دەرەككوزدەرىندەگى اباي كىتاپحاناسى

I-ءبولىم

ۇلتىمىزدىڭ دانىشپان اقىنى ابايدىڭ تىكەلەي وزىنە قاتىستى ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەر مەن ەستەلىكتەردى ەسەپتەمەگەندە، تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن مۇراعاتتىق قۇجاتتار وتە از.

اباي مەن ونىڭ اينالاسىنا قاتىستى تاريحي-مۇراعاتتىق دەرەكتەر دەگەندە ەسكە ءتۇسىپ وتىرعانى – قۇنانباي-بوجەي داۋىنا بايلانىستى وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا ومبى مۇراعاتىنان الكەي مارعۇلان تاپقان تاريحي قۇجاتتار مەن ابايدىڭ قوڭىر-كوكشەگە بولىس بولعان كەزىندەگى داۋ-شارعا قاتىستى مۇراعاتتىق دەرەكتەر. بۇل دەرەكتەردى كەزىندە عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم – تۇرسىن جۇرتباي (ت.جۇرتباەۆ. بەسىگىڭدى ايالا. استانا، «فوليانت» 2002ج.).

اباي تۋرالى تاعى دا ءبىر دەرەك – 1903 جىلى تۇركىشىل تۇلعا شايماردان قوسشىعۇلۇلىنىڭ حاتىنا بايلانىستى اباي ۇيىنە جاسالعان ءتىنتۋ جۇمىستارىنىڭ حاتتاماسى. بۇل حاتتامادا ابايدىڭ وتباسىلىق جاعدايى، جەكە مال-مۇلكى، قانشا رەت بي جانە بولىس بولعانى انىق جازىلعان. سودان سوڭ، ابايدىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەگى بولىستىق قىزمەتى مەن سەناتقا جازعان حاتى جانە قۇنانبايعا قاتىستى كەيبىر دەرەكتىك-مۇراعاتتىق قۇجاتتاردى ءوز كەزەگىندە ابايتانۋشى عالىم مۇزدىباي بەيسەنباەۆ – 1988 جىلى الماتى قالاسى، «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «اباي جانە ونىڭ زامانى» ەڭبەگى ارقىلى عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىردى. مۇنىڭ ءبارى اباي جانە ونىڭ اينالاسى تۋرالى تاريحي قۇجاتتارعا نەگىزدەلگەن مۇراعاتتىق دەرەكتەر.

ال، ءدال قازىر ءبىزدى قىزىقتىرىپ وتىرعان – اقىننىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ كورىنىسى بولعان «اباي وقىعان كىتاپتار» ياعني، «اباي كىتاپحاناسىنىڭ» ءجاي-كۇيى حاقىندا ايتىلاتىن دەرەككوزدەر ماسەلەسى.

1903 جىلى شايماردان قوسشىعۇلوۆ حاتىنا بايلانىستى، اباي ۇيىنە جاسالعان ءتىنتۋ جۇمىستارىنان سوڭ، وبلىس باستىعى گەنەرال-مايور گالكين دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا بەرگەن مالىمەتىندە اباي تۋرالى: «قۇنانباەۆ ورىس ادەبيەتىن ەرەكشە ىنتا قويىپ وقيدى، كىتاپتاردى، گازەتتەر مەن جۋرنالداردى جازدىرىپ الىپ وتىرادى»، – دەپ جازادى (ت.جۇرتباي. ابايعا قوسشىعۇلوۆ نە ءۇشىن حات جولدادى. malim.kz 10.08.2023).

ارينە، گەنەرال-مايور گالكيننىڭ بۇل مالىمەتى بىزگە اباي كىتاپحاناسىنىڭ دەڭگەيى مەن كولەمىن انىقتاپ بەرە الماسى انىق. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، وسى ۋاقىتقا دەيىن «كوكباي ەستەلىگىندەگى» ابايدان وزگە، قازاق حالقىنىڭ دانىشپان اقىنى تاريحي ابايدىڭ ءبىلىم دەڭگەيى مەن ونىڭ كىتاپحاناسىنىڭ كولەمىن ايقىندايتىنداي ءتورت تاريحي دەرەك بار. ونىڭ ءبىرى ابايدىڭ «سەناتقا جازعان حاتى» ەكىنشىسى، «امەريكان ءجۋرناليستى ءارى ساياحاتشىسى دجوردج كەنناننىڭ تاريحي دەرەككوزى نەگىزىندە جازىلعان «سيبير ي سسىلكا» كىتابى مەن ورىس تىلىندە جازىلعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1905 جىلى «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتىندە جاريالانعان «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ» اتتى ازناما ماقالاسى. ال، ءتورتىنشى دەرەككوزىنە سوڭىندا توقتالماقپىز.

اۋەلگى ءسوز ابايدىڭ «سەناتقا جازعان حاتى» حاقىندا.

تاريحقا تاريحتىڭ كوزىمەن قاراۋ كەرەك دەگەن ەسكى ءتامسىل بار. سوندىقتان، اباي زامانىنا دا، ءوز ۋاقىتىنىڭ كوزىمەن قاراعان ابزال.

قازاق پوەزياسىنىڭ ۇلى رەفورماتورى، ويشىل-فيلوسوف اقىن اباي قۇنانبايۇلى – ءوز زامانىندا ىرگەلى بي، اينالاسى مەن ورىس شەنەۋنىكتەرىنە دە ءسوزى وتەتىن ىقپالدى بولىس، ايماققا بەلگىلى بەدەلدى رۋباسى بولعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

رۋباسىنا اينالعان  اباي ءومىرىنىڭ وسى تۇسىن م.اۋەزوۆ: «...بۇل ۋاقىتتا ەلىنىڭ ءبىر دەگەن باسشى كىسىسى اتانىپ، ايتقانى كىمگە بولسا دا بۇلدى، ءامىرى توبىقتى ىشىنە ەكى بولمايتىن دارەجەگە جەتەدى. بولىس بولىپ كۇندەگى ءىستى ءىنىسى باسقارعاندا، ءوزى ەلدىڭ  سىرتقى شەڭبەرىن ۇستاپ، ۇلكەن تارازىسىن باعاتىن توبىقتىنىڭ «مەن» دەگەن رۋباسىنا اينالادى», – دەيدى (م.اۋەزوۆ. 130-بەت. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. الماتى، «سانات» 1997).

1903 جىلى گەنەرال-مايور گالكيننىڭ دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنا بەرگەن مالىمەتى بويىنشا اباي ەكى سايلاۋ بي، شىڭعىس بولىسىنا ءۇش رەت، مۇقىر بولىسىنا ءبىر رەت «نازناچەنيەمەن» ياعني، تاعايىنداۋ ارقىلى بولىس بولعان (ت.جۇرتباي. ابايعا قوسشىعۇلوۆ نە ءۇشىن حات جولدادى. malim.kz 10.08.2023).

وسى ورايدا: 59 جىلدىق عۇمىرىنىڭ 21 جىلى ەل باسقارۋ ىسىنە كەتسە، اباي ءوز عۇمىرىنىڭ قاي تۇسىندا شىعارماشىلىققا بەت بۇردى؟ – دەگەن زاڭدى سۇراقتى تۋىندارى حاق.

اباي ءومىرىنىڭ اعارتۋشىلىق جولعا ءتۇسىپ، سىنشى، ۇستاز، دانىشپان اقىن بولۋعا اينالعان تۇسىن م.اۋەزوۆ: «40 جاستان اسقان سوڭعى اباي، بىزگە ءبىر اباي ەمەس، ەكى اباي بولىپ كەتەدى. بىرەۋى: ومىرگە ۇيلەسكىسى كەلمەي، زامانىنان، ورتاسىنان وزىپ شىعىپ سىنشى، ۇستاز، اقىلشى، اقىن-دانىشپان بولۋعا اينالعان اباي دا، ەكىنشىسى: كۇندەگى ءومىردىڭ بەتىمەن ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاپ، بۇرىنعىسىنشا پارتيا تارتىستىق، بيلىك، اكىمشىلىك جولىنداعى رۋ باسشىسى، ەل مەڭگەرۋشىسى – اباي», – دەيدى (م.اۋەزوۆ. 135-136-بەتتەر. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. الماتى «سانات» 1997).

مىنە، وسى ەل ءىشى پارتيا تارتىسىندا رۋ باسشىسى، ەل مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇرگەن تۇستاعى ابايعا ەجەلدەن  ەسەسى كەتىپ جۇرگەن ورازباي، بەيسەنبى، ءابدى، اكىمقوجا سەكىلدى ەل جۋاندارى 1898 جىلى 18 يۋن كۇنى مۇقىر بولىسىنىڭ سايلاۋى ءوتىپ جاتقان كوشبيكە دەگەن جەردە ابايدى تاياققا جىعىپ، ارىنا داق تۇسىرگەندەي بولادى.

«وسى وقيعادان سوڭ دوس-جارى، تۋىسقاندارى، «ولتىرەمىز»، «ءبىتىم جوق» دەگەندە، «جامانشىلىقتان تەك جامانشىلىق تۋادى. مەن مۇنى قوستامايمىن», –  دەپ، اكەم تۋىسقاندارىن باستى»، – دەپ ەسكە الادى بالاسى تۇراعۇل (تۇراعۇل قۇنانباەۆ. اكەم اباي تۋرالى. الماتى، «ءباش» 2012).

م.اۋەزوۆ 1898 جىلى كوشبيكەدەگى مۇقىر بولىسى سايلاۋىندا اباي باسىنا جاسالعان قاستاندىق تۋرالى: «بۇل ۋاقىتتاعى اباي ەلدەن ازايىپ، قايراتى كەمىپ تارشىلىق كورگەن جوق-تى. ورازباي ىستەگەن ىسكە ون ەسە ارتىق ىستەپ، جازا مەن قارسىلىق كورسەتۋ 1898 جىلدا دا قولىنان كەلۋشى ەدى...ەگەر كۇشپەن، ەلمەن ورازبايدى جازالايمىن دەسە، قالىڭ قازاق ابايدىڭ جاساعىنان تابىلاتىنى داۋسىز», – دەي كەلىپ: «اباي جۋانداردىڭ ءىسىن ۇلىققا شاقپاعان. زاڭ-زاكون ارقىلى كەك الۋدى دا ىزدەمەگەن», – دەيدى (م.اۋەزوۆ. 75-76-بەتتەر. اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلى. مونوگرافيا. ت20. الماتى، «جازۋشى» 1985).

ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇل دا، م.اۋەزوۆ تە، كوشبيكەدەگى ەل جۋاندارىنىڭ قياناتىنا بايلانىستى ابايدىڭ اۋەلى وبلىستىق پروكۋراتۋراعا، ناتيجە شىقپاعان سوڭ سانكت-پەتەربۋرگتەگى جوعارعى سەناتقا شاعىم-حات جازعانىنان بەيحابار بولعان سەكىلدى.

جاس دەپ ىسكە ارالاستىرماسا كەرەك، – بالاسى تۇراعۇلدىكى ءبىر ءجون. ال، ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن ومىرلىك نىسانا ەتكەن م.اۋەزوۆ ابايدىڭ سەناتقا جازعان حاتىن قالاي بىلمەي قالدى ەكەن؟ – دەپ، تالاي رەت ويلادىق.

انىعىنا كەلگەندە، تەك بۇل ەمەس م.اۋەزوۆ مۇراعاتتا ساقتالىپ قالعان، اباي ۇستىنەن 1876 جىلى ءوزى باسقارعان قوڭىر-كوكشە بولىسىنىڭ قازاعى ۇزىكباي بورىباەۆتىڭ دا، ومبى مەملەكەتتىك مۇراعاتىنداعى «قارقارالى وكرۋگىنىڭ اعا-سۇلتانى جانە بولىسى وسكەنباەۆتاردىڭ زاڭعا قارسى ارەكەتتەرى تۋرالى ءسىبىر قازاقتارىنىڭ جالپى شەكارا باسقارماسىنا تۇسكەن شاعىمدار» جانە «سۇلتان وسكەنباەۆ تۋرالى» (244,3ق3649) دەپ اتالاتىن ەكى تومدىق تەرگەۋ ىسىنەن دە بەيحابار بولعان (تۇرسىن جۇرتباي. بەسىگىڭدى ايالا. استان، «فوليانت» 2002).

م.اۋەزوۆ سەمەي جانە ومبى مۇراعاتتارىندا ساقتالىپ قالعان اباي جانە ونىڭ اكەسى قۇنانباي  تۋرالى بۇل تەرگەۋ قۇجاتتارىن كورمەگەن. دەي تۇرعانمەن، ادالدىق ءۇشىن اتاپ وتكەن ابزال: م.اۋەزوۆ اباي ءومىرىن زەرتتەۋشىلەرگە اباي تۋرالى تەرگەۋ قۇجاتتاردى قاي قالانىڭ قانداي مۇراعاتىنان ىزدەۋ كەرەك ەكەنىن انىقتاپ جازىپ كەتكەن (م.اۋەزوۆ. 126-127-بەتتەر. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. «سانات» 1997).

اباي مەن ونىڭ اينالاسى تۋرالى جوعارىدا كورسەتىلگەن مۇراعاتتىق دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي: «ول قۇجاتتار م.اۋەزوۆ قولىنا تۇسپەگەن. الايدا، سۋرەتكەرلىك تۇيسىگى مەن شەشىمى ومىرلىك وقيعانىڭ دامۋ باعىتى مەن الەۋمەتتىك پسيحولوگيالىق سەبەپتەرىنىڭ تامىرىن ءدوپ باسقان»، – دەيدى (تۇرسىن جۇرتباي. بەسىگىڭدى ايالا. استان، «فوليانت» 2002).

ابايتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ ءدال وسى پىكىرىنە ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇقساس ويدى اكادەميك ءا.مارعۇلان دا ايتادى ء(ا.مارعۇلان. قازاق ادەبيەتى. 1963 16 اۆگۋست).

ءا.مارعۇلان مەن ت.جۇرتباي ايتقانداي م.اۋەزوۆ اباي مەن ونىڭ اينالاسى تۋرالى مۇراعاتتىق قۇجاتتار مەن ابايدىڭ سەناتقا جازعان حاتىنان بەيحابار بولسا دا، اباي تۋرالى جازعان عىلىمي ەڭبەكتەرى مەن «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا ابايدىڭ جازعان حاتىندا باياندالاتىن مۇقىر سايلاۋىنداعى كوشبيكە وقيعاسىنا بايلانىستى، سول تۇستاعى اباي اينالاسىنىڭ ءومىر اعىمى مەن اقىن ءومىر سۇرگەن زامانىنىڭ الەۋمەتتىك پسيحولوگيالىق ءجاي-كۇيىن رەاليستىك تۇرعىدا، عاجايىپ بىلگىرلىكپەن ءدال سۋرەتتەگەن.

ايتقىمىز كەلگەنى: اباي شىعارماشىلىعى مەن اباي جايلى ەل اۋزىندا ايتىلاتىن ءتۇرلى ماعلۇماتتارعا كەلگەندە – م.اۋەزوۆتە سوزبەن ءتۇسىندىرىپ بەرە المايتىن ەرەكشە تۇيسىك بار. ول اباي شىعارمالارى مەن اقىن اينالاسىن، اباي زامانىن ادام تاڭعالارلىقتاي عاجايىپ نەگىزدە تۇيسىنگەن. ءبىز بۇعان م.اۋەزوۆ بىلمەيتىن ابايدىڭ سەناتقا جازعان حاتىمەن تانىسقانىمىزدا انىق كوزىمىز جەتتى.

رۋلىق-فەودالدىق قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ، ءوز تۇسىنىگىندەگى ءوز رۋىنىڭ «جازىلماعان زاڭىنان» باسقا زاڭدى قابىلداي قويمايتىن، ورىس پاتشاسىنىڭ پاراقور شەنەۋنىكتەرىمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ، ەل باسقارىپ وتىرعان نادان اتقامىنەرلەرگە «زاڭ» بارىن، «ادىلەت» دەگەن ۇعىم بارىن ۇعىندىرعىسى كەلدى مە ەكەن، بۇل كەزدە ۇلت ۇستازىنا اينالعان حاكىم ابايدىڭ وزىنە قاستاندىق جاساعان اتقامىنەرلەردى، اسىرەسە قىر جۋاندارىمەن ولجالاس، پاراقور ورىس شەنەۋنىكتەرىن دە زاڭ الدىندا جاۋاپقا تارتقىسى كەلگەنى انىق. بۇعان دالەل: اباي قۇنانبايۇلىنىڭ پەتەربۋرگتەگى پاتشالىق سەناتقا جازعان شاعىم تۇرىندەگى ارىز-حاتى (تسگيا سسسر ف-1352,0-20 ەد. حر 379 «وب وتمەنە بىۆ. سەميپا-گو وبلسۋدا و پرەكراششەني دەلا وب وگرابلەني كيرگيزا ي.كۋنانباەۆا كيرگيزامي بيتيمباەۆىم ي در» 1899-1905 گ).

حاتتى سول كەزدەگى لەنينگراد، قازىرگى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنىڭ ارحيۆىنەن تاۋىپ، 1978 جىلدىڭ 24 اپرەلىندەگى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە جاريالاعان اسىلجان ءبازىلجانوۆ. ال، ابايدىڭ سەناتقا جازعان بۇل حاتىن جان-جاقتى تالداپ، عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم – مۇزدىباي بەيسەنباەۆ (م.بەيسەنباەۆ. اباي جانە ونىڭ زامانى. الماتى، «جازۋشى» 1988).

ابايدىڭ سەناتقا جازعان حاتىنىڭ قىسقاشا مازمۇنى بىلاي ەدى: 1898 جىلى ماۋسىم ايىندا، سەمەي ۋەزىنىڭ باستىعىنىڭ قاتىسۋىمەن مۇقىر بولىسىنىڭ الداعى 1899-1902 جىلدارداعى ءۇش جىلدىق بولىس سايلاۋى جۇرگىزىلمەك بولادى. بۇل – ءبىر ماسەلە.

ەكىنشى ماسەلە: ەرتەدەن داۋ تۋدىرىپ كەلە جاتقان مۇقىر جانە شىڭعىس بولىستارىنىڭ اراسىنداعى جەر ءبولىسىن رەتكە كەلتىرىپ، شەكارانى بەلگىلەۋ.

مىنە، وسى جەر بولىسىنە بايلانىستى ۋەزد باستىعىنىڭ تىكەلەي ءوزى قىر ەلىنە قاتىستى  بارلىق ماسەلەلەردىڭ بىلگىرى، ءوزى دە تالاي جىل ەل باسقارعان ابايدى شاقىرتىپ، ەكى بولىستىڭ اراسىنداعى شەكارا مەجەسىن بەلگىلەۋگە كومەكتەسۋىن وتىنەدى. وياز باستىعىنىڭ ءوتىنىشىن قۇپ كورگەن اباي، 1898 جىلدىڭ 17 ماۋسىم كۇنى مۇقىر بولىسىنىڭ سايلاۋى وتەتىن كوشبيكە دەگەن جەرگە كەلەدى. ابايدىڭ ۋەز باستىعىنىڭ شاقىرتۋىمەن سايلاۋ وتەتىن جەرگە كەلگەنىن ەستىگەن ەل جۋاندارى: «ۋەز باستىعى ابايدىڭ سىيلاس كىسىسى، ول ابايدى تىڭدايدى. ەگەر مۇقىر سايلاۋىنا اباي ارالاسسا، ءبىزدىڭ ادامىمىز مۇقىرعا بولىس بولا الماي قالادى»، - دەپ ويلاپ، ەل باسقارۋ ىسىندە ابايعا بۇرىننان ەسەسى كەتىپ جۇرگەن ورازباي، بەيسەنبى، ءابدى سەكىلدى ەل جۋاندارى ابايعا قاستاندىق جاساپ، سوققىعا جىعادى. جازىقسىز جاپا شەگىپ، ارىنا داق تۇسكەندەي بولعان اباي، 1898 جىلدىڭ 4 جانە 9-شىلدە كۇندەرى ەكى رەت سەمەي وبلىسى پروكۋرورىنا ارىز جازادى. اباي ارىزى بويىنشا تەرگەۋ ءىسى باستالادى. قىلمىسكەر دەپ تانىلعان ەل جۋاندارى زاڭ الدىندا جاۋاپقا تارتىلۋ كەرەك ەدى. ءدال وسى تۇستا ابايعا قاستاندىق جاساۋشى ورازباي، بەيسەنبى، ءابدى سەكىلدى ەل جۋاندارى دۇنيەگە ساتىلعىش، پاراقور پاتشا شەنەۋنىكتەرىمەن ءتىل تابىسىپ، «دالەلى جەتكىلىكسىز» دەگەن سىلتاۋمەن اباي ءىسى قىسقارتىلادى دا، ءىس ارحيۆكە تاپسىرىلادى.

مىنە، وسىدان سوڭ، «مىڭمەن جالعىز الىسىپ، زاماندى تۇزەتپەك بولعان» دانىشپان اقىن، ءوزىنىڭ ازاماتتىق قۇقىعىن قورعاۋ، زاڭسىزدىقتى اشكەرەلەۋ ماقساتىندا ادىلەت تىلەپ، سانكت-پەتەربۋرگتەگى پاتشا سەناتىنا حات جازسا كەرەك. ورىس تىلىندە، وتە جۇيەلى جازىلعان اباي حاتىندا، ەل جۋاندارىمەن قاتار ولارمەن «جەڭ ۇشىنان جالعاسقان» پاراقور پاتشا شەنەۋنىكتەرىن دە اشكەرەلەۋ ءىسى باستى ورىنعا شىققان سەكىلدى.

ابايدىڭ سەناتقا جازعان حاتىمەن تانىسقان ادام، حات يەسىنىڭ ورىس ءتىلىن سونشالىق جەتىك مەڭگەرگەن جان-جاقتى بىلىمدارلىعىنا ەرىكسىز تاڭعالادى. ول ورىس يمپەرياسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر زاڭىن جەتىك ءبىلىپ قانا قويماي، پاراقور پاتشا شەنەۋنىكتەرى تاراپىنان  زاڭنىڭ بۇرمالانعان جەرلەرىن: «يمەەت لي پروكۋرور پراۆو داۆات پرەدپولوجەنيە سۋدۋ نا توم وسناۆاني، چتو ون رازدەلياەت منەنيە وبلاستنوگو ۋپراۆلەنيە، نە سوستاۆليايا سۆوەگو زاكليۋچەنيە», – دەپ، (قازاقشاسى: پروكۋرور ءوز قورىتىندىسىن شىعارماي تۇرىپ، سوتقا وبلىستىق باسقارمانىڭ پىكىرىن قولداپ وتىرمىن دەپ الدىن-الا ايتۋعا قۇقى بار ما؟ ەركىن اۋدارعان: ن.ماحان) زاڭنىڭ بۇرمالانعان جەرلەرىن استارلى مىسقىلمەن ءدال كورسەتەدى.

ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى قۇنانباەۆتىڭ ءوزى ۇرىپ كەتتى دەپ اباي ۇستىنەن ورازبايلار جازعان ارىزعا قارسى: – «ەسەكتىڭ جاق سۇيەگىن الىپ، كۇللى دۇشپاندارىن جالعىز ءوزى ۇرىپ جىعاتىن سامسونداي كۇشتى بولعانىم با؟»، – دەپ، «بيبلياداعى» ەۆرەي حالقىنىڭ باتىرى سامسون تۋرالى ميفولوگيالىق اڭىزىن مىسالعا كەلتىرىپ، قارسى جاقتىڭ جاپقان جالاسىنىڭ لوگيكالىق جۇيەسىن – ءوزىنىڭ بىلىمدارلىعىنىڭ ارقاسىندا تاس-تالقانىن شىعارادى.

دەسەك تە، ابايدىڭ سەناتقا جازعان ارىزىنىڭ كەيىنگى تاعدىرى قۇمعا سىڭگەن سۋدىڭ كەبىن كيىپتى. بۇل ويىمىزعا سەبەپ: 1898 جىلى سەمەي وكرۋگتىق سوتىنا بەرىلگەن اباي ارىزى بويىنشا، وبلىستىق باسقارما «قۇنانباەۆتىڭ جەتكىلىكتى دالەلدەرى بولماعاندىقتان» ءىستى قىسقارتقانى جونىندە ابايعا 1900 جىلدىڭ 4 يانۆار كۇنى سەمەي وكرۋگتىق پروكۋرورى ارقىلى حابارلايدى. وسى حاباردى ەستىگەن اباي ادىلەت ىزدەپ، پەتەربۋرگتەگى جوعارعى سەناتقا ارىز جازادى. اباي ارىزى سەمەي وبلىستىق سوت مەكەمەسى ارقىلى پەتەربۋرگتەگى سەناتقا 1900 جىلدىڭ 5 فەۆرال كۇنى جىبەرىلەدى دە، 1900 جىلدىڭ 3 دەكابرىندە اباي ارىزىن سەنات قاراپ، ءىس قايتا قارالسىن دەگەن ۇكىم شىعارادى. 1901 جىلى 21 فەۆرالدا سەمەي وكرۋگتىق سوتى ءىستى قايتا قاراۋ ءۇشىن وندىرىسكە قوستىق دەپ، سەناتقا قىزمەتتىك ەسەپ بەرەدى. ابايدىڭ سەناتقا جازعان حاتىنىڭ بۇدان ارعى تاعدىرى بەلگىسىز. ءىس سيىرقۇيىمشاقتانىپ بارىپ، اباي قايتىس بولعان ءبىر جىلدان سوڭ، 1905 جىلى جابىلىپ، مۇراعاتقا وتكىزىلگەن سىڭايلى.

ءسوز جوق، سەناتقا جازىلعان حاتتىڭ يەسى ورىس ءتىلى مەن زاڭىن تەرەڭ بىلەتىن، جان-جاقتى ءبىلىمدار ادام ەكەنى كوزگە انىق كورىنىپ تۇر. وسى حاتتى ابايدىڭ ءوزى جازدى ما؟ جازسا وعان قانداي دالەل بار؟ ەندىگى ماسەلە وسى جەردە.

«روسسيا زاڭىن جەتىك ءبىلۋ، ونى قۇرمەتتەي سويلەۋ، ادەبي-كوركەمدىك شەبەرلىكتى پايدالانا وتىرىپ، وي جۇيەسىن قۇرۋ، ايتار ويىن تەرەڭ مازمۇندى دالدىكپەن بەرۋ – ابايعا ءتان قاسيەت. ورىستىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىن جەتە مەڭگەرىپ، ورىسشادان قازاقشاعا اۋدارمالار جاساپ، ەكى ءتىلدى بىردەي جاقسى مەڭگەرگەن ابايعا – ءوز باسىنان وتكەن مۇقىر وقيعاسىن بايانداپ ايتۋ – ەشبىر قيىندىق كەلتىرمەيدى», – دەپ جازادى ابايتانۋشى عالىم مۇزدىباي بەيسەنباەۆ (مۇزدىباي بەيسەنباەۆ. 63-بەت، اباي جانە ونىڭ زامانى. الماتى، «جازۋشى»-1988 جىل).

اباي ءومىرىن مۇراعاتتىق دەرەكتەر ارقىلى كوپ زەرتتەگەن مۇزدىباي بەيسەنباەۆ اعامىز: سەناتقا جازعان حات – كۇمان جوق، ابايدىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان، – دەپ كۋالىك بەرسە دە، حاتتىڭ ابايدىڭ ءوز قولىمەن جازىلعانىنا دالەل كەلتىرمەگەن.

«تۇلپاردان تۇعىر وزباس شابىلسا دا» ولەڭىندە اباي:

قۇتىردى كوپتى قويىپ از عاناسى
ارىزشى ورىس – ولاردىڭ ولجالاسى.
بىردە ونى جارىلقاپ، بىردە – مۇنى
قۋدى ۇناتتى-اۋ سەمەيدىڭ بۇل قالاسى»، – دەپ،

ءوز حالقىنىڭ ىشىندەگى از عانا توپ – ارىزقوي اتقا مىنەرلەردى سىناپ وتىرعان اقىن، ارىزقويلىق سەكىلدى ەل بۇلدىرگىش جاعىمسىز ارەكەتتەردىڭ ءتۇپ-تامىرى وتارشىل ورىس يمپەرياسىنىڭ سۇرقيا ساياساتىنان باستاۋ الىپ وتىرعانىن قاپىسىز بىلگەن.

ولەڭدەگى «ارىزشى ورىس» – زاڭنان حابارى بار، وزدەرى قازاقشا بىلەتىن، ورىسشا بىلمەيتىن ساۋاتسىز قازاقتارعا ورىس تىلىندە ارىز جازىپ بەرەتىن ساۋاتتى ورىستار. «ارىزشى ورىستار» – قازاقتارعا ارىز جازىپ بەرۋدى تابىس كوزى دەپ قاراپ، ارىز جازۋدى ولار كۇنكورىس قۇرالىنا اينالدىرعاندىقتان دا ولاردىڭ ەسىمى قازاقتىڭ ارىزقوي اتقامىنەرلەرى اراسىندا وتە بەلگىلى بولعان.

عىلىم ءۇشىن ۇساق-تۇيەك دەگەن ۇعىم جوق. اسىرەسە، ۇلتىمىزدىڭ ۇلى اقىنى، دانىشپان ابايدىڭ ومىرىنە قاتىستى ماسەلەلەردە «ۇساق-تۇيەك» دەگەن ۇعىم مۇلدەم بولۋعا ءتيىستى ەمەس.

ايتپاعىمىز: ابايدىڭ سەناتقا جازعان حاتىن جوعارىدا ايتىپ وتكەن «ارىزشى ورىس» جازىپ بەرمەدى مە ەكەن؟ – دەگەن كۇدىك تە ويىمىزدا جوق ەمەس. كۇدىكتى ويعا دەم بەرۋىمىزدىڭ نەگىزگى سەبەبى: سەناتقا جازىلعان حاتتىڭ سوڭىندا قويىلعان ابايدىڭ ءوز قولىن ارىز ماتىندەگى جازۋمەن سالىستىرىپ، ولارعا كالليگرافيالىق ساراپتاما (كالليگرافيچەسكايا ەكسپەرتيزا) جۇمىسىن جاساعان ادامدى ءوز باسىم بىلمەيدى ەكەنمىن. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ونداي جۇمىس جاسالعان جوق. جاسالسا ەستىر ەدىك. بۇل – «ابايتانۋ» عىلىمى ءۇشىن عانا قاجەت دۇنيە. بولماسا، ابايدىڭ جان-جاقتى تەرەڭ بىلىمىنە كۇدىك كەلتىرىپ وتىرعان جوقپىز. ابايدىڭ ورىس تىلىنە جەتىكتىگى مەن جان-جاقتى بىلىمدارلىعىنا ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرى تولىق دالەل.  قالاي دەسەك تە، ابايدىڭ سەناتقا جازعان حاتى مەن اقىن تۋرالى ءتۇرلى مۇراعاتتىق دەرەكتەر – ابايدىڭ تەرەڭ بىلىمىنە دالەل بولسا دا، اباي كىتاپحاناسىنىڭ ناقتى كولەمىن انىقتاپ بەرە المايدى.

ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى. جالعاسى بار...

نۇرعالي ماحان

Abai.kz