ءى ءبولىم

ايا-سوفيا جانە قوستاناي مەشىتى: تاعدىر تالكەگى مەن تۋريزم تىرلىگى 

تۇركيانىڭ ستامبۋلداعى مۋزەي مارتەبەسىندەگى اتاقتى ايا-سوفيا كۋلتىك عيمارات رەتىندە قايتادان مۇسىلماندىق ءمىناجات ورنىنا-مەشىتكە اينالدى. العاشقىدا ۆيزانتيالىق حريستيانداردىڭ شىركەۋى بولعان عيمارات تۇرىكتەر جاۋلاپ العاننان كەيىن مەشىت بولادى. تۇرىك رەسپۋبليكاسىن قۇرعان اتاتۇرىك بيلىگى كەزىندە مەشىت مۋزەيگە اينالادى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ حابارلاۋىنشا، عيمارات مەشىت بولۋىمەن قاتار، تۋريستەر تاماشالايتىن مۋزەيلىك قىزمەتىن اتقارا بەرەتىن كورىنەدى.

تۇركيانىڭ بۇل قادامى الەمنىڭ ءار تۇپكىرىندە ءار ءتۇرلى قابىلداندى. ەۋروپا ەلدەرى مۇنى قۇپتامادى. تۇركيا حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى «حوش» كورگەن سەكىلدى. قالاي دەسەك تە، ايا-سوفيا - تۇركياعا الەمنىڭ ءار تۇپكىرىنەن تۋريستەردى تارتۋشى، قىزىقتىرۋشى تاريحي-مادەني ماڭىزى زور عيمارات. تۋريستىك بيزنەستەن كوپ پايدا تاباتىن تۇركيا ءۇشىن ونىڭ تاريحي ءمان-ماڭىزىن، كەسكىنىن-كەلبەتىن ساقتاۋ - مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلە.

قىسقاشا ايتقاندا، اتاتۇرىك عيمارات مارتەبەسىنە ءدىني نانىم-سەنىم قاتىسى تۇرعىسىنان بەيتاراپتىق ءمان-ماعىنا بەرىپ ايا-سوفيانى مۋزەيگە اينالدىرسا، ەردوعان ونى تۇركيانىڭ مەملەكەتتىك تاريحىنا قايتا قوندىردى. قاي ارەكەتتىڭ تۇركيا ءۇشىن پايدالى بولعانىن ۋاقىت كورسەتەر.

ءبىزدىڭ شاعىن قوستانايدا ايا-سوفيا تاعدىرىنا ۇقساس تاريحي عيمارات بار ول – قالانىڭ ورتالىعىنداعى قوستاناي مەشىتى. كەڭەس داۋىرىندە مەشىت عيماراتى بىردە كلۋبقا، بىردە جاسوسپىرىمدەر كينوتەاترىنا، بىردە وبلىستىق فيلارمونياعا قىزمەت جاسادى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلدارى قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ تالابىمەن عيمارات بۇرىنعى و باستاعى تاريحي ميسسياسىنا قايتا ورالدى.

قازىرگى تاڭدا مەشىت عيماراتى كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتىپ جاتىر. سىرتقى كەلبەتىندە بۇرىن كوك ءتۇس باسىم مەشىت قازىرگى تاڭدا اق ءمارمار تۇسكە اۋىسقان. باسقاشا ايتساق، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى دىنگە قايتا ورالۋ ۋاقىتىندا قولدانىسقا ەنتەلەي ەنگەن «اق مەشىت» اتاۋىنا ساي ءتۇر-تۇسكە اينالىپ كەلەدى

تاريحي ساۋلەتى ەرەكشە مەشىت عيماراتىن جوندەۋدەن وتكىزۋ ىسىنە وبلىس اكىمى ا.مۇحامەدوۆ جاناشىرلىق تانىتىپ، مەملەكەت تاراپىنان قارجى ءبولىپ، قولداۋ كورسەتۋدە. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدىرىنىڭ حابارلاۋىنشا، مەشىت عيماراتىن مەملەكەت تاراپىنان جوندەۋدەن وتكىزۋ ءۇشىن ونىڭ تاريحي-مادەني ەسكەرتكىش رەتىندەگى ەرەكشە مارتەبەسى پايدالانىلعان. سەبەبى عيمارات قازاقستان ءدىن باسقارماسىنىڭ مەنشىگىندە بولعاندىقتان، الدىمەن ونى قوستاناي قالالىق مادەني باسقارماسىنىڭ قۇزىرىنا وتكىزىپ، سودان كەيىن وعان مەملەكەت تاراپىنان قامقورلىق كورسەتۋ جۇمىستارى قولعا الىنعان. كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارى تولىق اياقتالعاننان كەيىن كۋلتتىك عيمارات قايتادان قازاقستان ءدىني باسقارماسىنا قايتارىلادى. ءسوز جوق، جاقسى قامقورلىق، جاناشىر كومەك!

بىزدىڭشە، مەملەكەتتىڭ تاريحي-مادەني ماڭىزى بار عيماراتقا كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە قارجى ءبولىپ، قامقورلىق كورسەتۋىنىڭ مىناداي ماڭىزى بار:

1. عيماراتتىڭ تاريحي-مادەني ساۋلەت ەسكەرتكىشى رەتىندەگى مارتەبەسىنە لايىق كەسكىن-كەلبەتىن ساقتاۋ;

2. بۇقارانىڭ ءدىني-نانىم سەنىمىنە دەگەن قۇرمەت;

3. تاريحي-مادەني ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ، وعان مەملەكەتتىك تۇرعىدان قامقورلىق كورسەتۋ ارقىلى ءتۋريزمدى دامىتۋ.

قوستاناي مەشىتى سەكىلدى كونە تاريحي-مادەني ساۋلەت عيماراتتارىن ءتۋريزمدى دامىتۋعا پايدالانۋ ءۇشىن ونداي نىسانداردىڭ تاريحىنا ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك. عيماراتتىڭ قاي كەزدە سالىنعانى، وعان كىمنىڭ اتسالىسقانى، ول كەزدەگى ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ جاي-كۇيى سىندى ماسەلەلەر عيماراتتىڭ تانىمدىلىعىن ارتتىرۋعا اسەر ەتەتىن تەتىكتەر.

«تەتىگىن تاپساڭ، تەرتە ورنىنا تۇسەر» دەگەندەي، عيماراتتىڭ تاريحى تەرەڭ ءارى شىنايى بولسا، جۇرتتىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، ىقىلاسىن اۋدارادى. ال ىقىلاس اۋعان جەرگە، «اياق» (تۋريست) بارادى. مىسالى، سوڭعى جىلدارى بىزدەر تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان قوستاناي مەشىتى تاريحىنا تاتار جۇرتىنىڭ ىقىلاسى اۋىپ كەلەدى. مەشىتتى ءوز كوزىمەن كورىپ، ونى تاماشالاۋعا تاتارستاننان كىسىلەر ارنايى كەلۋدە. ايتالىق، تاتارستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ قىزمەتكەرى، زەرتتەۋشى تاريحشى-عالىم زۋفار ماحمۋدوۆ قوستاناي قالاسىنا ارنايى كەلىپ، مەشىتتىڭ تاريحى تۋرالى قۇندى دەرەكتەرىمەن ءباسپاسوز قۇرالدارى ارقىلى بولىسكەن.

ارينە، ولار ازىرگە جەكەلەگەن زەرتتەۋشى-عالىمدار. بىراق ولاردىڭ زەرتتەۋلەرى جالپاق جۇرتقا تاراپ، وزگە تاتار اعايىنداردىڭ ىقىلاسىن اۋدارۋى دا ابدەن مۇمكىن عوي؟ ىقىلاس اۋعان سايىن، قىزىعۋشىلىقتىڭ دا  ارتارى انىق. قىزىققان كىسىلەر تاريحتى قاراپ، اسا بەلسەندىلەرى ارحيۆتەر مەن كىتاپحانالاردى اقتارا باستايدى. ال ولاردىڭ زەرتتەۋلەرى مەن جازبالارى وزگەلەردىڭ نازارىن اۋدارادى. مادەني بايلانىستار نىعايا تۇسەدى. مۇنداي ارەكەتتەر قوستانايدىڭ تانىمالدىعىن ارتتىرۋعا سەبەپشى بولادى. وسىنداي تىزبەكتەن تۋريستەر قاتارى مولايادى. ال تۋريستەردىڭ كوبەيگەنى قالانىڭ قازىناسىن بايىتادى. سوندىقتان قالانىڭ تاريحىنا اسا ىجداعاتتى تۇردە كوڭىل ءبولۋ كەرەك.

تاتار زەرتتەۋشىلەرى ياۋشەۆتەر اۋلەتىنىڭ بەرگى تەگى بىزدەر 750 جىلدىعىن اتاپ ءوتىپ جاتقان جوشى ۇلىسىنا، ارعى تەگى قيماق بىرلەستىگى تاريحىنا تىرەلەتىندىگىن جازعان زەرتتەۋلەر جاريالاپ جاتىر.

وسى ورايدا، رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارىندا بولعان تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىك تۇتاستىعى، قوستاناي مەشىتىنىڭ تاريحى، اعايىندى تاتار جۇرتىنىڭ قازاق رۋحانياتى مەن تاريحىنا قوسقان ۇلەستەرى تۋرالى تەرەڭ تانىمدى زەرتتەۋلەر جوق ەكەندىگى وتە وكىنىشتى. ءتىپتى، قوستاناي قالاسىندا ساۋدا ءۇيى (5-6 سۋرەتتەر), مەشىت سالدىرعان، قازاق دالاسى ارقىلى قازان مەن تاشكەنت قالالارى اراسىندا (چەليابى – ترويتسك – ورىنبور - قوستاناي – تورعاي – ىرعىز – قازالى - اقمەشىت) ساۋدا جولى مەن جەلىسىن قالىپتاستىرعان، قازاق زيالىلارىنا گازەت-جۋرنال شىعارۋعا، ساياسي كۇرەستەرىنە قولداۋ كورسەتكەن اعايىندى ياۋشەۆتەردىڭ قىزمەتىن جان-جاقتى، تولىمدى تۇردە تاني الماي ءجۇرمىز.

تاتار زيالىلارى مەن ىسكەر ازاماتتارىنىڭ قازاق دالاسىندا اتقارعان يگى ىستەرىن تانۋ ماسەلەسىن اعايىندى ياۋشەۆتەر مىسالىندا 2005 جىلى وبلىستىق «قوستاناي تاڭى» گازەتىندە «اعايىندى ياۋشەۆتەردى ۇمىتتىق پا؟» دەگەن ماقالا جازعان ەكەنبىز (7-8 سۋرەتتەر). ونداعى كوپ تولقىندى ويدىڭ ءبىرىن «...تاتار وقىعاندارى مەن ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ، باي-كوپەستەردىڭ قازاق دالاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى زور. سونىڭ ءبىر كورىنىسى – قوستاناي قالاسىندا اعايىندى ياۋشەۆتەردىڭ ىسىمەن (مەشىت جانە ساۋلەتتى قۇرىلىس كەشەنىمەن) «مەن مۇندالاپ» تۇر» دەپپىز. 15 جىل بۇرىن «مەن مۇندالاعان» كورىنىس سول قالپىنان ەش وزگەرمەگەن سىڭايلى.

جالعاسى بار.

الماسبەك ابسادىق،

قوستاناي.

Abai.kz