جالال داۋاني

(1426-1502)

اباي « عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، - دەگەن  ولەڭىن:

«شىن ءسوز قايسى بىلە الماي،
ارنارسەدەن قۇر قالما.
مۇنى جازعان بىلگەن قۇل،
عۇلاماћي* داۋاني
سولاي دەپتى ول شىنشىل.
ءسوزىن وقىپ جانە ويلا،
تەز ۇيرەنىپ، تەز جويما،
جاس ۋاقىتتا كوڭىل-گۇل»،-دەپ اياقتايدى. بۇل ونىڭ شىعارماشىلىعىنان حاباردار بولعانىن اڭعارتادى.

جالالەددين داۋاني 1426 جىلى فارس پروۆينتسياسى، كازەرۋن قالاسىنىڭ سولتۇستىگىندە ون شاقىرىمداي قاشىقتىقتا ورنالاسقان داۋان اۋىلىندا  دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى ءماۋلانا سادەددين ءاسھاد ءدىندار، ءبىلىمدى، بەدەلدى بولعاندىقتان ادامداردىڭ اراسىندا تۋىنداپ وتىراتىن ءتۇرلى كەلىسپەۋشىلىك پەن داۋ-دامايعا اراشا ءتۇسىپ سوت مىندەتىن اتقارعان. سونداي-اق، ءوز زامانىنىڭ عۇلاما-عالىمدار مەن امىرلەر اراسىندا دا ابىرويلى بولىپ، ولارمەن جاقىن ارالاسقان. سادەددين ءاسھادتىڭ شىققان اتا تەگى-مۇسىلمانداردىڭ ءبىرىنشى حاليفاسى ابۋباكىر سىدىقتىڭ بالاسى مۇحاممەد ابۋباكىرۇلىنان تارايدى. سول سەبەپتەن مۇسىلمان قاۋىمى ونى ەرەكشە قۇرمەت تۇتقان. جالالەددين العاشقى ءبىلىم ساۋاتىن اكەسىنىڭ جانىندا وقىپ ءجۇرىپ اشقان. ءارى قاراي  ەسەيگەن شاعىندا وقۋىن  شيراز قالاسىنا بارىپ جالعاستىرعان.

ول زاماندا شيراز قالاسى ايتۋلى عىلىم وشاعى بولعان. وندا اتاقتى عالىمدار مەن اقىندار ءومىر سۇرگەن. جالال ءداۋانيدىڭ سوندا بارىپ، ءبىلىم الۋ ءناسىپ ەتتى. اۋىلىنان الىستا جۇرگەندىكتەن ونىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ناشارلاعان كۇندەرى دە از بولماعان. ويتكەنى وعان كەيدە ۋاقتىلى كومەك جەتپەي قالعان. سونداي كۇندەرى كەدەيلىكتىڭ تاۋقىمەتى مەن قيىنشىلىعىن باستان كەشىپ، ءتىپتى شىراعدانىنىڭ  مايىنا  قارجى تابا الماي قينالسا دا، دارىن مەن تاباندى مىنەزىنىڭ ارقاسىندا جاسىماي، بارلىق ىنتا-جىگەرىن ءبىلىم الۋعا جۇمساعان. وسىنداي قاسيەتتەرىنە ريزا بولعان ۇستازدارى وعان بارىنشا قولداۋ كورسەتىپ، تياناقتى ءبىلىم الۋىنا كوپ بولگەن. سونىڭ ارقاسىندا جالالەددين ءبىلىم بۇلاعىنان تەرەڭ سۋسىنداپ، ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەن.

جالالەدديننىڭ اكەسىنەن باستاپ مۇھيەددين كۇشكباري ءانساري، اسان شاھ باققال، گيلي، ءابدىراھمان يجي، رۋزبەھان وماري شيرازي سياقتى اتاقتى ۇستازدار مەكتەبىنەن، يمام بۇحاريدىڭ حاديسىنەن، جان-جاقتى ءدىني ءبىلىم مەن ءتالىم-تاربيە الۋى ونى بيىككە كوتەردى.

جالال داۋاني اق-قويىنلى اۋلەتىنىڭ ايگىلى پاتشاسى ۇزىن اسان (1453-1478) جج. جيىرما بەس جىل بويى يران، يراك جانە انادولىنىڭ شىعىس ايماعىن بيلەپ، اتاق-داڭقى اسقاقتاپ تۇرعان كەزدە شيراز قالاسىنىڭ ءامىرى ءجۇسىپ جاھانشاھۇلىنىڭ ادەبيەت پەن بىلىمگە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋىنىڭ ارقاسىندا ونىڭ سارايىندا ءۋازىرى بولىپ قىزمەت اتقاردى. ۋازىرلىكتەن كەيىن قالاداعى بەگى مەدرەسەسىندە ۇستازدىق قىزمەتكە كىرىسىپ، شاكىرتتەر تاربيەلەدى. ۇستاز رەتىندەگى اتاعى الىس-جاقىن ايماقتارعا كەڭىنەن تارالىپ، ودان ءبىلىم الۋ ءۇشىن جان-جاقتان تالاپكەرلەر شيرازعا اعىلا ءتۇستى. اتاق-داڭقى اراب پەن ءاجام يراك، رۇم، ءازىربايجان، ھۇرمىز، كەرمان، مازانداران، گورگان، حوراسانعا دەيىن جەتىپ، كەلۋشى شاكىرتتەردىڭ كوپتىگىنەن شيراز قالاسى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ورتالىعىنا اينالدى. ءداۋانيدىڭ كالام، حيكمەت، ءتاپسىر، حاديس، سوپىلىق، پوەزيا، ادەبيەت، استرونوميا، لوگيكا، گەومەتريا، بيولوگيا سالالارى بويىنشا جازعان ەڭبەكتەرى  عالىمداردىڭ نازارىن اۋداردى. وسىنىڭ ءوزى ونىڭ كەڭ ءورىستى، جان-جاقتى  عالىم بولعانىن ايعاقتايدى.

جالال ءداۋانيدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ پىكىرىنشە ول ورتا عاسىرداعى كوپ سالالى ءبىلىمى بولعان تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى ءتارىزدى. ونىڭ ەڭبەكتەرى ءوز زامانىندا نەگىزگى ادەبيەت رەتىندە رۇم، حوراسان جانە تۇركىستاندا عالىمدارى اراسىندا كەڭىنەن قولدانىلعان. سونداي-اق، داۋاني يبن ارابي سىندى ۇلى سوپىلار مەن يسلام فيلوسوفياسىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقىپ، كوپتەگەن كوزقاراستار جانە پىكىرلەرمەن تانىسىپ وتىرعان. سوندىقتان دا جاراتىلىستى وزىندىك وي-كوزقاراسپەن تانىپ، پايىمداعان. اتى تانىمال بولعاندىقتان ونىڭ ەڭبەكتەرى مىسىر، ءۇندىستان، ىستامبۇل، سانكت-پەتەربۋرگ جانە لوندوندا جارىق كورگەن. يران عالىمدارىنىڭ دا نازارىنا ىلىككەن.

ءداۋانيدى كوزى تىرىسىندە ىزدەپ، مەكتەبىنەن ءدارىس الۋعا تالاپتانۋشىلار قانداي كوپ بولسا، باقيلىق بولعاننان كەيىن دە  ونىڭ مەكتەبى توقتاماي، كوپتەگەن ىزدەنۋشىلەر ءىسىن جالعاستىرا تۇسكەن. سولاردىڭ قاتارىنا قازاقتىڭ ويشىل اقىنى اباي قۇنانبايۇلىن دا جاتقىزۋعا بولادى.  داۋانيدى تەرەڭىرەك تانىپ، بىلۋگە نيەتتەنۋشىلەر تابىلىپ جاتسا، اتالعان ەلدەردە جارىق كورگەن كىتاپتار جانە تەھران باسپاسىنان شىققان ءبىز پايدالانعان ەڭبەكپەن تانىسىپ، قاجەتتى مالىمەتتەردى الا الادى.

جالال داۋانيدىڭ تانىمالدىعى يران شەكاراسىنان اسىپ، وسمان يمپەرياسىنا دەيىن جەتتى. انادولىنىڭ كوپتەگەن عىلىمعا قۇشتار ىزدەنۋشىلەرى شيراز قالاسىنا كەلىپ، ءدارىس الاتىن بولدى. سۇلتان بايازيد حان (1481-1512) ونىڭ شىعارمالارىنا قىزىعىپ، ونىمەن حات جازىسىپ دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتتى. وسىنداي  رياسىز كوڭىلگە ريزا بولعان داۋاني «بولمىستىڭ ايعاقتاۋى» دەپ اتالاتىن ءماسناۆي تۇرىندە 62 بايىتتە جىرلانعان تراكتاتىن  جازدى.  بايازيد سۇلتان دا ءىلتيپات كورسەتىپ، وعان كوپتەگەن سىيلىقتار جىبەردى. جالال داۋاني مەن ءماۋلانا جاميگە بايازيد تاراپىنان التىن تەڭگەلەر جىبەرىلىپ، قولداۋ كورسەتىلىپ تۇرعان سول تۇستا  يراندا سۇلتان جاقىپ (1464-1490) پەن شاھ  ىسمايىل (1487-1524)  اراسىندا  ساياسي تالاس-تارتىستار ءورشىپ تۇردى. شيتتىك ءدىني اعىمدى بۇكىل يران جەرىنە كۇشتەپ ەنگىزۋ ءۇشىن شاھ ىسمايىلدىڭ كوپشىلىكتى، اسىرەسە سۇنني ءمازھابتا بولعان عۇلامالاردى قۋعىنعا ۇشىراتۋى داۋانيعا اۋىر ءتيدى. سونداي قۋعىن-سۇرگىننىڭ كەسىرىنەن 1489 جىلدىڭ رامازان ايىندا اتاقتى عالىم، ۇلى فيلوسوف ءامىر سادرەددين مۇحاممەد كوز جۇمدى.  داۋاني دا  ابىگەرگە ءتۇسىپ، باس ساۋعالاپ، ءبىر قالادان -ءبىر  قالاعا كوشىپ ءجۇردى. بىردە كاشان مەن حامادان قالالارىن پانالاسا، كەيدە اراب يراك ولكەسىنە بارىپ پانالاۋعا ءماجبۇر بولدى. وندا دا  تىنىشتىق كورمەي لار، حورموز ارالدارىنا بارىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن سەرگەلدەڭ كۇيدە وتكىزدى.  مۇنداي اۋىر جاعدايى كەيىنگى جازعان «بولمىستىڭ ايعاقتاۋى»  تراكتاتىندا باياندالدى. حورموز ارالىندا 1499 جىلى وزدي دەيتىن ءبىر عۇلامانىڭ ەڭبەگىنە جازعان تۇسىنىكتەمەسىندە: «دۇنيە نادانداردىڭ باعىندا، كەمەلدىك پەن عىلىم ءشىرىپ، قۇنسىز تاۋارعا اينالدى. ناداندار مۇرات تۇلپارىنا ءمىنىپ، دانالار ۇرەيمەن كۇن كەشىپ ءجۇر. وسىنداي زامانادان ءتاڭىرىمنىڭ قۇزىرىنا شاعىم ايتامىن»،-دەپ زار مەن مۇڭىن جەتكىزدى.

ءبىر وكىنىشتىسى، مۇسىلماندار اراسىندا سول زاماندا باستالعان مازھابتىق تالاس-تارتىس ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ،  يسلام الەمىنىڭ تۇتاستىعىنا قاعىپ، بىرلىگىنە نۇقسان كەلتىرىپ  كەلەدى. قازىرگى كەزدە تاياۋ شىعىستاعى يراك پەن سيرياداعى، يەمەن، ليۆان، ليۆياداعى سوعىستار مەن قاقتىعىستار وسىنىڭ ايقىن كورىنىسى. ءسافاۆي پاتشالىعىنىڭ قاندى ساياسي ۇستانىمى شيتتىك جانە سۇننيتتىك  مازھابتاردىڭ ىنتىماق پەن باۋىرلاستىعىنا كەدەرگى كەلتىرۋدە.

داۋاني ءبىر دوسىنا جازعان حاتىندا نالىپ: «وقيعالاردىڭ تولقىنى مەن تاۋقىمەتىنەن قىسىم كورىپ قورقىپ، ابىرجۋدامىن. سوندىقتان كوڭىلدە تىنىشتىق جوق، جان سارايىمدا نۇر دا قالماعان»،- دەپ مۇڭىن شاققان. اقىننىڭ سول زارى بۇگىنگە دەيىن قۇبىلىپ، يسلام دۇنيەسىنىڭ قايعى-قاسىرەتى بولىپ تۇر. قوعامدا زيالىلىقتىڭ ورنىن قانقۇيلى ساياسات باسىپ، جۇرتشىلىق وعان قارسى كۇرەسۋگە دارمەنسىز بولعان جاعدايدا، ولاردىڭ بويىن ۇرەي مەن قورقىنىش بيلەپ، كۇنكورىستىڭ قامىندا ادامدار وسەكشىل، كۇنشىلگە اينالادى. ءدال سونداي احۋالعا تاپ بولعان داۋاني  ادامداردىڭ جيىركەنىشتى ارەكەتتەرى مەن وسەك-اياڭىنا ناليدى. داۋاني سۇنني بولعانى ءۇشىن كوپ قۋعىن كورىپ،  تاۋقىمەت تارتتى. كوڭىلىن مۇڭ مەن زار باسىپ، زامانىن: «بۇلىك تۋدىرعان، اقىرەتتى ۇران ەتكەن» دەپ باعالادى. - سوڭىندا كورە-جۇرە بىلگەنىم: ەردىڭ قادىرى عىلىم بولسا، عىلىمنىڭ قۇنى مال»،- دەدى. سەبەبى كىمدە-كىمنىڭ بەدەل مەن ىقپالى ۇكىمەتتە باسىم بولسا، قادىر-قاسيەتى ارتىپ تۇردى. ال دۇنيەنىڭ بايلىعىنا قىزىعا قويماعان عالىمدار قادىرسىز بولىپ قالدى. مادەنيەت پەن قوعامدىق قارىم-قاتىناس جيىركەنىشتى دەڭگەيگە تومەندەپ كەتتى.  ادامدار ءبىر-بىرىنە سەنۋدەن قالدى، ەكى جۇزدىلىك بەلەڭ الدى. كەيبىرەۋلەر جاعىمپازدىقپەن ءمازھابىن بيلىكتىڭ ىڭعايىنا شيتتىك نانىمدى قابىلداۋعا كوشتى.

جالال داۋانيدىڭ ەكى ۇل، ءبىر قىزى بولدى. ءبىرى - ءامىر سادەددين ءاساد، ول شيراز قالاسىنىڭ عالىمدار قاتارىندا ابىرويعا يە بولسا، ەكىنشىسى- ءماۋلانا ءابدىلھادي اكەسىنىڭ ءتىرى كەزىندە-اق قايتىس بولعان ەدى. وسى كەنجەسىنىڭ قازاسى اقىننىڭ جۇرەگىنە اۋىر ءتيدى.

شاھ ىسمايىلدىڭ قاتىگەز ساياساتىنىڭ ءجۇرىپ جاتقان جىلدارى  شيراز قالاسىنىڭ اكىمى ءامىر قاسىر پەرناك  داۋانيدىڭ وسمان سۇلتانىنان مول سىيلىق الىپ جۇرگەنىن ءبىلىپ، وعان يەلىك ەتۋ ءۇشىن اقىندى تۇرمەگە قاماپ، بار بايلىعىن تاركىلەدى.  1489 جىلى قالانى ءابۋفاتھ بەك بايانداري جاۋالاپ الىپ، بيلىك اق قويىنلى تايپاسىنىڭ قولىنا وتكەن سوڭ داۋاني تۇرمەدەن بوساتىلىپ، كازەرۋن جاققا بەت الدى. وسىلاي بوسىپ جۇرگەن كەزدەرىنىڭ بىرىندە جولشىباي وسمان سۇلتانىنىڭ ورداسىنا تاپ بولىپ، سىي-قۇرمەت بولەندى. بىراق ونداي باقىتتى كۇندەر ۇزاققا سوزىلمادى. 1502 جىلدىڭ ەرەجەپ ايىندا ناۋقاستانىپ، سۇلتاننىڭ اسكەري ورداسىندا قايتىس بولدى. سۇلتاننىڭ قولداۋىمەن داۋانيگە  ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىلىپ، ءوزىنىڭ  تۋعان اۋىلىنداعى اتاقتى شەيحتەردىڭ ءبىرى ءالي داۋانيدىڭ قابىرىنىڭ قاسىنا جەرلەندى.

جالال داۋانيدىڭ سوپىلىق ءىلىمى جايلى تولىق مالىمەت بەرىپ  جانە وعان ەرەكشە كوڭىل بولگەنى، بىرقاتار تراكتات پەن ءتۇرلى جازبالار قالدىرعانى حاق.  ول  سونداي-اق حافيزدىڭ  (1315-1390) عازالدارى مەن ماھمۇت شابەستاريدىڭ (1288-1340) «گۇلشەن راز» (سىرلار گۇلزارى) اتتى ەڭبەگىنە تۇسىنىكتەمە جازىپ، فيلوسوفيادان گورى سوپىلىققا كوبىرەك سەنەتىن بولسا دا، ءتۇپتىڭ تۇبىندە سوپىلىق تا، فيلوسوفيا دا ءبىر ماقساتقا قىزمەت ەتەتىنىن اڭعارتتى. فيلوسوفتىڭ «بىلگەنىن» سوپى «كورەتىن» مەڭزەدى. سوندىقتان دا  اقىن «رۋبايلارعا تۇسىنىكتەمە» دەيتىن ەڭبەگىندە جىرلاعان ەلۋ ءتورت رۋبايىندا فيلوسوفيا، كالام، سوپىلىق تۋرالى ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەر بويىنشا يسلام ويشىلداردىڭ كوزقاراستارىن ءسوز ەتىپ، تالقىلادى.

داۋانيدىڭ پارسى، اراب تىلدەرىندەگى  تەرەڭ وي يىرىمدەرى، قاراپايىم، تۇسىنىكتى تىلمەن ءتۇرلى تاقىرىپتارعا جازعان شىعارمالارى ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانىندا دا، ودان كەيىن دە مەكتەپ-مەدرەسەلەردە وقۋلىق رەتىندە پايدالانىلىپ كەلدى. زەرتتەۋشى ريزا پۋر جاۆاديدىڭ ايتۋىنشا: داۋانيدىڭ ءار ءتۇرلى تاقىرىپتار بويىنشا جازعان كىتاپتارىنىڭ جالپى سانى 106 جەتەدى.  ونىڭ ىشىندە: فيلوسوفياعا- 17, كالامعا- 14, سوپىلىققا-14, لوگيكاعا - 13, تاپسىرگە- 10, مورال مەن ساياساتقا - 8, فيقھقا -7 ت.ب.  ەڭبەكتەر ارناعان. داۋانيدىڭ اقىندىعى، كوپتەگەن ولەڭ-جىرلار جازىپ قالدىرعانى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. اقىندىق  لاقاپ اتى: «فاني»، «داۋاني»، «جالالي» دەپ اتالعان. ولەڭدەرىن پارسى، اراب تىلدەرىندە جازعان. شايىردىڭ ولەڭ جيناعى بەرىدە 1973 جىلى باعدات قالاسىندا دوكتور ۇسەنالىنىڭ باسشىلىعىمەن  جارىق كورگەن.

داۋانيدىڭ ەڭ ايگىلى شىعارماسى «اخلاق جلالی» (جالاليدىڭ ەتيكاسى) دەپ اتالادى. ماسەلەن، ادامنىڭ جاراتىلىس تابيعاتىندا قوعامدىق قارىم-قاتىناستارى بارىسىندا بەلگىلى ءبىر كوزقاراسى قالىپتاسادى. سول  ارقىلى ادامدا وزىنە ءتان مىنەز-قۇلىق پايدا بولادى. ونىڭ پايدا بولۋ سەبەبىن پسيحولوگيا عىلىمى: ءبىرىنشى اتا-تەگىنەن-گەنىن، ەكىنشى وسكەن ورتاسىنا بايلانىستى  دەپ تانيدى. اناسىنىڭ جاتىرىندا باستاپقى بولمىس كلەتكاسى پايدا بولىپ، وسكەن ورتاسىندا جالعاسىن تابادى. كوزقاراسىنىڭ ءدانى وسە ءتۇسىپ، كەلەشەك ەتيكالىق ەرەكشەلىگىن قالىپتاستىرادى. وسىعان وراي ەتيكا ادام ءۇشىن جاراتىلىس تاريحىنان باستاۋ الىپ، ءتۇرلى تاريحي داۋىرلەر مەن كەزەڭدەردىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق، اۋەمەتتىك تاعى باسقا فاكتورلارعا بايلانىستى وزگەرىپ تۇرادى. ادامنىڭ ەتيكالىق ەرەكشەلىگى ونىڭ قوعامدىق قارىم-قاتىناسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى قۇرالى بولعان ءۇشىن ادامزاتتا ويلانۋ قابىلەتى دامىعان زامانداردان باستاپ، ول جايلى ويلانۋعا ءتيىس تاقىرىپتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. ماسەلەن ەتيكا جايىندا اريستوتەل، سوكرات جانە پلاتون سياقتى ويشىلدار وزدەرىنىڭ كوزقاراسىن ايتىپ، جازعان. ارينە ولاردىڭ كوزقاراسى كەيىنگى ويشىلدارعا ءوز اسەرىن تيگىزگەنى انىق. بىراق ەتيكا جايلى تانىم يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋىمەن جاڭا مازمۇنعا يە بولدى. وسى ورايدا يسلامنىڭ عىلىمعا بەرگەن باعاسى نەگىزىندە يسلامنىڭ ساياسي-قوعامدىق دامۋ تاريحىنىڭ ۇردىستەرىندە يسلام قاعيداسىنا سەنۋ ارقىلى يسلامدىق ەتيكانىڭ پايدا بولىپ، قالىپتاسۋ ءۇردىسىن باستان وتكىزۋگە تۋرا كەلدى. سول ءۇشىن ءبىرىنشى بولىپ ءال-فارابي يسلامنىڭ ءدىني ۇكىمدەرى مەن ادامنىڭ باستى ارتىقشىلىعى «اقىل» فاكتورىن يسلامدى تانۋعا جۇمساۋ كەرەكتىگىن ايتتى. وسىلايشا سانا ارقىلى يسلام ءدىنىن، ونىڭ قۇندىلىقتارىن تانۋ ءۇردىسى كورىنىس بەردى. وسىدان ادامنىڭ يسلامي كوزقاراسى ارقىلى يسلامي ەتيكانىڭ دا قالىپتاسۋ ءۇردىسىنىڭ پايدا بولۋى قوعامدىق ورتادا پراكتيكالىق كەزەڭىن باستادى. مۇنىڭ نەگىزىن   ءابۋناسىر ءال-فارابي قالادى. عۇلامانىڭ كوزقاراسى بويىنشا ادامنىڭ ويىنىڭ قۋاتى ءتۇپتىڭ تۇبىندە ەڭ ءبىرىنشى جاراتۋشىعا، ياعني بارلىق سەبەپتەردىڭ سەبەبى «العاشقى سەبەپكە» جەتۋ ماقسات-مۇراتى بولۋعا ءتيىس. ول ءۇشىن تەك اقىلدى بولۋ جەتكىلىكسىز. وعان ەرەكشە دانالىق دارىن قاجەت. سوندىقتان دا  تەوريالىق اقىلدان ءنار العان پراكتيكالىق اقىلدىڭ باستى ماقساتى جاراتۋشىعا جەتۋ بولىپ تابىلادى. ال سوپىلىق كوزقاراس اقىلمەن ەمەس، جۇرەكپەن سەزىنۋدى ۇسىنادى. فيلوسوفيالىق پەن سوپىلىق كوزقاراستىڭ ماقساتى ءبىر بولعانىمەن ولاردىڭ اراسىندا ەتيكالىق وزگەشەلىك بار. ماسەلەن قوجا اھمەت ءياساۋيدىڭ «حيكمەت» شىعارماسى دا اللاعا جۇرەكپەن جەتۋدى ماقسات ەتەدى. بۇل ەندى ۇزاق اڭگىمە. وسىنداي ءۇردىستىڭ جالعاسىن وزگەشەلەۋ سيپاتتا جالال داۋاني شىعارماسىنان  دا كورە الامىز.

يسلام  دىنى قاعيداسىنىڭ ۇكىمدەرىن قالىپتاستىراتىن كوزقاراستىڭ بەلگىلى تاريحي كەزەڭدە ساياساتتىڭ  ىقپالىنان تىس پايدا بولۋى ەكىتالاي. سول سەبەپتى ءدىن ساياسي فاكتوردان تىس ازاماتتىڭ قوعامدىق ەتيكاسىن قالىپتاستىرا المايدى. ال «يسلام قاعيداسى بويىنشا تەك يسلامدىق ەتيكانى قالىپتاستىرۋ كەرەك» دەيتىندەر ابسوليۋتتىك كوزقاراسقا ۇرىنادى. ونداي جاعدايدا ادامنىڭ تابيعاتىنا سايكەس كەرەكتى ساياسي-قوعامدىق ەركىن كوزقاراسپەن قاراما-قايشى تۇسىنىك پايدا بولادى. ويتكەنى ادامنىڭ جاراتىلىستاعى بولمىسى رۋحاني سۇرانىسپەن بىرگە ساياسي-قوعامدىق سۇرانىسقا يە. سوندىقتان دا مۇسىلمان عۇلامالارى ساياسات پەن قوعامدىق ەتيكانىڭ باستاپقى ساباقتارى گرەكتىڭ اريستوتەل، سوكرات جانە پلاتون سياقتى ويشىلدارىنىڭ فيلوسوفياسىنا سۇيەنە وتىرىپ، ولاردىڭ تاجىريبەسىن پايدالانۋعا دەن قويدى. بۇل ورايدا ءابۋ ءجۇسىپ كاندي (801-873) اريستوتەلدىڭ ەڭبەكتەرىن اۋدارىپ، تالداعان بولسا دا، يسلامنىڭ ساياسي فيلوسوفياسىنىڭ مەكتەبىن العاش بولىپ، ءال-فارابي قالىپتاستىردى. ويلانۋدىڭ جۇيەسىندە اريستوتەلدىڭ لوگيكاسىن جالعاستىرىپ ەكىنشى ۇستاز اتاندى. وسىلايشا  بۇل ءۇردىس ءابىلاسان ءتاباري ءتۇرانجي ء(و:970), يبن سينا (980-1037), يبن ءھاسيم (965-1040) جانە يبن مۇسكاۆاي رازي (932-1030) سىندى فيلوسوف عالىمدار ارقىلى  جالعاسىن تاپتى. جالالي داۋانيدىڭ دا كوزقاراسى وسى يسلام فيلوسوفتارىنان باستاۋ العانى داۋسىز. ول ءال-فارابي سياقتى ءوز زامانىنىڭ، ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتاسىنىڭ پەرزەنتى بولعان سوڭ ساياسي بيلىككە قۇربان بولىپ جۇرگەن حالىقتىڭ كورگەن ءزابىرىن ءوزى دە كورگندىكتەن قايىرىمدى قالانى ارمان ەتكەن. زامانداسى الىشەر ناۋاي (1441-1501) جانە سۇلتان ۇسەيىن بايقارا سەكىلدى قايىرىمدى باسشى، ۇسەيىن ۆايز كاشەفي (1461-1504) جانە ءابدىراھمان ءجامي (1414-1492) ءتارىزدى سوپى اقىن تۇلعالارمەن جاقىن دوستىق قاتىناستا بولىپ، دۇنيەۋي تىرشىلىك، فيلوسوفيا، سوپىلىق، ساياسات، ساياسي – ەكونوميكالىق زاڭدىلىقتار، پسيحولوگياعا دەن قويعان. ول ادام تازا بولىپ، جاقسى ماقساتپەن قايىرىمدى قالانىڭ قايىرىمدى ازاماتى بولا ءبىلۋ كەرەكتىگىن ايتقان. ايتىلعان عىلىم سالالارى بويىنشا كىتاپ، تراكتات جازىپ، ءوز كوزقاراسىن بىلدىرگەن. ءال-فارابي سياقتى اقىلدىڭ تەوريالىق قابىلەتىن پراتيكالىق دەڭگەيگە جەتكىزۋ كەرەكتىگىن تۇسىنگەن.

1. داۋاني عالىمداردى ەرەكشە قۇرمەت تۇتقان. وزىنەن بۇرىنعى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن مۇقيات وقىپ تانىسقان. سونىڭ ارقاسىندا ءتۇرلى سالادا مول ءبىلىم جيناقتاپ، وزگەلەردىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن. وزىنە دەيىنگى عالىمداردىڭ ەڭبەكەتەرىنە ەرەكشە ىقىلاستى بولىپ، شاكىرتتەرىنە  ۇلگى ەتكەن. ءداۋانيدىڭ اسەرى بولسا كەرەك. اباي: «جاماندىقتى كورگەندە ودان بەزىپ، كوڭىلىڭدى ودان سۋىتىپ، تىيساڭىز. جاقسىلىقتى كورگەندە ودان عيبرات الىپ، ويعا جيساڭىز، ونىڭ ءبارى عىلىم بولىپ سانالاتىنىن» ايتىپ:

«بولماساڭدا ۇقساپ باق،
ءبىر عالىمدى كورسەڭىز.
ونداي بولماق قايدا دەپ،
ايتپا عىلىم سۇيسەڭىز.
سىزگە عىلىم كىم بەرەر،
جانباي جاتىپ سونسەڭىز.
دۇنيە دە ءوزى، مال دا ءوزى،
عىلىمعا كوڭىل بەرسەڭىز»،-دەۋى  اقىن ويىنىڭ داۋانيدىڭ ويىمەن  ۇشتاسىپ جاتقانىن اڭعارتادى. سونداي-اق، عۇلاما عالىم داۋانيدىڭ جاستايىنان عىلىمعا قۇمارتىپ، جانكەشتىلىكپەن وقىپ ءوز ماقساتىنا تاباندىلىقپەن جەتكەنىنە قىزىعىپ، ءوزىنىڭ جاس شاعىن بوسقا وتكىزگەنىنە وكىنىش بىلدىرەدى:

«جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم،
پايداسىن كورە تۇرا تەكسەرمەدىم.
ەرجەتكەن سوڭ تۇسپەدى ۋىسىما،
قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم.
بۇل ماقرۇم قالماعىما كىم جازالى،
قولىمدى ءدوپ سەرمەسەم، وستەر مە ەدىم؟
ادامنىڭ ءبىر قىزىعى – بالا دەگەن،
بالانى وقىتۋدى جەك كورمەدىم.
بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم،
قىزمەت قىلسىن، شەن السىن دەپ بەرمەدىم». مۇندا دا ابايدىڭ دۇنيەتانىمى داۋانيدىڭ دۇنيەتانىمىمەن ۇندەسىپ جاتقانداي. ەكەۋى دە عىلىمدى قوعامنىڭ قايىرلى تىرشىلىگى ءۇشىن قاجەتتى قۇرال سانايدى. عىلىم ولار ءۇشىن باي بولۋ نەمەسە بي بولۋ ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە قاراڭعىلىقتان جارىققا شىعۋ بولىپ سانالادى.

2. سابىرلى جانە ءتوزىمدى بولۋعا تىرىسقان. بۇعان ونى ومىرلىك تاجىريبەسى ۇيرەتكەن. كوپتەگەن ءبىلىمدى، تانىمال عالىمدار سياقتى كورە المايتىن، ءىشى تارلاردىڭ قىزعانىش پەن قىساستىعىنان زارداپ شەككەن. ءوز تىلىمەن ايتقاندا: «ناداندار ءتىل تيگىزىپ، داتتاپ ءجۇرىپ، الدىنا تالاس-تارتىستىڭ وتىن سالىپ جۇرسە دە ءوزىنىڭ سابىرىن سارقىماي، بايسالدى كەيپىن ساقتاي بىلگەن».ونىڭ وسىنداي مەيىرلى دە سابىرلى مىنەزىنە ءتانتى بولعاندار  ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىپ، سىيلاعان. مىسالى، ءامىر سادرەددين داشتاكي سياقتى باسەكەلەستەرى  كۇيىنىپ، ىزالانىپ قارسى ارەكەت جاساعاندا دا داۋاني توزىمدىلىك تانىتىپ، ادەپتەن وزباعان. سونىڭ ارقاسىندا  قوعامداعى بەدەل-ابىرويى ودان سايىن ارتا تۇسكەن.

3. ايتىس-تارتىستان اۋلاق ءجۇرۋ كەرەكتىگى تۋرالى. داۋاني ادامشا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ۇرسىپ-كەرىسۋدەن ساق بولۋ كەرەكتىگىن ايتادى جانە دە ءوزى دە سونى ۇستانعان. ماسەلەن: داۋاني بىرەۋگە ءبىر ماسەلەنى ايتسا، اناۋ تۇسىنسە دە تۇسىنبەگەنسىپ تۇرادى. سوندا ول ءسوزدىڭ توقى ەتەرىن ايتىپ، اڭگىمەنى قىسقارتادى. جيىندا ايتىس-تارتىس پايدا بولىپ، كۇشەيە تۇسسە، ۇندەمەي شىعىپ كەتەدى. «ۋاقىتتى بوس سوزبەن وتكىزگەننىڭ ورنىنا جاقسى ءىس ىستەپ وتكىزگەن ءجون»،- دەيدى.

4. مانساپقا تاۋەلدى بولماۋ كەرەكتىگى جايىندا. داۋاني باسقارۋ پسيحولوگياسىن جەتىك بىلگەن. وسىنداي قابىلەتىنە قاراي ۋازىرلىك قىزمەت اتقارعان. بىراق ۋازىرلىكتى لاۋازىم، مانساپ دەپ قاراماي ناۋاي سياقتى حالىققا جاقسى، قايىرلى جۇمىستار جاساۋعا ۇمتىلعان. سوندىقتان كەيبىر سەبەپتەرمەن قىزمەتىنەن  ايىرىلىپ قالسا، وعان ەش قايعىرماي، ۇيرەنشىكتى عىلىم مەن بىلىممەن اينالىسىپ، ءتۇرلى قوعامدىق جۇمىستارعا اۋىسىپ ەلگە پايدالى قىزمەت جاساي بەرگەن.

5. ماقساتقا بەرىك بولۋى تۋرالى. داۋاني اۋەلدەن الدىنا ءبىلىم الىپ، عالىم بولۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. سول ءۇشىن دە تۋعان اۋىلىندا ساۋات اشقاننان كەيىن وقۋدى جالعاستىرۋ ماقساتىندا شيراز قالاسىنا بارىپ، ۇلكەن ۇستازداردىڭ مەكتەبىنەن ءدارىس الۋعا نيەتتەندى. شيرازدا جۇرگەندە  قاراجاتسىز قينالعان كەزدەرى  از بولعان جوق. بىراق سونىڭ بارىنە  تاباندىلىقپەن شىداپ، وقۋىن جالعاستىردى. جوعارىدا ايتىلعانداي، شىراعىنا ماي الۋعا اقشاسى بولماي قالعان كۇننىڭ وزىندە  ورتالىق مەشىتتىڭ دالىزىندەگى جارىقتا تۇرىپ، ۇستازىنىڭ تاپسىرماسىن قالتقىسىز ورىندادى. سوندىقتان دا ماقساتقا بەرىك بولۋ اسا قاجەتتى قاسيەت ەكەنىن شاكىرتەرىنە ايتىپ، وقىرمانعا جازىپ، ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ءوزى ۇلگى كورسەتتى.

6. ماحابباتقا بەرىك بولۋ حاقىندا. ادام بالاسىنىڭ جاراتقانعا ماحابباتى قانداي بولسا، ونىڭ پەندەسىنىڭ دە باسقاعا مەيىرلى بولۋى ءۋاجىپ. ويتكەنى مەيىر-شاپاعاتقا تولى قوعامدا «ادىلەت» ۇعىمى قاجەت بولماي ۇمىتىلىپ قالادى. «ادىلەت» ءجيى ايتىلاتىن قوعامدا مەيىر-شاپاعات از بولاتىنى انىق.

اباي:

«ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،
جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى»،- دەيدى. «2-57»

جالال داۋانيدىڭ دۇنيەتانىمداعى تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، ول سوپىلىققا قانشالىقتى ىڭگار بولعانىمەن دۇنيەۋي ومىردەن قول ۇزبەگەن. بۇل دۇنيەنىڭ اسەمدىگىندە كورە بىلگەندىكتەن ماتەريالدىق يگىلىكتەردىڭ ادامنىڭ باقىتتى ءومىرىنىڭ نەگىزگى قۇرال ەكەنىن دە جاقسى تۇسىنگەن. ويتكەنى ادامنىڭ جاراتىلىستاعى بولمىسى زات پەن رۋحقا تاۋەلدى. ەكەۋى ادامي ومىردە تارازىنى تەڭ ۇستاۋعا جەتەلەپ، تەوريالىق اقىلدىڭ قۋاتتىلىعى - پراكتيكاعا وتكەندە عانا كورىنەدى. سوندىقتان دا داۋاني يسلام قاعيداسىنا ساي «قاناعات»، «ەركىندىك» جانە «اعايىن-تۋىستارعا يگىلىك جاساۋدىڭ» نەگىزدەرىن ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاراستىرعان. سوعان وراي: 1. قاناعات: ءار ادامنىڭ تۇتىنۋداعى دەڭگەيى ونىڭ قاجەتىلىگىنەن اسىپ، ىسىراپقا جول بەرمەۋى ءلازىم. سونداي -اق ازاماتتىڭ اقشا جيناۋى، قۇنىققان بايشىكەش بولىپ كەتۋىنە اينالماۋى ءتيىس. ول ءۇشىن قاناعات قاجەت. 2. ەركىندىك: ءار ازاماتتىڭ ساۋدا جاساپ، ادال جولمەن تابىس تابۋعا ەركى بولۋ كەرەك. بىراق ونىڭ تابىس تابۋى وزگەلەردىڭ بودان بولۋىنا نەگىز قالاماعانى ءجون. ادامداردىڭ بودان بولۋى كەيدە تىكەلەي، كەيدە تىكەلەي ەمەس جولمەن ىسكە اسادى. ولار: ا) – تىكەلەي تۇرىندە جۇمىس بەرۋشى جۇمىسشىعا ەڭبەك اقىسىن تولىق نەمەسە جارتىسىن تولەمەي قويادى. ءا) – تىكەلەي ەمەس تۇرىندە ءوندىرۋشى قوعامعا قاجەت ەمەس تاۋارلار ءوندىرىپ، قاجەتتى تاۋارلاردىڭ وندىرىلۋىنە جالعان باسەكە تۋدىرىپ، قىمباتشىلىققا جول اشادى. ماسەلەن تۇتىنۋشى تۇرمىسقا كەرەك تاۋاردى ساتىپ الۋدىڭ ورنىنا قاجەت ەمەس تاۋاردى ساتىپ الىپ، قاجەتتى تاۋارعا اقشاسىن جۇمساماي قاجەتتىلىك پەن قاجەتتىلىك ەمەس تاۋارلار اراسىنا باسەكە تۋدىرىپ،  قوعامنىڭ پايدالى جۇيەسىن بۇزىپ، ەكونوميكانىڭ سىرقاتتانۋىن تۋدىرادى. ب) -  «اعايىن-تۋىستارعا يگىلىك جاساۋدى» - اۋقاتتى ادام ءوزىنىڭ اعايىن-تۋىستارىنا ءتۇرلى جاعدايلاردى كومەك بەرىپ تۇرسا، قوعامنىڭ ەكونوميكالىق دامىنا وڭ اسەر ەتەدى. ونداي جاردەمنىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. ولار: ا)- جان كومەگى، اعايىننىڭ جانى قاتەرگە تۇسكەندە وعان اياماي كومەك بەرىپ، ونى امان الىپ قالۋعا قول ۇشىن بەرۋ. ءا)- مال كومەگى، الەۋەتى تومەن اعايىندارعا تۇرمىستىق كومەك بەرىپ، اياققا تىك تۇرۋىنا ىقپال ەتۋ. ب)- اقىل كەڭەس بەرۋ كومەگى، كەيدە اعايىن تاجىريبەلى، كورگەن-بىلگەن اعايىننىڭ اقىل كەڭەسىن قاجەت ەتەدى. ول ءۇشىن اعايىندىق قارىم-قاتىناستا بولۋى شارت. ويتكەنى كەيدە سول اعايىننىڭ دۇرىس كەڭەسى مۇقتاج اعايىننىڭ ومىرلىك باعىتىنا تۋرا جولدى كورسەتىپ، باعىت-باعدار بەرەدى. ۆ)-  اعايىندى قورلاۋدان ساقتانىپ ءجۇرۋ، اعايىنعا قاججەتتى كومەكتەردى بەرە الماعان جاعدايدا ەڭ بولماعاندا وعان زياندىق جاساماۋ كەرەك. قورلاۋعا: عايباتتاۋ، جالا جابۋ، ءتىل تيگىزۋ، داتتاۋ، كەمسىتۋ، ايىپتاۋ، قىزعانۋ سىندى ارەكەتتەر جاتادى. گ)- كوڭىل ءسوز جاردەمى، ادامدار اعايىندىق قاتىناستا اتالعان كومەكتەردىڭ ەشقاسىسىن بەرە الماعان جاعدايدى، ءبىر-بىرىنە كوڭىل ءبولىپ، مەيىرىمدى بولۋلارى ونىڭ ومىرگە دەگەن قۇشتارلىق تۇيسىگىن بەلسەندى بولىپ تۇرۋىنا سەپتىگىن تيگىزۋى ءتيىس. اعايىنعا ەشقانداي جاردەم بەرە الماعان جاعدايدا ونى تىلدەپ، وسەكتەمەي، تىرشىلىگىنە ارالاسپاعان ابزال.

تۇيىندەپ ايتقاندا اعايىن-تۋىستىق قارىم-قاتىناستا ەكى ماقسات بولعانى ءجون.  ءبىرىنشىسى - اعايىننىڭ وتباسىلىق قارىم-قاتىناسى ءبىر-بىرىنە اتالعان كومەكتەردى بەرۋگە نيەتتى بولىپ ءجۇرۋ. ەكىنشىسى- ەشقانداي كومەك بەرە الاماعان جاعدايدا ءتۇرلى ءسوز بەن ءىس-ارەكەتتەر ارقىلى قورلاماۋ. سوندىقتان اعايىندىق قاتىناستاردا وسى اتالعان ەكى شارتتى ەستەن شىعارماعان دۇرىس.

اباي زامانىنداعى اعايىندىق قارىم-قاتىناس قالاي بولعان دەگەندە اقىننىڭ سىنا ولەڭ جولدارى ەسكە تۇسەدى:

«اقىلى بار كىسىنى
عايباتتايدى، داتتايدى.
اۋقاتى بار تۋعاندى
قايىرسىز يت دەپ جاتتايدى». «1.68»

***

«كەسەلى بولىپ بىتەدى
جاقسىعا بىتكەن جاقىندار.
جاۋ جاعادان العان كۇن
وزدەرى يتتەي تاقىمدار.
ۇيدە وتىرىپ ەسكەندە،
ءبارى شەشەن قاقىلدار.
اۋلاققا شىعىپ بىرىنە
ءبىرى ءسوزىن ماقۇلدار.
جاۋ كوپ بولسا باسىڭدا،
ءبىرى قالماس قاسىڭدا.
جەتەكتەسەڭ، تاباندار.
دالاعا شىعىپ ءوزىڭدى
جاۋدان بەتەر جاماندار.
جالبارىنىپ كۇن كورىپ،
جاقىنىن ساتىپ، ءجون كورىپ،
قالتاڭ-قۇلتاڭ امالدار.
تۋىسقانعا كەكشىلى
جاس بالادان بەتەر-ءدى،
ويلاۋ دا جوق، ءبىلۋ جوق
كەلەر مەنەن كەتەردى». «1.69»

داۋانيدىڭ ۇعىمىنشا بودانسىز ەكونوميكانىڭ پايدا بولۋى ءۇشىن دەنى دۇرىس، ساۋاتتى، كوزى اشىق، ەكونوميكالىق قاتىناستى بىلەتىن ازاماتتار كەرەك. ونداي ساۋاتتىلىق وقۋ-توقۋمەن، ەكونوميكانى پراكتيكالىق تۇردە ىسكە اسىرۋمەن ورىندالادى.

ەكونوميكالىق ادىلەتتىلىكتى ورناتۋدا: 1. ءوندىرىس 2. تاراتۋ 3. سازاي - كورىنىس  بەرەدى. وندىرىستە ىستەلەتىن جۇمىس پەن جۇمىس اقىسى اراسىنداعى بايلانىستى نازاردا بولۋى شارت. ويتكەنى، وندىرىلەتىن تاۋارعا جۇمسالاتىن ءىستىڭ اۋقىمى  اراسىندا تىكەلەي بايلانىس بار. ەكونوميكالىق ادىلەتكە نەگىز بولا الاتىن تاعى ءبىر فاكتور - تاۋار الماسۋ. تاۋار الماسۋ دا وندىرىستەگى ءىس پەن وندىرىلگەن تاۋار قۇنىنىڭ اراسىنداعى ارا-قاتىناسقا بايلانىستى الماسۋ كەرەكتىگىن ۇسىنىپ وتىرعانىن، ياعني ەكى جاقتىڭ تاۋارىنىڭ قۇنىنا قاراي باعالانۋى كەرەك. تاۋار الماسۋدىڭ ەكى ءتۇرى بولادى. 1. بولىمدى تۇردە تاۋار الماسۋ دەگەن ەكى جاق ەكى ءتۇرلى تاۋاردى ءبىر-بىرىنە ۇسىنعاندا اتالعان ەكى تاۋاردىڭ قۇنىنىڭ تەپە-تەڭ  بولۋى. سەبەبى، ەكى تاۋاردىڭ قۇنى ءبىر-بىرىمەن تەڭ بولماسا، ءبىرى ەكىنشىسىن قاناعان بولىپ شىعادى. 2. بولىمسىز تۇردە تاۋار الماسۋ دەگەن ساۋداگەردىڭ ەكى جاعى ءبىر-بىرىنەن قۇندى تاۋارىن اياپ، وعان بەرۋگە قيماي تاۋار الماسۋدان باس تارتقان جاعدايدا ساۋدا-ساتتىق توقىراپ قالادى.

داۋاني ەلدىڭ ەكونوميكالىق تۋرا جولدا دامۋىندا ۇكىمەتتىڭ ءۇش مىندەتىن اتاپ وتكەن. 1. ەكونوميكانىڭ جەتىلىپ، دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ، ەكونوميكالىق باسەكەلەس جاعدايىندا بىردە بىرەۋى وزگەنىڭ  قانالۋىنا، ۇستەمدىك كورۋىنە جول بەرمەۋ، تاۋار باعالارىن ورىنسىز كوتەرۋمەۋ ەرەجەسىنە باعىندىرۋ، ساۋدا جۇمىسىن جۇيەگە باعىندىرىپ، تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ. ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكالىق باعىتتاعى ەڭ باستى مىندەتى جالپى حالىقتى: جۇمىس،تاماق، كيىم-كەشەك، باسپانامەن قامتاماسىز ەتىپ،  دەنساۋلىعىن ساقتاۋ، قالانىڭ گۇلدەنۋى مەن اباتتانۋىنا جانە مادەنيەتتىڭ وركەندەۋىنە جول اشۋ بولىپ تابىلادى.

2. ۇكىمەت ارقاشان حالىقپەن مەيىر-شاپاعاتقا نەگىزدەلگەن ۇستانىممەن قارىم-قاتىناس جاساۋعا مىندەتتى.

3. ۇكىمەتتىڭ تاعى ءبىر مىندەتى - ءاربىر جۇمىستى بىلىكتى، كاسىپقوي مامانعا تاپسىرىلۋىن قاداعالاۋ بولىپ سانالادى.

ەكونوميكالىق قازىنانى باسقارۋ جانە قارجى-قاراجاتتى جيناقتاۋ جايىندا. داۋانيدىڭ ايتۋىنشا تابىستان شىعىننىڭ مولشەرى از بولۋى كەرەك. سوندا قارجى جيناقتاۋعا مۇمكىندىك تۋادى. سونداي-اق جيناقتالعان بايلىقتىڭ ەشقاشان ءبىر تۇردە بولماعانى دۇرىس. ماسەلەن، بىرە بارلىق بايلىعىن اقشا كۇيىندە ساقتاسا، ۇرلىق نەمەسە ءورتتىڭ كەسىرىنەن ايىرىلپ قالۋى مۇمكىن. ءسويتىپ ول، ويلاماعان جەردەن تاقىرعا وتىرىپ قالادى.

ەكونوميكانىڭ العا جىلجۋىنا قاۋىمداسىپ، جاردەمدەسۋ ايتارلىقتاي ىقپال ەتەدى. وسى ررايدا جالال داۋاني: «ەگەردە ادامدار ءوز قوعامىندا ءبىر-بىرىنە جاردەمدەسىپ، جۇمىستاردى ءبولىسىپ اتقارماسا،  تىرشىلىك تۇرالاپ قالادى.  ويتكەنى ادام تاماق پەن كيىم-كەشەك، باسپانا سياقتى ءتۇرلى نارسەلەرگە مۇقتاج. ولاردى دايارلاۋ ءۇشىن ءارتۇرلى  قۇرال-جابدىقتار قاجەت. ولاردىڭ ءبارىن ءبىر ادامنىڭ جاساۋى قيىن. ءارى جەكە ادام قاجەتتىلىكتىڭ بارىنە ءوزى وتەۋگە كىرىسەتىن بولسا، وعان ۋاقىتى تا مۇمكىنشىلىگى دە  بولمايدى، قابىلەتى دە جەتپەيدى. ال ادامدار  قاجەتتىلىكتەرىن ءبىر-ءبىرىن قاناماي قامتاماسىز ەتەر بولسا، ءومىردىڭ باعى مەن بەرەكەسى مول بولادى»،-دەگنەدى ايتادى.

ەكونوميكاعا سەرپىن بەرەتىن تاعى ءبىر ءجايت- قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسى ءوندىرىس پروتسەسىنىڭ ءۇش ساتىسى: ءونىم، ءونىمدى تاراتۋ جانە تۇتىنۋىنا قاتىسۋى ءتيىس. سونداي-اق، ەكونوميكالىق ادىلەتتىلىكتى ورناتۋ ءۇشىن ءار ادام ءوزىنىڭ تابيعي قابىلەتى مەن قالاۋى بويىنشا ءبىر سالانىڭ بىلىكتى مامانى بولۋى كەرەك. سوندا عانا وندىرىستە ماماندار ءبىر سالاعا داعدىلانىپ، ءوز سالاسىنىڭ اسقان شەبەرى بولىپ قالىپتاسادى. ناتيجەسىندە وندىرىلەتىن تاۋارلاردىڭ ساپاسى جاقسارادى. ءارى ماماندار اراسىندا ءبىر-بىرىمەن ورتاق جۇمىستاردى ءبىر-بىرىنە كومەكتەسىپ اتقارۋعا نەگىز قالانادى. سايىپ كەلگەندە ەڭبەكتىڭ ونىمدىلىگى ءوسىپ، تاۋارلاردىڭ  ساپاسى، ارتادى،از شىعىنمەن مول ءونىم الۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

داۋاني تاۋاردى ساتۋدا، ساۋدا-ساتىقتا ەڭ ءتيىمدى قۇرال رەتىندە اقشانى پايدالانعاندى  جون ساناپ، ونىڭ  قۇنى التىنمەن ەسەپتەلۋى كەرەكتىگىن ايتادى.

ەكونوميكانىڭ وندىرىستىك باعدارلاماسىندا ادامنىڭ تابيعي سۇرانىسى جاتىرداعى ءسابي انادان ءنار الادى. دەمەك، ادام بالاسى ەڭ اۋەلى ازىق-تۇلىكتى ءوندىرۋدى قولعا الىپ، سونان سوڭ بارىپ كيىم-كەشەك، باسپاناعا دەن قويۋى  كەرەك. ەكونوميكالىق دامۋدىڭ كەيىنگى باعىتى ءسابيدىڭ دەنەسىنىڭ جەتىلۋىنە بەتتەلۋى قاجەت. ويتكەنى ءسابي جىلاۋىمەن ءوزىن قورعاۋ كەرەكتىگىن سەزدىرەدى. ال ونىڭ ءوزىن قورعاۋعا دەنەسىنىڭ مىقتى بولعانى ءجون. سونىمەن بىرگە ونىڭ رۋحاني سۇرانىسى بار. سوندىقتان ەكونوميكالىق جوسپارلار ءبىلىم-عىلىمعا جۇمسالۋى ءلازىم. وسى ورايدا جول، كوپىر سالۋ، مەشىت پەن مەدرەسەلەر تۇرعىزۋ ادامنىڭ قوعامدىق مادەنيەتىنىڭ جەتىلۋىنىڭ ءبىر بولىگى سانالادى. ادام تىرشىلىگىنە قاجەت نارسەلەر ەكونوميكانىڭ ىرگەسى  ىسپەتتەس. بۇل رەتتە ۇكىمەت جۇمىسشىنىڭ شەبەرلىگىن ارتتىرىپ وتىرۋى ءتيىس. سەبەبى شەبەرلىك ارتقان سايىن شىعىن ازايا تۇسەدى. قىسقاشا ايتقاندا: «كىمدە كىم ءوندىرىستىڭ ءۇش ساتىسىنىڭ بىرىنە كىرىسكەندە ءوز ىسىنە بەرىلىپ، جەتىلۋىنە مۇددەلى بولىپ، ءوزىنىڭ كەمسىتۋىنە جول بەرمەۋى قاجەت»،- دەگەنى، جۇمىسشى ءوزىنىڭ كىسىلىگىن ءوزى سىيلاپ، قۇنتاعانى بولادى.

ءوندىرىستىڭ ەڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىگى – ادامدى قاناۋدان تىس بولۋىندا. داۋاني بۇل جايىندا: «دۇنيەنىڭ ەڭ كورىكتى ءسانى كوڭىلدىڭ تىنىش بولعانى. ونىڭ ەڭ تاماشا ورنەگى ادىلەت، پاكتىك، مارتتىككە ىرگە قالاعان ءوندىرىس»،- دەيدى.     داۋاني ءوندىرىستى ەكى توپقا بولەدى:1. قاجەتتى تاۋار ءوندىرىسى، ماسەلەن: ەگىن شارۋاشىلىعى ءوندىرىسى. 2. اسا قاجەتتى ەمەس تاۋار ءوندىرىسى، ماسەلەن: زەرگەرلىك بۇيىمدار، سۋرەت سالۋ.

مەملەكەتتىڭ قاجى قاينارىن ءۇش توپقا بولەدى. ولار: 1. شاريعاتتىق تابىس. ونى مۇسىلمان اللا ءۇشىن مەملەكەتكە زەكەت ەسەبىندە تولەيدى. 2. بەرەگەندىك تابىس. جومارت كىسىلەردىڭ سىي-سياپاتىنان جينالاتىن قارجى. 3. قورعانىسقا ارنالعان قارجى.

داۋانيدىڭ تۇتىنۋ جايىندا پىكىرى بويىنشا ادام ءتيىستى دەڭگەيدە تۇتىنعانى دۇرىس. ول قاشاندا قاجەتسىز تاۋارلار مەن ساندىككە ارنالعان تاۋارلاردى تۇتىنۋدان ساقتانۋى كەرەك. بىراق قاجەتتى تاۋاردى تۇتىنعاندا ۇنەمى نە ارتىق نە دە كەم بولماۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى.
مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق وركەندەۋىنە ءوندىرىس باستى نازاردا بولىپ، كەز كەلگەن ازامات ەلدىڭ ءوندىرىس سالاسىنا ات سالىسىپ جۇرگەنى ابزال. ويتكەنى ءوندىرىس ارقىلى قوعامدا جۇمىسسىز توپتاردىڭ پايدا بولۋى تەجەلەدى. ال كىمدە كىم تاقۋالىق، عيبادات سىندى سىلتاۋلارمەن وندىرىستەن قاشقاقتاپ جۇرسە، ونىڭ ارەكەتى وزگەلەردى قاناۋ بولىپ سانالادى. جۇمىسسىزدىقتى اشىق جانە جاسىرىن ءتۇرىن انىقتاۋ كەرەك. ماسەلەن بالشى، سيقىرشى سياقتى ىستەردى جاسىرىن تۇردەگى جۇمىسسىزدار قاتارىنا قوسۋعا بولادى.

جالال داۋانيدىڭ ساياسات پەن ساياسي باسقارۋ جايىندا دا وزىندىك پىكىرى بار. ونىڭ كوزقاراسى بويىنشا مەملەكەت پاتشا تاراپىنان باسقارىلعانى ءجون. وندا شاريعات زاڭى ءبىرىنشى ورىندا، ال پاتشانىڭ باسقارۋى ەكىنشى ورىندا تۇرۋعا ءتيىس. بىراق قوجا ءناسير تۋسيدىڭ ساياسي ەتيكاسىنا قوسىمشا  پاتشا تومەنگى ون شارتقا باعىنىپ ءجۇرۋى كەرەك دەيدى. ولار:

1. پاتشا تەركەۋ ىستەردە ۇنەمى جابىرلەنۋشى جاقتا بولۋى كەرەك. ول وزىنە قالاماعاندى جابىرلەنۋشىگە دە قالاماۋ كەرەك.

2. تەرگەۋ جۇمىسىن تەز-ارادا جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. ايتپەسە كەشىككەن سايىن ادىلەتتەن الىستاي بەرەدى.

3. جىنىستىق قاتىناسقا قۇمار بولماۋى كەرەك. ونىڭ سوڭى بيلىگىنىڭ كۇيرەۋىنە اپارىپ سوقتىرادى.

4. پاتشا ۇكىم شىعارعاندا راقىمدى بولىپ، ىزا مەن كەككە جول بەرمەۋى ءتيىس.

5. حالىقتىڭ ريزالىعىن ءتاڭىرىنىڭ ريزالىعىنان تابۋ.

6. حاقتىڭ ريزالىعىنسىز حالىقتىڭ ريزالىعىنا بارماۋ كەرەك.

7. تەرگەۋ پاتشا قولىندا بولسا، ادىلەتتى بولۋ. ال شەشىم وعان ءتيىستى بولسا، كەشىرىمدى بولعانى ءجون.

8. ادال، تازا ادامدارمەن سۇحباتتاس بولىپ، ولاردىڭ ۇسىنىسىن، بەرگەن كەڭەسىنە قۇلاق اسۋى قاجەت.

9. ءتۇرلى جوعارى مانساپتاردا لايىقتى ادامعا تاپسىرىپ، سۇرقيا ادامداردان ساق بولعانى ابزال.

10. پاتشا تەك قانا ءوزى ادىلدىككە باعىنۋمەن شەكتەلمەي توڭىرەگىندەگى شەنەۋنىكتەرگە ادىلەتتى بولۋلارىن قاداعالاپ، ادىلەتسىزدىككە جول بەرمەۋى كەرەك.

اباي دا قازاقتىڭ ساياسي احۋالىنا وزگەشە قىرىنان قاراپ ساراپقا سالعان. ول بولىستىق ءۇشىن  تالاس-تارتىستار جانە ورىستىڭ ساياسي-قوعامدىق ۇستەمدىك جايىن ءدال كورسەتە بىلگەن. وندا: « ورىس ويىنا كەلگەنىن قىلادى دەگەن... نە ايتسا سوعان نانادى، «ۇزىن قۇلاقتى تاۋىپ بەر دەپتى» دەپ. سوندا مەن ويلاۋشى ەدىم: ەي، قۇداي-اي، بىزدەن باسقا حالىقتىڭ ءبارى انتۇرعان، جامان كەلەدى ەكەن، ەڭ ءتاۋىر حالىق ءبىز ەكەنبىز دەپ، الگى ايتىلمىش سوزدەردى ءبىر ۇلكەن قىزىق كورىپ، قۋانىپ كۇلۋشى ەدىم». «ورىسقا ايتار ءسوز دە جوق، ءبىز قۇلى، كۇڭى قۇرلى دا جوقپىز. باعاناعى ماقتان، باعاناعى قۋانعان، كۇلگەن سوزدەرىمىز قايدا؟»،-«2.90» دەپ تاعى دا قازاقتى ويلاندىردى، نامىسىنا قامشى سالدى. و زاماندا  قازاق ساياسي وتاردىڭ بۇعاۋىندا بولدى. ەندى زامان وزگەردى وتارلىق بۇعاۋدان ساياسي تاۋەلسىزدىگىمىز قۇتقاردى. ەندى ويانۋعا بار مۇمكىندىك تۋعان. بۇل جايىن دا اباي ەسكەرتىپ كەتكەن:

«كوزىنەن باسقا ويى جوق،
ادامنىڭ نادان اۋرەسى.
سوندا دا كوڭىلى تىم-اق توق،
جايقاڭ-قايقاڭ ءار نەسى.

بىلمەيسىڭ دەسە، جەل وكپە،
دەيدى داعى – ءتاڭىرى ءىسى.
بىرىنەن ءبىرى بولەك پە،
يەمنىڭ ءادىل پەندەسى؟

جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا،
حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى
ىشتەگى كىردى قاشىرسا
ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى

ناداننىڭ كوڭىلىن باسىپ تۇر
قاراڭعىلىق پەردەسى.
اقىلدان بويى قاشىق تۇر،
ويىندا ءبىر-اق شارۋاسى»،-دەگەن. «1.126-127» ماڭدايداعى ەكى كوز كورەدى. بىراق سەزە الاتىن جۇرەك جوق. پارمەندى ۇستاي الاتىن سانا جوقتىعى ونى نادان ايۋانعا اينالدىرىپ جىبەرگەن. بۇل جىرداعى «حيكمەت» ءتورت كوزدى دە اشا بىلەتىن يمان كوزى. ءال-فارابي فيلوسوفياسىنان باستاۋ العان «حيكمەت» تەوريالىق اقىل، پراكتيكالىق اقىلعا اينالىپ، ءارى دانالىق قابىلەتى جاراتىسلىستىڭ باستاۋ سەبەبىنە جەتكىزە الاتىن دانالىق قۋات «حيكمەت» بولماق دەگەن. سوندىقتان اباي:

«اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس،
راس ءسوز ەشۋاقىتتا جالعان بولماس.
كوپ كىتاپ كەلدى اللادان، ونىڭ ءتورتى
اللانى تانىتۋعا ءسوز ايىرماس». «2.56»،-دەپ جىرلاپ، دۇنيەۋي شىندىقتان يلاھي اقيقاتتى تاپقانىن ايعاقتايدى. مىنە، سوندىقتان دا  اباي «حاكيم» اتاۋىنا لايىق ويشىل بولعان. قازاقتى ساياسي-ەكونوميكالىق تىعىرىقتان شىعارا الاتىن جولدى قوجا اھمەت ءياساۋي باستاپ، اباي  جالعاستىرعان.

جالال داۋاني مەن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ساياسي ءومىرىنىڭ ۇقساس تۇسى بار. داۋاني جاستىق شاعىندا ساياساتقا ارالاسىپ، شيراز قالاسىندا ءجۇسىپ قارا قويىنلى ءامىر بولعاندا ونىڭ ءۋازىرى بولىپ قىزمەت جاسايدى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ۋازىرلىك جۇمىسىنان باس تارتىپ، ۇستازدىق جۇمىسقا اۋىسادى. سەبەبى: «قارا قويىنلى امىرلەرى اق قويىنلى امىرلەرىنە قاراعاندا الدە اسقان قاتال، راقىمسىز بولعان، جانە ءدىني عيباداتتار مەن ءدىني قۇندىلىقتارعا نەقۇرايلى قاراعان». وسىعان بايلانىستى  داۋاني ساياسي بيلىكتەن كەتىپ، عىلىم مەن ءبىلىم بەت بۇرعان. ابايدىڭ دا: « مۇقىر ەلىنە ەكى جىلداي بولىس بولىپ ەلدىڭ تاۋسىلماس داۋ، بىتپەس تالاس-تارتىسىنان قاجىپ، بوسانباقشى بولادى دا وياز بەن جاندارالعا بىرنەشە رەت ارىز بەرىپ اقىرى بولىستىقتان بوساۋى»،- وسىدان. « بۇل جىلداردىڭ ىشىندە اباي سەمەي قالاسىنداعى قاراقوندىباي ناۋىتى دەگەننىڭ وڭاشا ءۇيىن پاتەرگە الىپ، كىتاپ وقۋعا كىرىسەدى. وزگە اعايىن-تۋعانى ونى جازعىرىپ رەنجىگەندە اباي ەل پارتياسىنان بوساپ عىلىم جولىنا تۇسكەنىنە قاتتى قۋانادى. سەمەيدە كوپ ايلاپ جاتقان وسى تۇستا اباي قاسىنا مىرزاقان بالاسى بايماعامبەتتى الىپ قالىپ، «بارىپ كەل، شاۋىپ كەلگە» ون ەكى جاسار كاكىتايدىجۇمساپ وتىرعان. اباي كۇندىز ءبىر مەزگىل عانا وياز كەڭەسىنە بارىپ كورىنىپ كەلەدى دە كىتاپ وقۋعا كىرىسەدى. كەشكە شام جاققاندا بايماعامبەتتى قاسىنا وتىرعىزىپ قويىپ، كىتاپتاعى ءوزى وقىعان اڭگىمە، ەرتەگى حيكايالارىن ايتىپ بەرەدى. كەلەسى كۇنى كەشكىلىك بايماعامبەتكە ايتقىزىپ، ءوزى تىڭدايدى. بايماعامبەتتىڭ جاڭىلعان جەرى بولسا قايتا ۇقتىرىپ تۇزەتەدى. وسىدان كەيىن بايماعامبەت ەلگە بارعان سوڭ «مىڭ ءبىر ءتۇن»، «التى بارماق»، «جەتى ءۇي» تاعى تالاي اڭگىمەنى كۇنى-ءتۇنى جالىقپاي كوپشىلىككە ايتىپ بەرىپ، اۋىلداستارىن كۇنشىعىس ەلى شىعارمالارىمەن تانىستىرىپ وتىرعان.

اباي وسى ۋاقىتتان باستاپ ەل جۇمىسىنا كوپ ارالاسپاي تەرگەۋ جۇمىسى بولسىن، بولماسىن سوعىم سويا سەمەيگە كەلىپ، وڭاشا پاتەر جالداپ قار كەتىپ، جەر قارايعانشا قالادا جاتۋدى ادەتكە اينالدىرعان. وسى مەزگىلدە ورىس عالىمدارىنىڭ كىتابىن كوپ وقيدى، كىتاپحانامەن قاتىناس جاساپ وقىعانىن قايتارىپ بەرىپ جاڭادان كەرەك كىتابىن الىپ وتىراتىن بولادى».

وسى ورايدا اباي دا ادامنىڭ رۋحاني جەتىلۋىن ەكونوميكا-الەۋمەتتىك جاعدايلارعا قاتىستى قاراستىرىپ، رۋحانيات پەن دۇنيەۋي تىرشىلىك ءبىر-بىرىنەن اجىراماس بولمىس ەكەنىن ايتقان. الايدا اباي زامانىندا قازاق ەلىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق، مادەني-قوعامدىق ورتاسى مۇلدەم وزگەشە سيپاتقا يە بولاتىن. سونداي وزگەشە ورتا تۋدىرعان: ساياسي پسيحولوگيا، ەكونوميكالىق پسيحولوگيا، مادەني پسيحولوگيا، قوعامدىق پسيحولوگيانى قازاقتىڭ قۇبىلىپ تۇرعان پسيحولوگياسىن ءبىر قالىپتى زاڭدىلىققا باعىندىرۋ قيىن ەدى. سوندىقتان دا اباي شىعارماسىندا قازاق پسيحولوگياسىنىڭ ءبىر كەلكى، قالىپتى مىنەز-قۇلىققا باعىنۋىن ارمانداسا دا ءتۇرلى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە ءداستۇرلى مادەني ورتاداعى ءوزارا پسيحولوگيالىق تالاس-تارتىستىڭ ورتاسىندا جۇزەگە اسۋى مۇمكىن بولمادى. ول تەك قانا شارتتاردىڭ وزگەرۋىن كۇتۋگە ءماجبۇر بولدى. ول شارتتار الاش قايراتكەرلەرى ساياسي-قوعامدىق مايدانعا قادام باسقاندا عانا تۋدى. ارينە الاش ارەكەتىنىڭ باستاۋىندا ابايدىڭ قازاقتىڭ تاۋقىمەتتى تاعدىرىنا ۋايىمداپ، نە ىستەۋ كەرەكتىگى جايىنداعى وي مەكتەبىنىڭ نەگىزى جاتتى.

اباي قازاقتىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك  باعىتىن بىلاي سيپاتتايدى: «قازاق تىنىشتىق ءۇشىن، عىلىم ءۇشىن، ءبىلىم ءۇشىن، ادىلەت ءۇشىن قام جەمەيدى ەكەن، مال ءۇشىن قام جەيدى ەكەن، بىراق ول مالدى قالايشا تابۋدى بىلمەيدى ەكەن، بار بىلگەنى مالدىلاردى الداپ الماق ياكي ماقتاپ الماق ەكەن، بەرمەسە ونىمەنەن جاۋلاسپاق ەكەن. مالدى بولسا، اكەسىن جاۋلاۋدى دا ۇيات كورمەيدى ەكەن. ايتەۋىر ۇرلىق، قۋلىق-سۇمدىق، تىلەنشىلىك، سوعان ۇقساعان قىلىقتىڭ قايسىسىن بولسا دا قىلىپ ءجۇرىپ، مال تاپسا، جازالى دەمەسەك كەرەك ەكەن. بۇلاردىڭ جاس بالانىڭ اقىلىنان نەسى ارتىق؟ بىراق، جاس بالا قىزىل وشاقتان قورقۋشى ەدى، بۇلار توزاقتان دا قورىقپايدى ەكەن. جاس بالا ۇيالسا، جەرگە ەنە جازداۋشى ەدى، بۇلار نەدەن بولسا دا ۇيالمايدى ەكەن. سول ما ارتىلعانى؟ قولىمىزداعىنى ۇلەستىرىپ تالاتپاساق، ءبىز دە وزىندەي بولماساق، بەزەدى ەكەن. ىزدەگەن ەلىمىز سول ما؟» «2.94-95». وسىلاي ۇلى ويشىل ابايدىڭ سول زامانعى رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارشىل ساياسي زىميان ويىنىنىڭ قازاق پسيحولوگياسىن كۇيرەتىپ، قورعانسىز جاعدايعا الىپ كەلگەن بەت بەينەسىن قايعىرا وتىرىپ سومداپ بەرگەنىن الاش قايراتكەرلەرى ماقۇلداپ، ونىڭ شىعۋ جولىن ويلانۋعا مۇمكىندىك الدى. ويتكەنى اباي قازاق پسيحولوگياسىن جان-جاقتى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن جاڭا بۋىنعا امانات ەتكەندەي بولدى. اباي 3-سوزىندە قازاقتىڭ جاعىمسىز بەينەسىن تاعى دا سومداپ بەردى. وندا: «قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ بىرىنە قاسكۇنەم بولماعىنىڭ، ءبىرىنىڭ تىلەۋىن ءبىرى تىلەسپەيتۇعىنىنىڭ، راس ءسوزى از بولاتۇعىنىنىڭ، قىزمەتكە تالاسقىش بولاتۇعىنىنىڭ، وزدەرىنىڭ جالقاۋ بولاتۇعىنىنىڭ سەبەبى نە؟  ھامما عالامعا بەلگىلى دانىشپاندار الدەقاشان بايقاعان: ءاربىر جالقاۋ كىسى قورقاق، قايراتسىز تارتادى; ءاربىر قايراتسىز قورقاق، ماقتانشاق كەلەدى; ءاربىر ماقتانشاق قورقاق، اقىلسىز، نادان كەلەدى; ءاربىر اقىلسىز نادان، ارسىز كەلەدى; ءاربىر ارسىز جالقاۋدان سۇرامساق، ءوزى تويىمسىز، ونەرسىز، ەشكىمگە  دوستىعى  جوق جاندار  شىعادى. مۇنىڭ ءبارى ءتورت اياقتى مالدى كوبەيتەمىننەن باسقا ويىنىڭ جوقتىعىنان، وزگە ەگىن، ساۋدا، ونەر، عىلىم - سولار سەكىلدى نارسەلەرگە سالىنسا، بۇلاي بولماس ەدى. ءاربىر مال ىزدەگەن مالىم كوپ بولسا، وزىمدىكى دە، بالالارىم دا مالدى بولسا ەكەن دەيدى. ول مال كوبەيسە، مالشىلارعا باقتىرماق، وزدەرى ەتكە، قىمىزعا تويىپ، سۇلۋدى جايلاپ، جۇيرىكتى بايلاپ وتىرماق. قىستاۋى تارلىق قىلسا، ارىزى جەتكەندىك، سىيى وتكەندىك، بايلىق قىزمەتىنەن بىرەۋدىڭ قىستاۋىن ساتىپ الماق، ەپتەپ الماق، تارتىپ الماق. ول قىستاۋىنان ايىرىلعان جانە بىرەۋگە تيىسپەك، يا بولماسا ورىنسىزدىعىنان ەلدەن  كەتپەك - ءار قازاقتىڭ ويى وسى»،- دەپ كۇيىنەدى.

وسىلاي قازاق قوعامىنىڭ ەكونوميكالىق- اۋلەممەتتىك كەدەيلىگىنىڭ قانداي ۇنامسىز جاعدايعا دۋشار ەتكەندىگىن انىق بايقاپ بەينەلەگەن. اباي وسىنداي كۇيزەلىسىنىڭ شىعار جولىندا داۋاني سياقتى ەتيكا مەن ەكونوميكا اراسىنداعى بايلانىستى نازاردا ۇستاپ، ءوزىنىڭ قايىرىمدى قالاعا ۇمىتپەن قاراپ، ۇسىنىس ايتار دا جاعدايدا بولمادى. ويتكەنى ول كەزدە قازاق قوعامى كەدەيلىكتىڭ كەسىرىنەن، بولىس بولۋ قامىنىڭ شەڭبەرىنەن شىعا الماي ناداندىقتىڭ بۇعاۋىندا تۇتقىن كۇيدى باسىنان وتكىزىپ جاتتى. ونداي اۋىر كۇيزەلىستەن شىعۋ جولدارى كەز كەلگەن ۇلت-ۇلىستىڭ ۇلتتىق ساياسي ساناسىنىڭ ويانۋى ارقاسىندا جاپپاي حالىقتا ۇلتتىق ساياسي پسيحولوگياسىنىڭ قالىپتاسۋىن قاجەت ەتەدى. ال قازاق ول كەزدە ونداي ۇلتتىق ساسياسي دەڭ گەيگە كوتەرىلە العان جوق-تىن.

سول داۋىردەگى قازاقتىڭ قيىن احۋالىن اباي سەزە ءبىلدى. ول دەرت بولىپ، ابايدىڭ بويىن جايلاپ، جۇرەگىن جەدى. سوندىقتان دا ول:

«سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك،
كورسە قىزار، جالماۋىز،
سورلى قازاق سول ءۇشىن
التى باقان الاۋىز.
ءوزىن-ءوزى كۇندەيدى،
جاقىنىن جالعان مىندەيدى،
ول – ارسىزدىق بەلگىسى.
ۇياتسىنباي، ويلانباي،
قوي دەگەنگە ءتىل الماي،
ءىس قىلماي ما ول كىسى؟
ءبىر-اق سەكىرىپ شىعام دەپ،
ءبىر-اق قارعىپ تۇسەم دەپ،
مەرتىگەدى، جاتادى.
ۇرلىقپەن مال تابام دەپ،
ەگەسسە اۋىل شابام دەپ،
ءسويتىپ قۇداي اتادى.
بۇل نەڭ دەسە بىرەۋگە
جوق نارسەنى شاتادى.
قۇتىلام دەپ ىسىنەن،
ءبارىن كورىپ كىسىدەن،
شىعىنعا ابدەن باتادى.
بۇل بولماسا ونىسى،
اۋدارىلىپ قونىسى،
الىستان ءدام تاتادى.
قىزمەت قىلىپ مال تاپپاي،
عىلىم وقىپ وي تاپپاي،
قۇر ۇيىندە جاتادى.
ەل قىدىرىپ اس ءىشىپ،
ەركەك ارىن ساتادى.
بالا-شاعا، ۇرعاشى
ۇيدە جاۋراپ قاتادى»،- دەپ  جازدى.«1.66-67». كەزىندە داۋاني دا سونداي زامانانىڭ دەرتىنە شالدىعىپ: «دۇنيە نادانداردىڭ باعىندا، كەمەلدىك پەن عىلىم ءشىرىپ، قۇنسىز تاۋارعا اينالعان. ناداندار مۇرات تۇلپارىنا ءمىنىپ، دانالار ۇرەيمەن كۇن كەشىپ ءجۇر. وسىنداي زامانادان ءتاڭىرىمنىڭ قۇزىرىنا شاعىم ايتامىن»،-دەي كەلە: «وقيعالاردىڭ تولعىعان تولعىعاندارى مەن تاۋقىمەتتىڭ ۇيىرىلگەن قىسىمىنان قورقىپ، ابىرجۋدامىن»،- دەپ سىرلاس-دوسىنا حات جولداعان. ونىڭ حاتى تاريحتىڭ كۋاگەر ويشىلىنىڭ  زۇلماتپەن ساباقتاسىپ، ۇندەسىپ جاتاتىنىن كورسەتىپ، ابايدى تەرەڭدەۋ تۇسىنۋگە نەگىز قالاي الادى.

بىراق داۋاني ءوزىن دەرتىن ءسوز ەتسە، اباي قازاعىن دەرتىنە ۋايىمدايدى. ول داۋىردە قازاق اۋىر حالدە بولدى. وزىنەن اۋىر جۇكتى وزىنەن وزگەگە ارتىپ، ونى قۇرباندىققا شالدى. سول كەزدە ءوز دەرتىن وزگەگە ارتۋمەن قاۋىمىنىڭ دەرتىن ەسەلەپ جاتقانىنا دا ويلاي الماي ناداندىق قاپاستا قامالىپ جاتتى. بۇل كۇيرەگەن پسيحولوگيانىڭ قورعانىس قاراكەتى قازاق قوعامىندا داستۇرگە اينالدى. سوندا قازاق ەلىنە باس بولاتىن باسشى دا بولمادى. قازاق حالقىنىڭ حاندىق ساياسي جۇيەسى قۇردىمعا كەتكەن 1847-1904 جىلدار ارالىعىندا ساياسي الاڭ قازاقتىڭ ساياسي قايراتكەرلەرىنەن تولىقتاي بوساپ قالعان جاعدايدا ەدى. قازاقتا جامان قارعىس بار: «وي بەيباستاق» دەگەن. باسى جوق قوعام كۇيرەي باستايدى. قازاق سونداي كۇيگە تاپ بولعان-تىن. اباي قايعىردى. الاش قازاقتى قۇتقارۋعا قامداندى. الاش قازاققا لايىق ۇلتتىق ساياسي كەمەسىن جاساپ بەردى. سول كەمە تاريحتىڭ تالاي داۋىلدارىنا ءتوزىپ، بۇگىنگە جەتكىزە الدى.

اباي قازاقتىڭ ەكونوميكالىق كەمىستىگىن تاعى ءبىر رەت وزگە ۇلت-ۇلىستاردىڭ ەكونوميكالىق ورىسىمەن سالىستىرۋ ارقىلى كورسەتىپ بەرەدى. وندا: «ەندى قاراپ تۇرسام، سارتتىڭ ەكپەگەن ەگىنى جوق، شىعارماعان جەمىسى جوق، ساۋداگەرىنىڭ جۇرمەگەن جەرى جوق، قىلماعان شەبەرلىگى جوق. وزىمەنەن ءوزى اۋرە بولىپ، بىرىمەن ءبىرى، ەشبىر شاھارى جاۋلاسپايدى! ورىسقا قاراماي تۇرعاندا قازاقتىڭ ءولىسىنىڭ احيرەتتىگىن، ءتىرىسىنىڭ كيىمىن سول جەتكىزىپ تۇردى. اكە بالاعا قيمايتۇعىن مالىڭدى كىرەلەپ سول ايداپ كەتىپ تۇردى عوي. ورىسقا قاراعان سوڭ دا، ورىستىڭ ونەرلەرىن بىزدەن ولار كوپ ۇيرەنىپ كەتتى. ۇلكەن بايلار دا، ۇلكەن مولدالار دا، ەپتىلىك، قىرمىزىلىق، سىپايىلىق - ءبارى سولاردا. نوعايعا قاراسام، سولداتتىققا دا شىدايدى، كەدەيلىككە دە شىدايدى، قازاعا دا شىدايدى، مولدا، مەدرەسە ساقتاپ، ءدىن كۇتۋگە دە شىدايدى. ەڭبەك قىلىپ، مال تابۋدىڭ دا ءجونىن سولار بىلەدى، سالتانات، اسەم دە سولاردا. ونىڭ مالدىلارىنا، قۇزعىن تاماعىمىز ءۇشىن، ءبىرىمىز جالشى، ءبىرىمىز قوش الۋشىمىز. ءبىزدىڭ ەڭ بايىمىزدى: «ءسانىڭ شاقشى اياعىڭ ءبىلان پىشىراتىرعا قويعان ءيدان تۇگىل، شىق، ساسىق كازاق»، - دەپ ۇيىنەن قۋىپ شىعارادى. ونىڭ ءبارى - ءبىرىن-ءبىرى قۋىپ قور بولماي، شارۋا قۋىپ، ونەر تاۋىپ، مال تاۋىپ، زور بولعاندىق اسەرى». «2.90»،- دەپ تۇيىندەگەنى داۋانيدىڭ تىلىمەن ايتقاندا: قازاق ءوندىرىستىڭ ءۇش ساتىلىق-ءونىم، ءونىمدى تاراتۋ جانە تۇتىنۋ پروتسەسسىنىڭ بىرىنە دە قاتىسپاي كەلگەن. قازىرگى زاماندا ول ولقىلىقتىڭ ورنى تولدى ما؟ وسى ورايدا نوعاي باۋىرلارىمىز قانشالىقتى ىسكەر بولسا، ساياسي باسشىسى بولماي «بەيباستاق» كۇي كەشىپ كەتە بەردى.

جالال داۋاني ءومىرىنىڭ تاعى ءبىر قىرى، ول دۇنيەنى شارلاپ، كوپتەگەن ەلدەردى ارالىپ، كوپ كورىپ، كوپ ەستىپ ءبىلىم قازىناسىن مولايىتقان. يراندا: ءتابريز، گيلان، كاشان ايماقتارىن، يراكتا باعدات، ءباسرا تاعى باسقا وڭىرلەردى، اۋعانىستاندا ھەرات قالاسى مەن ايماقتارىن، ءۇندىستان ەلىنىڭ ءبىر تالاي ولكەسىن ارالاپ ساياحات جاساعان. سوندىقتان قازاقتىڭ: «كوپ جاساعاننان سۇراما، كوپتى كورگەننەن سۇرا» دەگەنىندەي داۋانيدىڭ دارا دارىن مايەگىنە العان مول بىلىمىنە كورگەن-ەستىگەندەرىن قوسقان ونىڭ عۇلاما عالىم قاتارىندا تۇرۋىنا سەپ بولعانى حاق. ال اباي بولسا ءوزىنىڭ كوكىرەك كوزىمەن داۋاني الەمىنە ساياحات جاساي العان جولاۋشى ىسپەتتەس.

ادام بولمىسىنىڭ تابيعاتىندا مەيىر بەن جاۋىزدىق مايەگى ءتۇرلى قۋاتتارعا قارۋلانىپ، بوي كورسەتۋگە ءوزىنىڭ ءتيىستى كەزەگىن كۇتىپ تۇرادى.

جالال داۋاني وتە ءبىلىمدى عالىم، ۇستاز رەتىندە فيلوسوفيا، ماتەماتيكا، كالام، لوگيكا، فيقھ، ءتاپسىر، حيكمەت، پسيحولوگيا، ادەبيەت سالالارىندا ءبىلىم الىپ، ۇستازدىق قىزمەت اتقارىپ الىس-جاقىن ەلدەردەن جۇزدەگەن شاكىرتتەر وقىتىپ تاربيەلەدى. كوپتەگەن تراكتات پەن كىتاپتار جازىپ  قالدىردى. ونىڭ ادام پسيحولوگياسى جايىنداعى جازعان ەڭبەكتەرى ماڭىزدى تاقىرىپتاردى قوزعايدى. ماسەلەن، ادام ءناپسىسىنىڭ تابيعاتىنداعى، كۇندەستىك، كۇنشىلدىك، ىشتارلىق، قىزعانشاقتىق سياقتى بالاما سوزدەرمەن ايتىلاتىن كەسەل، كەسەلدەردىڭ ەڭ جامانى. بۇل جايىندا قۇراندا: «تاڭ شاپاعىنىڭ تاڭىرىنە... كۇندەگەن كەزدە كۇنشىلدەردىڭ كەسىرىنەن ساقتاي كور دەپ سىيىنامىن».«113, 1-5»،- دەگەن.

داۋاني دا يسلام قاعيداسىنىڭ ىزىمەن كۇنشىلدىكتى: «قىزعانىش-بىرەۋدىڭ بەرەكەسىنىڭ كەتكەنىن ارماندايدى. ول ونى ءوزىنىڭ سوعان قول جەتكىزۋگە قىزعانسا، ءناپسىنىڭ قۇمارتۋ قۋاتىنا ەرگەن بولادى. ال ونىڭ قىزعانىشى جايدان-جاي بولسا، ناپسىدەگى كەك قۋاتىنىڭ ەڭ سۇرقيا تۇرىنە باعىنعان بولىپ سانالادى. بۇل كۇنشىلدىك كەسەلىنىڭ ەڭ جامان ءتۇرى. ويتكەنى قىزعانشاق وزگەنىڭ قايىر-بەرەكەسىنە كۇيىنەدى، بىراق ءتاڭىرىنىڭ ىرىس-بەرەكەسى ەشقاشان ادامزاتقا توقتامايدى. سوندىقتان قىزعانشاقتىڭ دا قىزعانىشى ەشقاشان توقتامايدى. حاديستە قىزعانىشتى: «كۇنشىلدىكتىڭ وتى يگىلىكتىڭ قىرمانىن كۇل قىلادى، وت وتىندى كۇيدىرىپ، كۇل قىلعانداي»، - دەپ سيپاتتاعان. كۇنشىلدىكتىڭ ەڭ سۇرقيا ءتۇرى عالىمدار اراسىندا بولادى»،-دەپ تۇيىندەگەن اقىن. «داۋاني: 174-175». بۇل ءجايت اباي شىعارمالارىندا دا ايتىلعان. سونىڭ ءبىر شۋماعى بىلاي:

«باستا مي، قولدا مالعا تالاس قىلعان،
كۇش سىناسقان كۇندەستىك بۇزدى-اۋ شىرقىن.
وڭالماي بويدا جۇرسە وسى قىرتىڭ،
ءار جەردە-اق جازىلماي ما، جانىم، تىرقىڭ؟»

ادام ءۇشىن وكىنىشتى نارسە، ءار جاماندىق پەن جاقسىلىق اتاۋىنىڭ قاينار كوزى ءوزىنىڭ ادامي بولمىسىنان ەكەنىنە كوپ كوڭىل بولە بەرمەيدى. ادام ءوز ناپسىسىنەن باستاۋ الاتىن قىزعانشاقتىقتى جۇرەگىنىڭ ماحاببات قۋاتىمەن باقىلاۋعا الا الماسا، ءوزى دە، وزگەلەر دە ودان وپىق جەي بەرەدى. سول ءۇشىن اباي ايتقانداي: «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»،- دەگەن يمانىڭدى بەرىك ۇستاپ، ەل-جۇرتىڭا قايىرىمدى ءىس قىلماق ءۇشىن: «ءبىرىڭدى قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس»،-دەيتىندەي  پەندەلىك پيعىلدان ارىلۋ قاجەت.

يسلام جەمەنەي،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى «تۇران-يران» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى،  ف.ع.د.، پروفەسسور.

Abai.kz