «پوكوپاۆ شانتسى مەج كامنەي» دەگەن ءسوز «تاستاردىڭ اراسىنان وقپانا-ور قازدى» دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك. كوپ بولسا قازاقتار تاۋ ىشىندە تاستاردىڭ اراسىنا بەكىنىپ،  بىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنە قۇراستىرىپ قويعان تاستاردىڭ قوزعالماي مىعىم تۇرۋى ءۇشىن ويىپ العان شىممەن بەكىتكەنىن ايتقان شىعار. بۇنى انىقتاۋ ءۇشىن كونە سلاۆيان ءتىلىنىڭ ماماندارىنا قولقا سالۋ كەرەك شىعار.

راسىندا بەلجايلاۋداعى ور باعزى زاماندا اڭ اۋلاۋ ءۇشىن، اق-قىزىل بولعان ازامات سوعىسى جىلدارىندا نەمەسە «قىزىل قىراندىردىڭ» قىتايعا جەر اۋىپ جاپپاي كوشىپ بارا جاتقان قازاق اۋىلدارىن قىرۋ ءۇشىن قازىلعان وكوپتىڭ ورنى بولۋى ابدەن مۇمكىن. نە بولسا دا سول جەردە جەر قويناۋىندا جاتقان تاريحي جادىگەرلەر تابىلماي ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ مۇمكىن ەمەس. ۇرىس جۇرگەن جەردە قارۋ-جاراقتىڭ قانداي دا ءبىر قالدىقتارى شىعۋ كەرەك قوي.

قورتا كەلگەندە، جوعارىدا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەرگە قاراپ، 1643 جىلى قازاق پەن جوڭعار اراسىنداعى شايقاستىڭ بەلجايلاۋدا وتكەنى تۋرالى پايىمداۋلار ەشقانداي سىن كوتەرمەيدى دەپ ەسەپتەيمىز. شايقاس وتكەن جەر نە بولسا دا جوڭعار قولىن مايدان الدىندا شەپ تۇزەپ، جاپپاي شابۋىلداۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن تار جەردە وتكەنى ءسوزسىز.

1643 جىلى جاڭگىر مەن باتىر قونتايجىنىڭ اراسىندا ورىن العان شايقاس تۋرالى ءالى دە ويلاناتىن سۇراقتار كوپ. مىسالى، جوڭعار قولى قىرعىزدى قارقارا اسۋىنان اسىپ ىستىق-كولدىڭ جانىنان نەگە شاپپاي توقماققا شۋعا  دەيىن جورتادىدى؟ الدە جوڭعارلاردىڭ قولى ەكىگە ءبولىندى مە ەكەن؟ ءبىر قول توقماققا، ەكىنشى قول ىستىق-كولدىڭ جاعالاۋىمەن جىلجىپ شۋ بويىندا كەزدەسەتىن بولىپ شەشتى مە؟ ول جاعى بەلگىسىز. بىراق، جوڭعار قولى توسقاۋىلدا جاسىرىنىپ وتىرعان قازاق جاساعىنا قالاي ۇرىنىپ ءجۇر؟ قالىڭ قولدىڭ الدىنا ءبىر كۇندىك، ەڭ بولماسا جارتى كۇندىك جەرگە العا جىبەرىلەتىن شولعىنشىلار، بارلاۋشىلار قايدا؟ مۇمكىن دىتتەگەن جەرىنە جەتۋ ءۇشىن ول جەردەن باسقا وتەتىن باسقا ءبىر وتكەل نە اسۋ جوق بولدى ما ەكەن؟ قاراپ تۇرساڭىز سۇراق كوپ...

وسى ماسەلە بويىنشا تاريحي شىندىققا جەتۋ ءۇشىن ءالى دە ءبىراز جۇيەلى تۇردە ىزدەنۋ قاجەت. وتىرىكتەن ورنەك ورۋشىلەر كوبەيىپ كەتكەنى سونشا بۇگىن وتاندىق تاريحتىڭ ەڭ باستى ۇستانىمى – ەلدى الجاستىرماۋ بولاتىن بولدى! كەيدە ءبىز ءوزىمىزدى عانا ەمەس، دۇنيەجۇزىن دە الداپ كەلىپپىز عوي. بيلىكتەگى بىرەۋلەرگە جاعىنۋ ءۇشىن بە، الدە اسىعىستىقتان با تاريحىمىزعا قاتىستى ايتىلعان ءوز پىكىرلەرىمىزدەن تالاي رەت وپىق جەگەن جوقپىز با؟! سونىڭ سالدارىنان، ءبىر كەزدەرى تۇركىستان قالاسىنىڭ مىڭ جارىم جىلدىعىن  بۇكىل الەمگە جار سالىپ، اسىعىس يۋنەسكو كولەمىندە دۇركىرەتىپ ۇلان اسىر توي وتكىزىپ، كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرىپ اتاپ وتكىزگەن ەدىك. ارتىنان ودان دا كونە ەكى مىڭ جىلدىڭ قاباتى شىققان كەزدە ءتىلىمىزدى تىستەدىك...

جالپى، تاريحپەن اينالىسىپ جۇرگەندەرگە تاعاتسىزدىق پەن اسىعىستىق جاقپايدى. ءار ءبىر تاريحي ماسەلەنى سابىرلىقپەن، اسىقپاي زەرتتەپ تالداۋ قاجەت. بۇل پاتريوتتىق سەزىمنىڭ ازدىعىنان ەمەس، بۇل اقيقات پەن قيسىنعا ارقا سۇيەيتىن عالىمداردىڭ ۇستانىمى.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1, ءجۇمادىلوۆ ق. ءبىر شەجىرەنىڭ قۇپياسى. نەمەسە «الدامشى» بيلەر، «قۋىرشاق» حاندار حاقىندا // قازاق ادەبيەتى. – 1993. – 5 قاراشا.
2, «اڭىز ادام» جورنالى، 2019, № 20 (224).
3,https://ehistory.kz/ru/publications/view/kazahi_polzovalis_ognestrelnim_oruzhiem_ranshe_dzhungarov__2741
4, ش. ش. ءۋاليحانوۆ. ۆوورۋجەنيە كيرگيز ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا ي يح ۆوەننىە دوسپەحي / بەس تومدىق شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. ت.1. – الما-اتا: ان كاز سسر، 1961. – 463-468-بب.
5, ش. ش. ءۋاليحانوۆ. و سوستوۆنوي چاستي كيرگيز-كايساتسكوگو پوروحا / بەس تومدىق شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. ت.3. – الما-اتا، ان كاز سسر، 1964. – 21-22-بب.
6, كارل راسسەلل. رۋجيا، مۋشكەتى ي پيستولەتى نوۆوگو سۆەتا. وگنەسترەلنوە ورۋجيە XVII-XIX ۆەكوۆ.
7, ۆرەميا مۋشكەتيوروۆ. تاكتيكا ەۆروپەيسكيح ارمي XVII ۆەكا. 
8. 1, 2-سۋرەتتەر كازاحي پولزوۆاليس وگنەسترەلنىم ورۋجيەم رانشە دجۋنگاروۆ.  © e-history.kz
9, پرەجەۆالسكي ن.م. يز زايسانا چەرەز حامي ۆ تيبەت ي نا ۆەرحوۆيا جەلتوي رەكي. – م.: ديرەكت-مەديا، 2015. – 662 س. – س. 368.
10, «قابدەشتىڭ قىرىق وتىرىگى...»
11, https://kazakh-tv.kz/ru/programms/viewArchive?id=9655
12, پو مەستام كازاحسكو-دجۋنگارسكيح سراجەني. وربۋلاكسكايا بيتۆا
13, وگنەسترەلنوە ورۋجيە سرەدنيح ۆەكوۆ
14, ۆيكيپەديا. لينەينايا تاكتيكا.
15, ۆەرەمەەۆ يۋ. اناتوميا ارمي. تاكتيكا سۋحوپۋتنىح ۆويسك. وبورونا موتوسترەلكوۆوگو ۆزۆودا سوۆەتسكوي ارمي (ۆوسميدەسياتىە گودى). 
16, «قوسقولاڭ تاۋدىڭ ەتەگى، تاريحتان سىر شەرتەدى» // انا ءتىلى. – 10.09.2009. 
17, رۋسسكو-مونگولسكيە وتنوشەنيا. 1636-1654 / سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. – دوك. № 64.

ءجۇمادىل ا.ق. 

ت.ع.ك.، قبتۋ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ دوتسەنتى

Abai.kz