بۇگىن قازاقستاندا اباي كۇنى اتاپ ءوتىلىپ جاتىر. قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، اعارتۋشى، فيلوسوف اباي قۇنانباەۆ مۋزىكا سالاسىنىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسقان. Tengrinews.kz سايتىندا ۇلى اقىننىڭ مۋزىكالىق جادىگەرلەرى قايدا ساقتالعانى، ءۇش ىشەكتى دومبىرا نەسىمەن ەرەكشەلەنەتى جايلى ماقالا جاريالاندى.

فوتو: © psu.kz

ابايدىڭ ەكى ىشەكتى دومبىراسى

بۇل دومبىرا سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۋزەيىندە ساقتاۋلى. ونىڭ ۇزىندىعى 96 سانتيمەتر، دەكا - 17,5ح39 سانتيمەتر. دومبىرا قاراعايدان جاسالعان.

فوتو: © مەيرامگۇل قايرانباەۆا

تۇمار دومبىرا

"جيدەباي-ءبورىلى" مەملەكەتتىك قورىق-مۋزەيى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى مەيرامگۇل قايرانباەۆانىڭ ايتۋىنشا، اباي قۇنانباەۆتىڭ ءۇش ىشەكتى دومبىراسى سەمەيدەگى اباي مۋزەيىندە ساقتاۋلى.

"1883 جىلى سەمەيدە ولكەتانۋ مۋزەيى اشىلدى. ابايدىڭ ورىس دوسى نيفونت دولگوپولوۆ قازاق اقىنىنىڭ اۋىلىنا بارىپ، وندا 2 اي تۇرعان. ول قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قاتىستى زاتتاردى جيناپ ءجۇرىپ، اباي اۋىلىنا كەلگەن... كەيىن وسى ولكەتانۋ مۋزەيىنە تاپسىرىلعان زاتتاردىڭ اراسىندا ءۇش ىشەكتى تۇمار دومبىرا دا بولعان. بۇل مۋزىكالىق اسپاپ ابايدىڭ جيدەبايداعى مۋزەي-ۇيىندە كوپ ۋاقىت تۇردى. وسىدان 2-3 جىل بۇرىن دومبىراعا رەستاۆراتسيا جاسالدى. قازىر ول سەمەيدەگى اباي مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر", - دەيدى ول.

ونىڭ ايتۋىنشا، ابايدىڭ ءۇش ىشەكتى تۇمار دومبىراسىنىڭ ۇزىندىعى - 80 سانتيمەتر، ەنى - 12,5 سانتيمەتر، موينىنىڭ ۇزىندىعى - 33,5 سانتيمەتر، شاناعىنىڭ ۇزىندىعى - 33 سانتيمەتر.

فوتو: © ىقىلاس اتىنداعى حالىق مۋزىكالىق اسپاپتار مۋزەيى

ءۇش ىشەكتى دومبىرا

ىقىلاس اتىنداعى حالىق مۋزىكالىق اسپاپتار مۋزەيىنىڭ مالىمەتىنشە، اباي قۇنانباەۆ بىرنەشە ساز اسپابىن جاساتقان. ول ءوزىنىڭ ۇرپاقتارى مەن اينالاسىنداعى ءانشى-كۇيشى، اقىندارعا ارناپ بىرنەشە دومبىرا جاساتىپ سىيعا بەرىپتى.

"اقىننىڭ جەكە دومبىراسى - ءۇش ىشەكتى، 8 پەرنەلى، قالاقشا ءپىشىندى مۋزىكالىق اسپاپ. دىبىس ويىعىنىڭ سانى - ون، قوڭىر ءتۇستى. مۋزەيدە ساقتاۋلى تۇرعان دومبىرانى اباي مەن ونىڭ ۇلى اقىلباي قولدانعان. كەيىن جادىگەر مۇرا رەتىندە اقىلبايدىڭ ۇلى يسرايلعا قالدى. ۇلى اقىننىڭ نەمەرەسى يسرايل بۇل دومبىرامەن وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ءتۇرلى بايقاۋلارعا قاتىسىپ ءجۇردى. 1959 جىلى يسرايل دۇنيە سالىپ، كەيىننەن قىزدارى جادىگەردى سەمەيدەگى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيىنە تاپسىرعان. ال 1981 جىلى الماتى قالاسىنداعى ىقىلاس اتىنداعى حالىق مۋزىكالىق اسپاپتار مۋزەيى قورىنا الىندى، قازىرگى تاڭدا اسپاپ مۋزەيدە ساقتاۋلى تۇر. اباي دومبىراسىنىڭ وسى تۇپنۇسقاسىنان باسقا 4 كوشىرمەسى جاسالعان", - دەيدى مۋزەي قىزمەتكەرلەرى.

ولاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل اسپاپتى جاساعان ۇستانىڭ ەسىمى جانە قاي جىلدارى جاسالعانى تۋرالى ناقتى مالىمەت جوق. تەك ۇلى اقىننىڭ ءوزى شىعارعان "ماي ءتۇنى", "مايدا قوڭىر", "تورى جورعا", "ابايدىڭ جەلدىرمەسى" كۇيلەرى وسى ءۇش ىشەكتى دومبىراعا ارنالعان ەكەن.

ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ اۋەنى قانداي؟

كۇيشى، ونەر زەرتتەۋشى رۇستەم نۇركەنوۆ ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ ەرەكشەلىگىنە توقتالدى.

"بۇل دومبىرادا ءۇش ىشەك بار. باستى ايىرماشىلىق وسى. ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ اۋەنى مۇلدەم وزگەشە. ويتكەنى، ءۇشىنشى ىشەك قوسىلعاننان كەيىن جاڭا اۋەن پايدا بولادى. بۇل اۋەن ەرتەدەگى التاي سارىندارىنا وتە-موتە جاقىن. قازىرگى "اداي", "بالبىراۋىن" كۇيلەرىن ءۇش ىشەكتى دومبىرادا ورىنداعان ءسال قيىنداۋ. بىراق ءۇش ىشەكتى دومبىرادا اباي مەكتەبىنىڭ جالپى التاي (شىعىس) كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ كۇيلەرىن ورىنداۋ تىپتەن كەرەمەت", - دەيدى ول.

وسى ورايدا كۇيشىنىڭ ءسوزىن تانىمال ءانشى ەرلان رىسقالي تولىقتىردى. ول سەمەيدەگى ابايدىڭ ءۇش ىشەكتى دومباراسىن ۇستاپ كورگەنىن، مۇنداي مۋزىكالىق اسپاپتا ويناي الاتىنىن جەتكىزدى.

"ابايدىڭ جيدەبايداعى مۋزەيىنە بارعاندا ونىڭ ءۇش ىشەكتى دومبىراسىن ۇستاپ تارتتىم. قازىر ءۇش ىشەكتى دومبىرادا كۇي دە شەرتەمىن، ءان دە ايتامىن. ۇيىمدە بۇل دومبىرا تۇر. ەندى ونىڭ ەرەكشەلەگىنە توقتالايىن. دومبىرادا ەكى بۇراۋ بار: وڭ بۇراۋ جانە تەرىس بۇراۋ. ال مىنا ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - وسى قوس بۇراۋدىڭ ءبىر بويدا بولۋى... مۋزىكا تىلىندە تۇسىندىرسەم، استىڭعى ىشەك جانە ءبىرىنشى ىشەك، ال ۇستىڭگى ىشەك ەكى جيىلىكتە بولادى. وسى كەزدە ۋنيسون دىبىس پايدا بولادى. بۇل اۋەن ادامدى كونە ەسكى سارىندارعا، ەسكى زامانعا جەتەلەيدى", - دەيدى ءانشى.

سونداي-اق، ول ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ اۋەنىن تىڭداعاندار XXI عاسىردىڭ مۋزىكا الەمىنە "ساياحات جاساعانداي" اسەر الاتىنىن اتاپ ءوتتى.

"بۇل ەرەكشە ءۇن قازاقتىڭ ءۇش ىشەكتى دومبىراسىندا ساقتالعان. مىسالى، قوس ىشەكتى دومبىرانىڭ ءۇنىن ەستىگەن ادام ءارى كەتسە 17-16 عاسىرعا دەيىن قيالمەن "ساياحات جاساي السا", ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ ءۇنىن ەستىگەن ادام 16 عاسىردان ارعى ۋاقىتقا "بارا الادى", - دەيدى ەرلان رىسقالي.

ءۇش ىشەكتى دومبىرادا كىمدەر ويناعان؟

ەرلان رىسقاليدىڭ ايتۋىنشا، اباي دا ءۇش ىشەكتى دومبىرادا ويناعان.

"ونىڭ توڭىرەگىندەگى شاكارىم سياقتى ءانشى، كومپوزيتور، اقىندار دا ءۇش ىشەكتى دومبىرانى يگەرگەن. ولار وسى دومبىرانى پايدالانىپ تۇتىنعان. بۇل ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ بىزگە تىكەلەي جەتۋى اباي، شاكارىمنەن كەيىنگى بۋىننىڭ جانە شاكىر ابەنوۆ ەسىمدى اتامىزدىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسى. ول ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا باتا بەرگەن اقساقال ەدى. شاكىر اقساقالدىڭ الدىن كورىپ، سول كىسىدەن ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ قىر-سىرىن ۇيرەنگەن مارقۇم جارقىن شاكارىموۆ دەگەن كۇيشى، عالىم، زەرتتەۋشى اعامىز بولدى. ول ءۇش ىشەكتى دومبىرانى كاسىبي، وتە بيىك دەڭگەيگە كوتەرىپ، ناسيحاتىن ورنىنا قويعان تۇلعا", - دەيدى ءانشى.

سونىمەن قاتار كۇيشى، ونەر زەرتتەۋشى رۇستەم نۇركەنوۆ ءۇش ىشەكتى دومبىرانى زەرتتەۋدى العاش باستاعان عالىم بولات سارىباەۆ ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

ء"ۇش ىشەكتى دومبىرانى بىزگە جەتكىزگەن 2 ادامدى ايتۋعا بولادى. بۇل - مۇساحان ءازىلحانوۆ. ول اباي اۋىلىندا ءومىر سۇرگەن، 1970 جىلدارى قايتىس بولدى. ەكىنشى، ابىز اقساقال - شاكىر ابەنوۆ. وسى ەكى ازامات ءۇش ىشەكتى دومبىرادا ويناعان. ولاردىڭ اۋديو جازباسى مۋزەيدە ساقتاۋلى. بۇل دومبىرانى زەرتتەۋدى العاش باستاعان عالىم بولات سارىباەۆ. ونىڭ زەرتتەۋىنشە، ءۇش ىشەكتى دومبىرا بوكەي ورداسى، وڭتۇستىك، وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستان جانە شىعىس قازاقستاندا ياعني بۇرىنعى سەمەي وبلىسىندا كوپ كەزدەسكەن. مۇنى ول "قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى" دەگەن ەڭبەگىندە جازدى", - دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن ول.

Abai.kz