قيىن تاڭداۋ...

(بىراق ءبىر شەشىمى بولۋى كەرەك!)

قازاق قوعامىندا قوردالانعان ماسەلە كوپ، جالپى. قىتايدان باستالعان كوروناۆيرۋس پاندەمەياسى تەك ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل الەم ەلدەرى ءۇشىن دە جىعىلعانعا جۇدىرىق بولدى. الدا نە كۇتىپ تۇرعانىن ەشبىر ساراپشى ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. جاز شىعىپ كۇن ىسىسا دا، كوروناۆيرۋس جۇقتىرعانداردىڭ سانى ازايماي تۇر. وسىنداي قيىن جاعدايدا بىرنەشە قالادا تۇراتىن تويحانالاردىڭ يەلەرى، ارتىستەر مەن اسابالار تويحانالاردى اشىپ، توي جاساۋعا رۇقسات بەرۋدى تالاپ ەتىپ جاتىر. بىرەۋ تويىپ سەكىرەدى، بىرەۋ توڭىپ سەكىرەدى. ايتۋلارىنشا ءبىر ايدا 10-15 ميلليوندىق اقشا اينالىمىن جاسايدى ەكەن. ەندى سول تابىستارىنان قاعىلىپ وتىرعاندارىن تىلگە تيەك ەتەدى. ال ەندى سول كولەمدەگى اقشالارى قالاي جانە قايدان كەلەدى دەگەن سۇراققا ويلانىپ كورەيىكشى؟

ارتىستەر مەن توي بيزنەسىندە جۇرگەندەردىڭ قورجىنىندا جۇرگەن ءسىز بەن ءبىزدىڭ قالتامىزدان شىققان، جىلدار بويى تاپقان ماڭداي تەر ەڭبەگىمىز. مەن وسى سالانى 10 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى زەرتتەپ كەلەمىن. سوندىقتان دا وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇيگەندەرىممەن ءبولىسۋدى ءجون سانادىم: قازاقستاننىڭ قاي قالاسىنا بارا قالساڭىزدا قۇجىناعان تويحانالارعا كەزىگەسىز. سول تويحانالاردا جۇمىس ىستەيتىن قازاقتىڭ ورىمدەي جاس قىز-جىگىتتەرى. ولاردى كەم دەگەندە 5-10 ساعات جۇمىس ىستەتىپ، 1500-2000 تەڭگەنىڭ كولەمىمەن قاتىرادى. ىدىس سىندىرىپ السا ول دا جوق. بۇل ادام ەڭبەگىن تازا قاناۋ عوي. دايارشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى 18 جاسقا دا تولماعان. ارينە مەن ەڭبەكتەن قاشسىن دەمەيمىن، بىراق ەڭبەك ادال تولەنۋى كەرەك. كەم دەگەندە ساعاتىنا 1000 تەڭگەدەن تولەۋى كەرەك. بۇل ويىمدى الەۋمەتتىك جەلىلەرگە دە جازعانمىن، قازاقستان ۇلتتىق تەلەارناسىندا «نيەت» باعدارلاماسىنىڭ تىكەلەي ەفيرىندە دە ايتقانمىن.

بۇل قورىتىندىعا جايدان جاي كەلىپ وتىرعان جوقپىن. مەن ءوزىم جوو جۇمىس ىستەيمىن. توي سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن كوپ ستۋدەنتىم بار. كەزىندە ءوزىمىز دە ستۋدەنت بولدىق. اينالامىزدا تويدا جۇمىس ىستەيتىن كوپتەگەن ستۋدەنتتەر دە بولدى. كوزىممەن كورىپ جۇرگەن قوعام شىندىعىن باياندايمىن. ستۋدەنتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى جۇمىسقا تۇسكى ۋاقىتتا كەتكەننەن تۇنگە ەكى جارىم-ۇشتەردىڭ شاماسىندا كەلەدى. جاتاقحانالار جابىق بولادى. تەرەزەدەن كىرگىزىپ العان جاعدايلار وتە كوپ بولاتىن. ءبىر كۇنى كورشى بولمەدەگى قىز: «1 اپتا «ستاجيروۆكا» دەپ تەگىن جۇمىس ىستەتتى دە، شىعارىپ جىبەردى» دەپ مۇڭىن شاقتى ماعان. باسقا ءبىر كۇنى قاسىمدا تۇراتىن جىگىت جىندانىپ كەلدى تۇنگى ساعات ءۇش جارىمدا. ىدىس سىندىرىپ الدىڭ دەپ اقشاسىن بەرمەي قويىپتى. بۇل - جىلدار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان، كوپتەگەن جاستاردىڭ باسىندا بولاتىن، ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالىپ بارا جاتقان كوپ جاعدايدىڭ ءبىرى. توي بىتكەن سوڭ ورنىن جيناسىپ، ءتۇن ورتاسىندا ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتقاندا زورلىققا ۇشىراعان جاس قىزداردىڭ وبالى كىمگە؟ توي كەزىندە وتباسىلى اسابالاردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، سولارعا الدانىپ قالاتىن جاس قىزداردىڭ جاعدايى بولەك اڭگىمە. مۇنداي وقيعالار ءسىز بەن ءبىزدىڭ اينالامىزدا كۇن سايىن بولىپ جاتادى. ءسىزدىڭ وقۋشىڭىز، ستۋدەنتىڭىز، كورشىڭىز، گرۋپپالاسىڭىز بولماسا قارىنداسىڭىز سونداي وقيعامەن كەزىككەن بولۋى ابدەن مۇمكىن...

كەيدە تويلارعا بارعان كەزدە ءجاسوسپىرىم دايارشى قىز-جىگىتتەردى اڭگىمەگە تارتامىن، جاعدايلارىن سۇراپ. سونداعى كوزىم جەتەتىنى ماردىمسىز جالاقىعا جۇمىس ىستەيدى. ولار مۇنداي جۇمىسقا جوقشىلىقتان جانە اتا-اناما سالماق سالماي ءوز كۇنىمدى ءوزىم كورەمىن دەگەن ويدىڭ جەتەگىمەن بارادى. ول ءۇشىن ولاردى كىنالاۋعا دا بولمايدى. الايدا بۇعاناسى قاتپاعان جاستار ارزان كۇش رەتىندە ەڭبەگىن قانايتىن مالاي ەمەس. ولار بولاشاق اتا-انا، بولاشاق ماماندار، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز.

مەن مۇنداي وقيعالارمەن كۇن سايىن كەزىگەمىن. ستۋدەنتتەرىمنىڭ ءبىر بولىگى ساباقتان ءجيى قالادى، كەشىگىپ كەلەدى، كەلگەن كۇننىڭ وزىندە ۇيقىلارىن اشا الماي وتىرادى.

- ساباققا نەگە كەلمەي ءجۇرسىز؟

- اعاي كەشىرىڭىزشى؟ تۇندە تويدان شىعىپ ۇيىقتاپ قالىپ ءجۇرمىن. بىزگە تۇسىنىستىكپەن قاراڭىزشى، وتىنەمىن؟ ءيا، بۇل وقۋ ورىندارىندا ءجيى قايتالاناتىن ديالوگ. قاراپ وتىرساق بۇل وتە قيىن جاعداي: تۇسىنىستىكپەن قارايىن دەسەڭ ءبىلىم ساپاسى تومەندەيدى، ويتپەسەڭ ستۋدەنتتىڭ قاتتى قينالىپ تۇرعانىن كورەسىڭ...

ءبىلىم ساپاسى دەمەكشى، قوعامداعى كوپتەگەن پروبلەمالار وسى جەردەن شىعادى. قوعامدا بىلىكسىز دارىگەرلەر، بىلىكسىز مۇعالىمدەر، بىلىكسىز ماماندار كوبەيىپ، جوو ايتىلاتىن سىن دا كوبەيە ءتۇستى. ءبارىڭىز بىلەتىندەي ءبىلىم بەرۋ بۇل ەكى جاقتى پروتسەسس. ءبىلىم الۋشىنىڭ ءوزىنىڭ نيەتى، قىزىعۋشىلىعى، ىنتاسى بولماسا، قانشا جەردەن ۇزدىك مۇعالىم نەمەسە وقىتۋشى بولسا دا، ەشتەڭە شىقپايدى. جاساعان ەڭبەگى كۇمعا سىڭگەن سۋمەن تەڭ. ال ەندى تۇنىمەن تويدا جۇمىس ىستەپ، ۇيقىسى قانباي جۇرگەن ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلاردان قانداي ساپالى ءبىلىم تالاپ ەتە الامىز؟

بۇل بۇگىن عانا پايدا بولعان پروبلەما ەمەس. جىلدار بويى قايتالانىپ كەلەدى. بۇگىنگى كۇندەگى بىلىكسىز ماماندار - ءبىر كەزدەردەگى تويعا شىعىپ ساباقتان كوپ قالعان، ەڭبەكتەرى قانالعان ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلار. ءوز ەڭبەكتەرىنە لايىقتى جالاقى الا الماعان ادامداردىڭ «سامووتسەنكالارى» دا تومەندەپ، قوعامدىق تورىعۋعا الىپ كەلەدى.

وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنىڭ ستەللەنبوس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىرە بەرىسىنە: «كەز-كەلگەن ۇلتتى جويۋ اتوم بومباسىن نەمەسە ۇلكەن راديۋستى زىمىراندى تالاپ ەتپەيدى. بار بولعانى ءبىلىم ساپاسىن تومەندەتسە جەتكىلىكتى. ءبىلىمنىڭ كۇيرەۋى – ۇلتتىڭ كۇيرەۋى» دەگەن سوزدەر شەگەلەنىپ جازىلعان ەكەن. پاتسيەنتتەر بىلىكسىز دارىگەرلەردىڭ قولىنان ولەدى، عيماراتتار بىلىكسىز ينجەنەرلەردىڭ كەسىرىنەن قۇلايدى. ادىلدىك بىلىكسىز سوتتاردىڭ قولىنان جوعالادى... جەمقورلىقتىڭ باستاۋى دا وسى جەردەن شىعادى. سەبەبى وزىنە، ءوز بىلىمىنە سەنىمدى ادام ەشقاشان ەشكىمگە پارا بەرمەيدى! سۇراپ تۇرسا دا...

قاراپ وتىرساق، قازاق قوعامىنداعى قوردالانعان پروبلەمالاردىڭ باستاۋى وسى توي سيندرومىنان باستالادى ەكەن. مويىنداعىمىز كەلمەسە دە شىندىعى سول. الەۋمەتتىك جەلىلەردە جازىلعان پىكىرلەرگە قاراپ وتىرساق، باسىم كوپشىلىكتىڭ ويى «اركىم كورپەسىنە قاراي كوسىلسىن» دەگەنگە سايادى. الايدا بۇلاي جاساۋ قانشالىقتى ءتيىمدى؟

ايتالىق بىرەۋدىڭ جاعدايى بار، بىرەۋدىڭ جاعدايى جوق. جاعدايى بار ادام 1000 ادام شاقىرىپ، شالقىتىپ توي جاسادى دەلىك. ول سول تويىنا كەلگەن 1000 قوناعىنا جاقسى ۇلگى كورسەتىپ وتىر ما؟ جوق، ارينە. «مىنەكەي، مەن جاسادىم، قولىڭنان كەلسە سەن دە جاساپ كور» دەگەن چەللەندج جولدايدى ءوز ءىس-ارەكەتى ارقىلى اۆتوماتتى تۇردە. مۇنى كورگەن ءاربىر قوناقتىڭ ىشىندە «مەن سەننەن دە اسىپ تۇسەمىن» دەگەن ۆيرۋس-يدەيا پايدا بولادى. ول ۆيرۋس كەيبىر ادامداردىڭ ويىندا جىلدار بويى ءجۇرۋى مۇمكىن. كەزەك وزىنە كەلگەندە سول ۆيرۋسى قوزىپ، ءوز جاعدايىنا قاراماي، الدىمەن «قاتاردان قالماۋىم كەرەك»، سودان سوڭ «پالەنشەنىڭ تويىنان دا اسىپ ءتۇسۋىم كەرەك» دەگەن وي ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى دا، قالماسا قالىڭ بولسىن دەپ، كرەديت الىپ، جانتالاسادى. جەمە-جەمگە كەلگەندە كورپەڭە قاراي كوسىل دەگەن جايىندا قالادى. توي دۇركىرەپ وتەدى دە كەتەدى، قاس-قاعىمدا. توي البەتتە ءوزىن اقتامايدى. (اقتايتىندارى سيرەك). توي وتكەن سوڭ بارىپ ەستەرىن جيادى. الدا 5-10 جىل كرەديت تولەۋ، ايقاي-شۋ، ۇرىس-كەرىس، اجىراسۋ. كەز-كەلگەن قازاقتىڭ باسىندا ءوتىپ جاتقان كلاسسيكالىق ستسەناري. كرەديتكە توي جاساپ، اپتا وتپەي كەلىنى كەتىپ قالىپ نەمەسە قىزى قايتىپ كەلىپ جاتقان وتباسىلار قانشاما...؟ تويجارىستىڭ اقىرى دەگەن وسى. تويداعى داراقىلىق، اسابالاردىڭ مادەنيەتسىزدىگى بولەك تاقىرىپ.

تويحانالاردىڭ قابىرعاسىندا ءاربىر قازاقتىڭ كوز جاسى بار. ەڭبەگى قانالعان ستۋدەنتتىڭ، تويدان كەيىن وكىنگەن اتا-انانىڭ. تويدىڭ كرەديتىنەن تاۋى شاعىلعان جاس وتباسىنىڭ.

قاراپ وتىرساق الەمدەگى ەڭ تابىستى بيزنەستەر: ەسىرتكى ساۋداسى، قارۋ-جاراق ساۋداسى، ادام ساۋداسى. بۇلاردىڭ بارلىعى دا قانشالىقتى كوپ پايدا اكەلسە، سونشالىقتى زيانىن دا تيگىزەدى. توي بيزنەسى دە سولاي. توي قازاقتىڭ قازىناسى دەگەن جەلەۋ ءسوزدى حالىقتىڭ ساناسىنا شەگەلىپ قويعان. جالپى، قاتتى قۋانىپ تۇرعاندا جانە قاتتى قايعىرىپ تۇرعاندا شەشىم قابىلداما دەيدى. ەموتسيالار تاسقىنى ادام اقىل-ويىن ماتاپ تاستايدى. ەموتسيا بار جەردە اقىل-ويعا ورىن جوق. شاقىرعان قىمبات ءانشىسى جاندى داۋىسپەن ايتىپ جاتىر ما، فونوگرامما ما، وندا دا ءىسى جوق. تويحانا يەلەرى دە وسى ءبىر ەموتسيانالدى فوندى پايدالانىپ وزدەرى قالاعان باعالارىن قويادى. قاراپايىم قازاقتىڭ جۇرت كوزىنشە ماقتاۋىن اسىرعان سايىن كوبىرەك اقشا شىعاتىنىن كانىگى شوۋمەندەر جاقسى بىلەدى. وسىدان كەيىن ويلاڭىز: ادامداردىڭ جىلدارى بويى جيعان-تەرگەن قازىناسىن ءبىر ساتتە قاعىپ الاتىن تويحانا يەلەرى، ارتىستەر مەن اسابالار «پارازيت» ەمەي نەمەنە؟ الدە «سىپايى توناۋشىلار» دەيمىز بە؟ احمەتبەك نۇرسيلا دەگەن كىسى «شەگىرتكەلەر» دەپتى. مەن تويعا شىعىپ قاراپايىم حالىقتىڭ قالتاسىن تونايتىن ارتىستەردى پارازيتتەر دەپ اتار ەدىم. ءيا، ولار تازا پارازيتتەر. سوندىقتان، مەن قوعامدى وسىنداي پارازيتتەردەن تازارتۋ ءۇشىن تويحانالاردا توي جاساۋعا 5 جىلعا دەيىن موراتوري جاريالاۋدى ۇسىنار ەدىم. بۇل نە بەرەدى دەگەنگە كەلسەك، قوعامدا توي بيزنەسى توقىراپ، باسقا سالالاردىڭ دامۋىنا ۇلكەن مۇمكىندىك بولار ەدى. تويحانالاردىڭ ورنىنا ءبىراز ءىرىلى-ۇساقتى كاسىپورىندار اشىلىپ، كوپتەگەن ادامداردى جۇمىسپەن قامتۋعا مۇمكىندىك بولار ەدى. ستۋدەنتتەرگە دە جۇمىس تابىلار ەدى. تويعا شىعادى دەپ ولاردى دا كىنالاۋعا بولمايدى. ولار امالسىزدىقتان شىعادى. باسقا جۇمىس ورىندارى بولماعاننان. ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، سول تويدا قولداناتىن قالىڭدىقتىڭ كويلەگىنەن باستاپ، الدىنان قياتىن لەنتاسىنا دەيىن، كەرەك دەسەڭىز ءارتىس-پارازيتتەردىڭ قولىنا الاتىن ميكروفونىنا دەيىن ءوزىمىز وندىرە المايمىز. شەت ەلدەردەن ساتىپ اكەلەمىز. وسىدان سوڭ قاي جەرىمىزگە جەتىسىپ توي تويلايمىز؟..

«توي جارىستىرمايىق وي جارىستىرايىق» دەگەندى وتكەن عاسىردا احمەت بايتۇرسىنوۆ تا ايتقان. ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە احاڭنىڭ وسى ءسوزى ءالى كۇنگە وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق. توي تۋرالى ەل ىشىندەگى پىكىرلەر دە ءارتۇرلى. كوپشىلىگى ءسوز جۇزىندە قارسى بولعانىمەن ءىس جۇزىندە ەرىك-جىگىرى جەتپەيدى. «توي باردىڭ مالىن شاشادى، جوقتىڭ ارتىن اشادى» دەگەن ماقال دا سول حالىقتىڭ ىشىنەن شىققان. بۇل ماسەلەنىڭ ابدەن ۋشىققانىنا سونشا ءتىپتى، بۇل پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆقا دەيىن جەتتى. ول جاقىندا توي وتكىزۋ فورماتىن قايتا قاراۋ كەرەكتىگىن ايتتى. ءيا، قاراپ وتىرساق توي وتكىزۋدىڭ قازىرگى فورماتى مورالدىق تۇرعىدان ەسكىرگەن. قانشاما جاستار توي جاساۋعا اقشالارى بولماعاندىقتان ۇيلەنە الماي ءجۇر؟ تويسىز-اق نەكەسىن قيىدىرىپ، باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جاستار قانشاما؟

دامىعان ەلدەردە 15-20 اداممەن-اق تويلاردى جاقسىلاپ وتكىزە بەرەدى. 30 ادام شاقىرعان ۇلكەن توي. تالاي ميللياردەر-فيلانتروپتاردىڭ دا وتكىزگەن تويلارىن كوردىك. وتە قاراپايىم، قانشا جەردەن باي بولسا دا.

قالاي دەگەنمەن دە توي الدىمەن پسيحولوگيالىق فاكتور. بۇل ماسەلەگە قاتىستى جاستاردىڭ دا پىكىرىن بىلگەنمىن. كوپشىلىگى تويعا قارسى. تويسىز-اق نەكە قيىپ باقىتتى بولۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيدى. الايدا اتا-انالارىنان اسىپ كەتە المايدى. وسىعان قاراپ-اق توي ۇلكەندەر ءۇشىن پسيحولوگيالىق قاجەتتىلىك دەپ ايتۋعا بولادى. وسى ءبىر پسيحولوگيالىق فاكتوردان بىرتە-بىرتە ارىلۋىمىز كەرەك. كارانتين كەزىندە 3 اي توي تويلاماي وتىردىق ەمەس پە؟ نە وزگەردى؟ تويعا جۇمىسايتىن اقشالارىمىز قالتالارىمىزدا قالدى.

الەمدىك پاندەمەيا ادامداردى كوپ نارسەلەرگە باسقاشا قاراۋعا ماجبۇرلەپ جاتىر. مەن مۇنى تويدان باس تارتۋعا تاماشا مۇمكىندىك دەر ەدىم. وسى كارانتين رەجيمىن پايدالانىپ تويدى رەتتەيتىن ارنايى زاڭ قابىلداپ الۋىمىز كەرەك. وندا ۇيلەنۋ جانە ۇزاتىلۋ تويلارىن 50 اداممەن شەكتەيتىن، باسقا تويلارعا تىيىم سالاتىن بولۋى كەرەك. وعان قوسا تويلارداعى مۋزىكانىڭ دىبىس دەڭگەيىن، دايارشىلاردىڭ لايىقتالعان ايلىقتارىن، ت.ب. رەتتەيتىن باپتار بولۋى كەرەك. وعان قوسا اسابالار مەن تويدا ونەر كورسەتەتىن ارتىستەردىڭ تابىسىنىڭ 50 پايىزىن سالىققا الۋ كەرەك. سوندا عانا ناعىز ساپالى ونەر مايتالماندارى ىرىكتەلىپ شىعادى. ناعىز ونەر يەلەرى عانا حالىقتىڭ قۇرمەتىنە لايىق. وندايلار حالىقتىڭ قالتاسىن توناپ، لوتورەيالار ۇيىمداستىرىپ، پارازيتتىك تىرلىكپەن اينالىسپايتىن بولادى.

قالاي دەگەنمەن دە بۇل قيىن تاڭداۋ، بىراق ءبىر شەشىمى بولۋى كەرەك.

ورالبەك ج. وتەعۇلوۆ،

فيلولوگ، ساياساتتانۋشى.

اقتوبە قالاسىنان.

Abai.kz