اقىن جانە سايقىمازاق

اقىن جانە سايقىمازاق

كوبىك ءسوز كوبەيگەن جەردە، شىن ءسوزدىڭ ءوزى ارزان دۇنيە سياقتى قادىرسىزدەنىپ كەتەدى. ايتالىق، «اقىن» دەگەن سوزگە كەلەيىكشى. قازىر وسى ءسوزدىڭ ماعىناسىن  ءدال تاۋىپ ايتۋ - قيىننىڭ قيىنىنا اينالدى. بىراق، ۇمىتشاق بولىپ كەتپەسەك، مۇنداي جاعداي بۇرىن دا بولعان. راسىن ايتسام، ءوز باسىم ءبىر كەزدە ە.ەۆتۋشەنكوعا «اقىن» دەگەن اتتى قيمايتىنمىن. ونى «نيترون بومبا جانە انا» سياقتى شىعارما جازعانىنا قاراماستان، مىقتاعاندا كەڭەستىك بيلىكپەن «ىمى-جىمى ءبىر»، «ولەڭ جازىپ جۇرگەن سايقىمازاق» دەپ تۇسىنەتىنمىن. سايقىمازاق دەمەكشى، 1973 جىلى اقش-تا «XX عاسىردىڭ اقىندارى» دەگەن تاقىرىپپەن ولەڭ جيناق شىققان. سوندا كىتاپ قۇراستىرۋشىلار «عاسىرىمىزدىڭ 4 ۇلى اقىنى» دەپ اعىلشىن تىلىندە جازعان ت.س.ەليوت، ۋ.يەيتس، ۋ.ستيۆەنسونداردىڭ قاتارىنا ورىس جۇرتىنان تاڭداپ ا.احماتوۆانى قوسىپتى. كىتاپتا ايگىلى ايەل اقىننىڭ «جان ازاسى» شىعارماسىمەن قاتار، «ا.احماتوۆالاردان كەيىن، رەسەيدە اقىندار قاتىگەز بيلەۋشىلەردىڭ الدىندا سايقىمازاقتىڭ ءرولىن ويناپ كەتتى» دەگەن سوزدەر دە كەزدەسەدى. بۇنىمەن قويماي، 1989 جىلى اقش-تىڭ ونەر اكادەمياسى ە.ەۆتۋشەنكوعا «قۇرمەتتى اكادەميك» اتاعىن بەرمەك بولادى. سوندا ورىستىڭ ج.برودسكي دەگەن تاعى ءبىر اقىنى «كەڭەس بيلىگىنىڭ كوڭىلىن كوتەرەتىن، جۇرتتىڭ كوزىن الدايتىن سايقىمازاق بولعان ونداي جازعىشتارعا ورىن بەرىلگەن جەردە مەن قالا المايمىن» دەپ، كەزىندە وزىنە بەرىلگەن اكادەميك اتاعىنان باس تارتقانى بار. دەگەنمەن، مۇنىڭ ءبارى دە ماسەلەنى شەشپەسە كەرەك، باستىسى ماعان ە.ەۆتۋشەنكونىڭ توردەگى جالعىز ادام بار داۋسىمەن سويلەيتىن، تومەندە ميلليونداعان قاراپايىم جۇرت ءۇنسىز باس شۇلعيتىن قوعامدا، بيلىكتىڭ «ءتىل مەن جاعىنا» اينالىپ، ايقايلاپ ولەڭ وقيتىن بولمىسى ۇناعان جوق. ونداي پىسىقتاردىڭ دۇنيەسىن وقۋعا ۋاقىت شىعارۋدىڭ ءوزى ارتىق. تاياۋدا سول ە.ەۆتۋشەنكونىڭ ءوزىنىڭ ومىرباياندىق ەستەلىگىن وقىدىم. 60-جىلداردىڭ باسىندا جازىلعان ەستەلىك الدىمەن باتىس ەلدەرىندە جارىققا شىعىپ، ءبىراز جۇرتتى شۋلاتقان ەكەن. ورىستار بۇل ەڭبەكتى 1989 جىلى عانا وقي الىپتى. مەنى قىزىقتارعانى - ءومىر بويى ويانا الماي كەتكەن پاقىرلارعا قاراعاندا، ە.ەۆتۋشەنكو ءوزىنىڭ سايقىمازاق ەكەنىن ەرتەرەك ءتۇسىنىپتى.

اقىن جانە ءامىرشى

رەسەيدى سوقا ۇستاعان كەزىندە قولىنا الىپ، يادرولىق قارۋى بار ءىرى ەل ەتىپ ءبىر-اق شىعاردى دەلىنەتىن ءستاليننىڭ ءوزى دە سوقا سياقتى ءومىر سۇرگەن. قۇيقاسى قالىڭ ورىس ورمانىن اياۋسىز جىرتقان بۇل سوقانىڭ الدىندا ورىستىڭ اقىن-جازۋشىلارى ارى مەن نامىسى، ازاماتتىعىنا قاراي ەكىگە جارىلىپ وتىرىپتى. قاتىگەز امىرشىلەر بيلەگەن وزگە ەلدەردەگى سياقتى رەسەيدە دە اتام زاماننان بەرى بيلىكتىڭ شاشباۋىن كوتەرگەننەن گورى، حالىققا جاقىن ءومىر سۇرەتىن اقىنداردىڭ تاعدىرى اۋىر بولعان.  پۋشكين دە، لەرمونتوۆ تا بەيمەزگىل شاقتا وتە جاس ومىردەن وتكەن. ەكى اقىننىڭ ولىمىنە دە بيلىكتىڭ ارالاسقانى بەلگىلى. اقىندارىنا قىرعيداي تيەتىن ءداستۇرى بار ەلدى «بالشابەكتەر» بيلەگەن تۇستا، قاستاندىقتار بۇرىنعىعا قاراعاندا بۇركەمەسىز-اق، اشىق جاسالا بەرەتىن بولدى. اتىلىپ-شابىلىپ كەتۋ ءجاي نارسەگە اينالىپ، جازالاۋ لاگەرلەرىنە ايداۋ ەشكىمدى تاڭقالدىرمايتىن زامان كەلەدى. ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرمەگەندەردى قاتىگەز ءامىرشى تەمىر تابانىمەن مىجىپ تاستاپ وتىرعان. ال ەندى بىرەۋلەر زاماننان ىعىپ، جانساۋعالاپ، جالتارىپ كورگەن. ولاردىڭ دەنى بيلەۋشىنىڭ تاياعىنىڭ ۇشىمەن قوزعالعان سايقىمازاقتان ارى اسا الماعان.

1938 جىلى جازا لاگەرىندە ولگەن و.ماندەلشتامدى سولاردىڭ ءبىر وكىلى رەتىندە اتاۋعا ابدەن بولادى. «پوەزيا دەگەن مادەنيەتتى سەزىنۋ» دەپ جار سالعان اقىنعا مادەنيەتتەن جۇرداي قوعام ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىن دا قيمايدى. سوقانىڭ ەندى ءبىر جاعىنان ماياكوۆسكەيدى كەزىكتىرەسىڭ. «جىرلارىم! ولۋىڭە بولادى، قاتارداعى سولدات سياقتى...» دەپ جازعان اقىن اقىرىندا، ءوزى دە سولدات سياقتى اتىلىپ ولگەن. ەستەلىگىندە ە.ەۆتۋشەنكو ءوزىن وسى كەزەڭنىڭ سوڭعى تۇياعى رەتىندە كورسەتەدى. امىرشىگە باس ۇرا تابىنىپ، ودان بىرتىندەپ تانىپ، سوڭىندا قاتىگەزدىكتەن جەرۋ بارىسىن جازعان. بۇنى كورەگەندىك دەۋگە دە بولاتىن شىعار. ءبىراز ادامدار كەڭەس وداعىنىڭ تۇبىندە ءبىر سۋ تۇبىنە كەتەتىنىن سول كەزدە سەزگەن عوي.

«ءار رەت حالىق ءيىن تىرەسكەن الاڭدا كۇن كوسەمنىڭ نۇر ديدارىن كورگەندە، ستالين تۋرا ماعان قاراپ كۇلىپ تۇرعانداي سەزىنەتىنمىن»، «ادەمى ساقالىمەن جىميعان ءجۇزى سونداي مەيىرىمدى ەدى»، - دەپ جازعان ە.ەۆتۋشەنكونىڭ العاشقى ولەڭىنىڭ جارىق كورۋى دە امىرشىمەن قاتىستى بولىپتى. جازعان ولەڭىن كوتەرىپ، بوزبالا جىگىت رەداكتسيانىڭ بىرىنە بارادى. ونداعىلار «جاس جىگىت، مىنا ولەڭىڭنىڭ قاتارىندا كوسەمدى ماقتاعان ءبىر شۋماق جوق قوي؟» - دەيدى. «ەندى قايتەم؟» - دەپ، اڭتارىلىپ قالادى جاس اقىن. سوندا رەداكتورلاردىڭ ءبىرى «ءجا، جۇرە بەر، ءوزىمىز بىردەڭە قىلارمىز!» - دەيدى. ەرتەڭىندە گازەتتە ە.ەۆتۋشەنكونىڭ ءبىر توپ ولەڭى جارق ەتە قالادى. باسىن جاس اقىننىڭ كوسەمدى اعىل-تەگىل جىرلاعان ايعاي ولەڭى باستاپ تۇرادى.

ە.ەۆتۋشەنكونىڭ العاشقى جيناعى 1952 جىلى جارىق كورىپتى. كىتابى شىققان سوڭ جۇرت اڭىسىن اڭداپ، جاس اقىن باسپالاپ كىتاپ دۇكەندەرىن تورۋىلداي باستايدى. بۇل تۋرالى «دۇكەندە قانشا ۋاقىت تۇرسام دا، كىتابىمدى ساتىپ العان ادام بولمادى، ءبىر جۇمىسشى بەتىن اشىپ كوردى دە، قايتا ورنىنا قويىپ، ساتۋشىعا «مىناۋ ولەڭ ەمەس، داڭعارا ەكەن!» - دەدى. سونى ەستىگەندە بەتىمنەن وتىم شىقتى»، - دەپ جازادى اقىن. وسى جىلت ەتكەن ۇيات جاس جىگىتكە وي سالادى. اينالا سوعىس تاقسىرەتىن تارتىپ ارىپ-اشقان جۇرت، كوڭىلسىز كوزجانار، قانشا جەردەن جەڭىستىڭ ءدامىن تاتتى دەگەنمەن ەڭسەسى كوتەرىلمەي قالعان حالىقتىڭ باسەڭ كەلبەتى جاس اقىنعا ەندى باسقاشا كورىنە باستايدى. اقىرى «ولارعا ءبىزدىڭ لەپىرىپ ۇيقاستىرعان ولەڭىمىزدىڭ قاجەتى جوق ەكەن» دەگەنگە كەلەدى. ونىڭ ورنىنا جۇرتتىڭ سۇرگىنگە كەتكەن اقىن ن.كەرجاكيننىڭ «موسكۆا، بىتەۋ قارا ءتۇن، قاتىگەز ءارى وزبىر بىرەۋ ورنىندا وتىر، سۇركەيلى سۇمدىقپەن بىرگە تىنىستايدى، بىراق، ول پاستەرناكتىڭ جىرلارىن تۇسىنە المايدى» دەگەن ولەڭىن ءسۇيىپ وقيتىنىن اڭعارادى.

اقىن جانە ازاماتتىق

ادەبيەت پەن ار سىنعا تۇسكەندە ورىستار ۇنەمى نەكراسوۆتىڭ «اقىن بولۋ - ءوز ءىسىڭ، ازامات بولۋ - پارىزىڭ» دەگەن اتالى ءسوزىن اۋىزعا الادى. ايتارعا بولماسا، ءدال ءبىزدىڭ بۇگىنگىدەي كوپ نارسە قۇنسىزدانىپ، اقىندار نە ءۇشىن ولەڭ جازىپ جۇرگەنىن تۇسىنبەي قالعان شاقتا، «اقىن» اتانۋ وڭاي دا، ازامات بولۋ قيىن شارۋاعا اينالىپ وتىر. قازىرگى اقىندارىمىز ولەڭنىڭ جايىنان گورى، اقشانىڭ جايىن كوبىرەك ويلايدى. ولەڭ جازۋدى - جارىسىپ اقشا تابۋدىڭ ءبىر جولى سياقتى سەزىنەدى. سول جولدا، ءتىپتى ۇلكەن-كىشى دەمەي بەت جىرتىسىپ باسەكەگە تۇسۋگە بار. ال بىراق، تاريحتان ولەڭ جازىپ، ميلليونەر اتانعان بىرەۋدى كورگەنىمىز جوق. «ولەڭمەن عانا ءومىر ءسۇرىپتى» دەگەن اقىندى دا كەزىكتىرگەن ەمەسپىز. وسىلاي ولەڭ مەن اقشانىڭ قاتىناسىن شاتاستىرعانىمىز سونشالىق، ولەڭگە اقشانىڭ قاجەتى جوق، ونى جازعان اقىنعا عانا اقشا قاجەت ەكەنىن ايىرا الماي قالدىق. قۇلقىنىمىز ءۇشىن اقشانى قاجەت ەتپەيتىن ونەردىڭ ءوزىن اقشانىڭ قۇلىنا اينالدىرىپ جىبەرگەنىمىزدى سەزبەيمىز. اسىلىندە، پوەزيا - ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتەن تۇراتىن بيىك رۋح. ولەڭىڭ كەرەمەت بولۋى مۇمكىن، بىراق، سول كەرەمەت پوەزيانىڭ ارتىندا ۇلكەن رۋحتى ادام تۇرۋى - اسا ماڭىزدى. ەگەر ولەڭدى جازعان اۆتور سول ولەڭگە ساي ءومىر سۇرە الماسا، ول ولەڭ مىقتاعاندا ولەڭگە جۇيرىك بىرەۋدىڭ ءسوز ويىنى عانا بولىپ شىعادى. كوپ جاعدايدا جەتىستىككە جەتكەن اقىنداردىڭ دەنىندە ولەڭى مەن ءومىرى قاتار ورىلگەن. قازىر وسى ءتۇيىن بىزدە مۇلدە ەسكەرىلمەيتىن بولدى دەسەك، ارتىق ەمەس. بۇگىندە اقىندىق كاسىپكە اينالىپ كەتتى دە، ءوزىنىڭ جوعارىداعى تۇپكى بولمىسىنداعى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن جوعالتىپ الدى. اقىندىق تۋرالى تانىم قۇلدىراعاننان كەيىن، ولەڭنىڭ ءوز دەڭگەيىنە جەتە المايتىنى دا انىق نارسە. پوەزيانى سىيلاماعان، ونى اقشانىڭ قۇلىنا اينالدىرعان اقىننىڭ ولەڭىن كىم سىيلايدى، نەگە سىيلاۋعا ءتيىس؟! اقىننىڭ بويىنداعى جاۋاپكەرشىلىك سەزىم تۋرالى ە.ەۆتۋشەنكو ەستەلىگىندە قاراپايىم، بىراق وتە اسەرلى ءبىر اسەرىن ءسوز ەتەدى. ءبىر جولى ب.پاستەرناكتىڭ ءۇيىنىڭ شاتىرىن جوندەپ بەرگەن ءبىر جۇمىسشى تاڭ اتار-اتپاستان كەلىپ اقىننىڭ ەسىگىن قاعادى. اقىنمەن جۇزدەسكەن الگى ادام قويىنىنان ءبىر شولمەك اراق پەن قاعازعا وراۋلى شۇجىق شىعارىپ، «مەن بىلتىر ءسىزدىڭ ءۇيىڭىزدىڭ شاتىرىن جوندەپ بەرىپ ەدىم. ول كەزدە ءسىزدىڭ كىم ەكەنىڭىزدى بىلمەپپىن. جۇرتتان ەندى ەستىدىم. ءسىز - اقيقاتتىڭ جارشىسى ەكەنسىز. سىزبەن بىرەر اۋىز تىلدەسۋ ءۇشىن كەلىپ تۇرمىن. ءبىزدى جارىققا باستاي بەرگەيسىز»، - دەيدى الگى ادام. ب.پاستەرناكتىڭ «اقىن دەگەن جەلدە تەربەلگەن ماۋەلى اعاش سياقتى، ودان الۋان ءتۇرلى اۋەن شىعۋى مۇمكىن. بىراق، اقىن قول باستامايدى» دەگەن ءسوزى بار. سوعان قاراماستان، حالىقتىڭ اقىندى وزىنە قانداي دەمەۋ كورەتىنىن جوعارىداعى كورىنىستەن انىق بايقاي الامىز. «كۇمىس ءداۋىر» كەزەڭىنىڭ پوەزياسىندا جانىڭنىڭ تەرەڭىنە بويلايتىن وزگەشە ءبىر اۋەنگە كەزىگە بەرەسىڭ. جەكە تۇلعا مەن حالىقتىڭ اراسىن جالعاعان وسى اۋەن ماعان زۇلمات زاماننىڭ ادام بالاسىنا سالعان وشپەس جارانىڭ ءۇنى بولىپ ەلەستەيدى. زامان ازسا، ەڭ ءبىر تازا دەگەن قۇندىلىقتاردىڭ دا لاس قوقسىقتاردىڭ تاساسىندا قالا بەرەتىنى، ءتىپتى سول لاس دۇنيەلەرمەن بىرگە اياققا تاپتالىپ كەتەتىنى وكىنىشتى، ارينە. ي.ەدەنبۋرگتىڭ  XIX عاسىرداعى ۇلى مۇحيتقا قۇلاش ۇرعان ورىس ادەبيەتى تۋرالى ماقتانىشپەن ايتا كەلىپ، «ءبىز (XX عاسىردا) سوڭىمىزعا نە قالدىرا الدىق؟ قالدىرعانىمىز - تەك قورلاۋدا وتكەن ءومىر جولىمىز!» دەگەندى اشىنا ايتاتىنى دا سوندىقتان بولار.

ونەر جانە ءومىر

ەستەلىكتە ە.ەۆتۋشەنكو 12 جاسىندا اناسىمەن بىرگە قىزىل الاڭدا 250 مىڭ نەمىس تۇتقىنىن كورگەن ءساتى تۋرالى جازادى. ارىپ-اشقان، شارشاپ-شالدىققان، جۇدەپ-جاداعان، كيىمدەنرى البا-جۇلبا ادامداردى كورىپ تۇرعاندا، حالىق تا «وشىككەن جۇرت تۇتقىندارعا قارۋ كوتەرەتىندەر شىعىپ قالار ما ەكەن؟!» دەپ قاۋىپتەنەدى (كەڭەس وداعى جاساعان ءبىر كينودا تۇتقىندارعا ءبىر ايەل وشىگە شابۋىل جاسايتىن كورىنىس بار). «سول كەزدە «جۇرت اراسىنان ءبىر ايەل شىعىپ، قورعاۋشى اسكەرلەرگە  «مەنى وتكىزىپ جىبەر» دەدى، اناۋ وعان جول بەرەدى. ايەل ازىپ-توزىپ كەتىپ بارا جاتقان نەمىس تۇتقىنىنىڭ بىرەۋىنە كوتەرگەن دورباسىنان ءبىر جاپىراق قارا نان الىپ بەرەدى. سودان كەيىن تۇرعان وزگە جۇرت تا بىردەن، ەكىدەن سۋىرىلىپ شىعىپ تۇتقىندارعا نان، تەمەكى، سول سياقتى دۇنيەلەردى ۇستاتىپ جاتتى. بۇل كەزدە ولار جاۋ ەمەس، ادام ەدى»، - دەپ جازادى ە.ەۆتۋشەنكو. كينو مەن ومىردەگى كورىنىس - ەكى ءتۇرلى. كەيدە ونەر دەپ جۇرگەنىڭ ومىردە ورىن العان قۇندىلىقتاردىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ تا بەرە الماي قالادى. سەبەبى، تاساداعى قۇندىلىعىنان ايرىلعان ونەر - ونەر بولىپ جارىتپايدى. ول - تەك قۇبىلىس قانا. اسىلىندە، الگى نەمىس تۇتقىنىنا ءبىرىنشى بولىپ نان ۇستاتقان ايەلدى اقىن دەۋ كەرەك. جاۋدىڭ تاقسىرەتىن ءبىر كىسىدەي تارتقان، جاۋىزدىقتىڭ نە ەكەنىن كىمنەن بولسا دا ارتىق بىلەتىن، سوعان قاراماستان، جاۋىن كەشىرىپ، ونى ومىرگە سۇيرەپ، ادامدىققا الىپ كەلگەن جان دۇنيە ونەرگە اينالسا، ودان قۇدىرەتتى شىعارما بولمايدى. مەنىڭشە، ە.ەۆتۋشەنكو جوعارى اۋەنگە تولى ولەڭىمەن ەمەس، جوعارىداعى ۇنسىزدىككە تولى كورىنىستى ەرەكشە ەسىنە ساقتاپ قالعانىمەن، اقىندىققا ءبىرتابان جاقىن بارعانداي سەزىلەدى.

«اباي-اقپارات»