ەلىمىزدىڭ كەڭەس وداعى داۋىرىندەگى جاعدايىن بۇرىن جازعانبىز. ەندى بۇگىنگى جاعدايىمىزعا كەلەيىك. 

1991 جىلدان باستاپ ەگەمەندى بولدىق. تاعدىردىڭ بەرگەن بۇل ۇلكەن سىيىن دۇرىس پايدالانىپ، وركەنيەتتىڭ سارا جولىنا تۇسۋگە مۇمكىندىك تۋدى. وتكەن كوممۋنيستىك قوعام ادامدى باقىتتى ومىرگە ەمەس، كەرىسىنشە، تىعىرىققا تىرەپ، جاردان قۇلاتاتىن جول ەكەنىن كوردىك. ەندى دەرەۋ باعىتىمىزدى كەيىن قاراي بۇرۋ كەرەك ەدى. بىراق ولاي بولمادى. وكىنىشكە وراي، بۇرىنعى باعىتىمىز ەپتەپ وزگەرگەنىمەن، تۇبەگەيلى بەت بۇرىس جوق، سول بۇرىنعى جۇيەمەن  ءالى كەلە جاتىرمىز دەۋگە بولادى. بۇل جاعدايدى دەر كەزىندە دۇرىس ءتۇسىنىپ، وي جۇيەمىزدى وزگەرپەسەك، بۇرىنعى قاتەلىگىمىزدى قايتا قايتالاپ، قايتادان تىعىرىققا تىرەلۋىمىز مۇمكىن. 

ءبىزدىڭ قاتەلىگىمىزدىڭ ءمانى نەدە ەدى؟

اباي ىلىمىنە سۇيەنىپ كورەلىك. سوندا بۇل قاتەلىكتىڭ سەبەبىن دە، ونى قايتادان قايتالاماۋ جولىن دا كورە الامىز. 

كوممۋنيستىك يدەيامەن قارۋلانعان توتاليتارلىق جۇيە ەرىكتى شەكتەپ، اباي كورسەتكەن جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىن بۇزدى. سەبەبى جان قۇمارى ەركىندىك ارقىلى عانا قاناعات تاۋىپ، سۋسىنداي الادى. ەرىكتى تەجەپ، تۇنشىقتىراتىن توتاليتارلىق جۇيە جان قۇمارىن ءوشىرىپ تاستايدى. وسىلاي قوعام بولمىستىڭ ۇيلەسىمدىلىك زاڭدىلىعىنان شىعىپ كەتتى. تابيعاتتىق بۇل ۇيلەسىمدىلىك زاڭدىلىعىن بۇگىن دە ءالى ەسكەرە الماي، سوندىقتان وتكەن ءداۋىردىڭ قاتەلىگىن تۇسىنبەي، سول جولدان شىعا الماي ءجۇرمىز. ەلىمىزدە سول سەبەپتەن كوپ نارسەنىڭ اتى وزگەرگەنىمەن، زاتى وزگەرمەي، جاعداي سول بۇرىنعى قالپىندا قالدى. 

ناتيجەسىندە ەلدىڭ جاعدايى بۇرىنعىدان دا ناشارلاپ كەتتى. كەڭەس داۋىرىندە كوممۋنيستىك پارتيا از دا بولسا ەلدى ءبىر باعىتقا سالىپ، ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرىپ وتىراتىن. ال بۇگىنگى كۇندەرى ول دا جوق. وسىلاي اباي كورسەتكەن ءتارتىپ پەن ەرىكتەن ايىرىلىپ، دەموكراتياسى ءالسىز، وركەنيەتى قۇلدىراعان ەلگە اينالىپ وتىرمىز. بۇرىنعى جاساعان قاتەلىكتەرىمىزدەن ءالى دە ارىلا وتىرمىز. تاريحتان ونەگە الۋ وڭاي ەمەس ەكەن. 

ول قانداي قاتەلىكتەر؟ ولاردى قالاي كورە الامىز؟ 

ءبىزدىڭ ەگەمەندىك العاننان كەيىنگى ەلىمىزدىڭ جاعدايى رەسەي يمپەرياسىندا 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيادان كەيىن بولعان جاعدايمەن ۇقساس. بىراق سونى كورە ءبىلىپ، ودان ساباق الىپ، قاتەلىكتەردى قايتالاماۋىمىز  ەدى. 

سوندىقتان، ەلىمىزدەگى جاعدايدى دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن، بۇل كەزەڭدى قىسقاشا   شولىپ وتەلىك. 

ەگەمەندىك العان العاشقى جىلدار. وركەنيەتتىڭ جەتىلۋىندە سينۋسويدا زاڭدىلىعى بويىنشا قۇلدىراۋ مەن وركەندەۋ اراسىندا وتپەلى كەزەڭ بولادى. وتپەلى كەزەڭ زاڭدىلىعى بارلىق توڭكەرىس، رەۆوليۋتسيالار ءۇشىن ۇقساس. ول ۇقساستىق – قوعامداعى حاوس، ونى جونگە كەلتىرۋ ءۇشىن قاتاڭ ءتارتىپ ورناتۋ، ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالار جانە تاعى تاعىلار. بىراق كەيبىر ايىرماشىلىقتارى دا بولادى. ولارعا وتپەلى كەزەڭنىڭ ۋاقىتى، رەفورمالار باعىتى مەن  تۇرلەرىن جاتقىزۋعا بولادى. مىسالى، كوممۋنيستەردىڭ وتپەلى كەزەڭى 1917-1932 جىلدار اراسىندا ونبەس جىلعا سوزىلدى، ال ءبىزدىڭ ەلدە بۇل كەزەڭنىڭ باستالعانىنا وتىز جىلدان استى، بىراق قاشان اياقتالاتىنى ءالى بەلگىسىز. ەكەۋىندە دە بوستاندىق العاننان كەيىن ادام ەركىندىككە يە بولدى. بىراق ۋاقىت وتە كەلە بۇل ەركىندىك شەكتەلىپ، ءوزىنىڭ اسەرىن جويىپ الدى. ناتيجەسىندە ادام ءوزىنىڭ ەركىندىگىن دۇرىس پايدالانباي، ەكونوميكا بۇرىنعىدان دا جىلدام قۇلدىراي باستادى. مۇنداي جاعداي ءبىزدىڭ ەل عانا ەمەس، كەڭەس وداعى ىدىراپ، ەركىندىك العان ەلدەردىڭ بارلىعىنا ءتان قۇبىلىس. سەبەبى، اتەيستىك ومىردەن قالعان رۋحاني مەشەل وي جۇيەسى ادامدارعا ءتارتىپ پەن ەركىندىكتىڭ نە ەكەنىن دۇرىس تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى.

سونىمەن، قانداي قوعام بولسا دا ەگەمەندىك العاننان كەيىن بىردەن كوتەرىلىپ كەتپەيدى. وتپەلى كەزەڭ بولادى. ينەرتسيانىڭ اسەرى بار. رەسەيدە 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى جاعدايلاردىڭ ءبىزدىڭ ەلدە دە قايتالانۋى سول سەبەپتەن تۋدى. ءبىز بۇگىن وتپەلى كەزەڭدە وتىرمىز. ايتەۋىر، قۇداي ساقتاپ، رەسەيدەگىدەي ازامات سوعىسى ءبىزدىڭ ەلدە بولعان جوق. ال باسقا جاعدايلاردىڭ بارلىعى ءدال سونداي بولماسا دا، ۇقساس ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە الامىز.   

مىسالى، ەگەمەندىك العان سوڭ توقسانىنشى جىلدارى ءتارتىپ السىرەپ، ەركىندىك العان ءتۇرلى توپتار قوعام بايلىعىن تالان-تاراجعا سالدى. ەلدە زورلىق-زومبىلىق، رەكەت، رەيدەرلىك ارەكەتتەر ءتارىزدى ءتۇرلى باسسىزدىقتار ۇلعايىپ، ادامدار كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. شىندىعىنا كەلەتىن بولساق، سول كەزدە قالىپتاسقان رەيدەرلىك كورىنىستەر ءتىپتى بۇگىنگى كۇندەرى دە ءالى كۇشىن تولىق جويعان جوق. 

ەركىندىك العان قارا كۇشتەر سول كەزدە باسقارىپ، ەل بايلىعىن توناۋعا كىرىستى. ادىلەتتىلىك اياققا باسىلىپ، قوعامداعى ءتارتىپ كەڭەس وداعىنىڭ داۋىرىنەن دە جىلدام قۇلدىرادى. رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكاسى ىدىراپ، حالىق ازىپ كەتتى. 

قالاي دەگەنمەن، ەكونوميكا قانشا قۇلدىراسا دا، ادامدار ەركىندىك الىپ، بۇرىنعى جان كۇيزەلىسىنەن ارىلۋعا مۇمكىندىك تۋدى. سوندىقتان، وركەنيەت زاتتىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتاردان قۇرالاتىن بولعاندىقتان، ونىڭ جالپى باعىتى كۇرت تومەندەمەي، تەك قانا قۇلدىراۋ قارقىنىن تومەندەتتى. سينۋسويدا سىزىعى 1991 جىلى دوعا بولىگىنە جەتتى دەۋگە بولادى. بۇل دوعا – قۇلدىراۋ مەن ورلەۋ داۋىرلەرىن جالعاستىراتىن وتپەلى كەزەڭ. 

1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى كوممۋنيستەر ءتارىزدى ءبىزدىڭ ۇكىمەت تە قوعامداعى وزگەرىستەردى كەزىندە قولعا الىپ، تالان-تاراجبەن قاتتى كۇرەسىپ، قوعامداعى ءتارتىپتى ءبىر قالىپقا كەلتىردى. قوعامنىڭ تومەنگى توپتارىندا وسىلاي ءتارتىپ ورنادى. بىراق قوعامنىڭ جوعارى دەڭگەيىندەگىلەردى اۋىزدىقتاۋ وڭاي ەمەس ەدى. ولاردى تارتىپكە شاقىراتىن كۇش بولمادى. كوپشىلىك قاۋىم ءالى ساياسي ويانىپ، ءپىسىپ-جەتىلمەگەن، دەموكراتيالىق كۇشتەر ءالسىز. ال اتەيستىك داۋىردەن كەلە جاتقان باسشىلاردا حالىق قامى، نەمەسە قۇدايدان قورقۋ دەگەن سەزىمدەر جوقتىڭ قاسى، نە بولماسا جەتىلمەگەن. ۇيات ءتارىزدى ىشكى تىرەگىنەن ايىرىلعان جانە ءالى رۋحاني دەڭگەيى تومەن وسىنداي بۇرىنعى باسشىلار بيلىككە كەلىپ، ەل بايلىعىن تالان-تاراجعا سالىپ، ءوزارا بولىسۋگە كىرىستى. دەموكراتيا ءالسىز بولعاندىقتان، ولار حالىق قاھارىنان قورىقپادى. وسىلاي ەلدى توناۋ تومەندە باسىلعانىمەن، ەندى ول جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، جەر بايلىعىن، ەل بايلىعىن توناۋ ۇيىمداسقان جاڭا كورىنىس تاپتى. بيلىك وسىلاي ەلدى جۇيەلى تۇردە توناۋعا مۇمكىندىك الدى دەۋگە بولادى.   

سوعان قاراماي، ەركىندىككە ۇمتىلعان حالىق جەكە شارۋاشىلىققا ۇمتىلىپ، 2000 جىلداردان كەيىن ەلدىڭ ەكونوميكاسىن جانداندىرا باستادى. جاسامپازدىققا جول اشىلىپ، بوستاندىق پايدا بولدى. بۇل كەزەڭ كەڭەس وداعىنىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتىمەن ۇقساس (نەپ) ەدى. نەپ-ءتىڭ بۇل ۇقساستىعى ءبىزدىڭ ەلدەگى جاعدايدى تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. 

نەپ كەڭەس وداعىندا  وركەندەۋ ءداۋىرىنىڭ وتپەلى كەزەڭىنىڭ باسى بولدى. ءبىز دە سونداي داۋىردەن وتتىك. بۇل كەزەڭنىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى ءوزارا ۇقساس. ولاردىڭ ۇقساستىعى – ەكى جاعدايدا دا ەركىندىك پايدا بولىپ، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ جاندانا باستاۋى جانە سونان كەيىنگى قۇلدىراۋى. 

سونىمەن، ەركىندىك العان سوڭ حالىق جىگەرلەنىپ، ءوزىنىڭ بارلىق ىنتاسىمەن ءومىرىن جاقسارتۋعا كىرىستى. اركىم قولىنان كەلگەنشە ارەكەت جاساپ، جەكە شارۋاشىلىق اشۋعا ۇمتىلدى. وسىلاي حالىق شارۋاشىلىعى وركەندەپ، ەكونوميكا تۇزەلە باستاپ ەدى. جەكە مەنشىك تەز جەتىلە باستادى. ەل جىگەرىنىڭ ويانعانى سونشالىقتى، ءتىپتى ول كەزدە سالىق بولىمىندە حالىق تولى، قۇجات الۋ ءۇشىن بىرنەشە ساعات كۇتۋ كەرەك بولاتىن. 

بىراق بۇل قۋانىشتى كەزەڭ ۇزاققا سوزىلمادى. نەپ ءداۋىرى قالاي قۇلدىراسا، بۇل ءداۋىر دە سولاي قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇستى. ەكەۋىنىڭ سەبەپتەرى دە – ەكونوميكانىڭ جەتىلۋىنە جاساندى كەدەرگى كەلتىرۋ. نەپ داۋىرىندە بۇل كەدەرگى كوممۋنيستەردىڭ كاپيتاليستىك قاتىناستان قورقۋىنان بولسا، ال ءبىزدىڭ ەلدە رۋحاني مەشەۋلىك، سودان شىعاتىن كوررۋپتسيا، قاعازباستىق، جەمقورلىق ءتارىزدى قوعام كەمشىلىكتەرىنەن بولدى. بۇل كەمشىلىكتەردەن حالىقتىڭ جەتىلۋگە دەگەن العاشقى ىنتاسى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، جەكە شارۋاشىلىق سانى كۇرت تومەندەدى. جەكە شارۋاشىلىق قامىنان قورقىپ، ونىمەن اينالىسۋدان ادامدار قاشا باستادى. ەندى ولار وزدەرىنە سەنۋدىڭ ورنىنا، ۇكىمەتكە قارايلايتىن بولدى.  ناتيجەسىندە ەلىمىز ەكونوميكالىق تىعىرىقتا، ال ءوندىرىس قۇلدىراپ، سىرىڭكەگە دەيىن شەت ەلدەن الاتىن بولدىق. بۇل بەيشارالىق جاعدايىمىزدى، ادامداردىڭ جەكە مەنشىككە سالقىندىعىن سالىق بولىمىنە كىرگەن ادام جاقسى سەزە الادى. بۇرىنعى تولعان حالىقتان ەندى ەشكىم جوق، بولسا بىرەن-ساراڭ عانا ادام. وسىلاي نەپ كەزىندەگى قاتەلىكتى تاعى قايتالادىق. 

بۇل قاتەلىكتىڭ سەبەبى نەدە؟

سەبەبى ۇكىمەت ادامنىڭ ەركىنە ءتۇرلى كەدەرگىلەر جاساپ، شەك قويىلىپ، ونىڭ قالاۋ-نيەتىن، جاسامپازدىق ىنتاسىن تەجەدى. ۇكىمەت توتاليتارلىق جۇيەگە اينالىپ، دىننەن باستاپ ءبىلىم الۋ، مەديتسينا سالالارى، سوت-پروكۋراتۋرا جۇيەلەرىن ءبىر ورتالىققا، جوعارى جاققا باعىندىرىلىپ، كەڭەس داۋىرىندەي سولاردىڭ نۇسقاۋىنا قارايتىن بولدى. ادام ەركىنەن ايىرىلىپ، ادىلەتتىلىك اياققا باسىلا باستادى. 

سونىڭ ناتيجەسىندە ادامنىڭ ىنتاسى جويىلىپ، تۆورچەستۆالىق، ياعني جاسامپازدىق قۋاتى السىرەدى. ونىڭ العاشقى جىگەرى ەنجارلىققا اۋىستى. سول سەبەپتەن دە اركىم وزىنە سەنبەي، تەك قانا ۇكىمەتكە قارايتىن بولدى. ۇكىمەت تاراپىنان ءوز قالاۋىن الا الماعان حالىق بۇگىنگى كۇندەرى ۇلكەن قوبالجۋ ۇستىندە دەۋگە بولادى. بىراق بۇل تىعىرىقتان شىعاتىن جول ەمەس ەكەنى بەلگىلى.       

توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قانداي ەكەنىن وتكەن داۋىردەن بىلەمىز. مۇنداي ەلدە ادامدار رۋحاني جانە زاتتىق تىعىرىققا جولىعىپ، ار-نامىس، قايرات-جىگەردەن ايرىلىپ، قوي مىنەزدى بولىپ كەتتى. ناپسىقۇمارلىق كۇش الادى. اۋىلدا ەل ماسكۇنەمدىككە، قالادا ويىن-ساۋىققا جول بەرىلدى. وسىلاي ابايدىڭ ەسكەرتكەن «وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق – بەس دۇشپانىڭ، بىلسەڭىز»  دەگەن ءسوزىن ۇمىتىپ، بۇل دۇشپاندارعا جول بەردىك. قوعامدا ادىلەتتىلىك اياققا باسىلسا، كوررۋپتسيا، جەمقورلىق ۇلعايىپ، مەملەكەت قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. 

ەلدە توتاليتارلىق جۇيە ورناپ، جەكە ادامدار، نە بولماسا بەلگىلى ءبىر پارتيا باسقاراتىن بولدى. اۆتوكراتتىق جۇيە ورناپ، جەكە باسقا تابىنۋ كۇش العاندا ەل باسشىسى تيرانعا اينالادى. مۇنداي ەلدەردە باسشىلار وزدەرىنىڭ، نە بولماسا وتباسىنىڭ بيلىگىن ورناتىپ، ەلدە توتاليتارلىق ءتارتىپ ورناتادى. ولار ماڭىنا وزدەرىن قولداپ، قولشوقپارى بولۋعا دايىن ادامداردى جيناپ، مانسابىن قورعاۋدى ويلايدى. وسىلاي ەل باسشىسى مەن ونىڭ قولشوقپارلارى وزدەرىنە قاۋىپسىزدىك ورناتىپ، ەلدى اياۋسىز قاناۋعا جول اشادى. ءوزىنىڭ سۇيىكتى مىنگەن اتىن ينتسيتاتانى سەناتور ەتىپ تاعايىنداعان ءريمنىڭ يمپەراتورى كاليگۋلا بۇعان جاقسى مىسال. ال، بۇگىنگى كۇندەرى تۇركمەنستان، سولتۇستىك كورەيا ءتارىزدى الەمنىڭ باسقا ەلدەرى دە  وسىنىڭ ايقىن كورىنىستەرى. 

مۇنداي جاعدايدا بيلىك عالىمداردى، ونەر قايراتكەرلەرىن، اقىن-جازۋشىلاردى، ساياساتكەرلەردى وزىنە قاراتىپ، بۇكىل قوعام جۇيەلەرىن ءوزىنىڭ قۇرالىنا اينالدىرادى. ءدىن ءوزىنىڭ نەگىزگى باعىتىنان ايرىلىپ، مورالدىق-ەتيكالىق شەڭبەردەن شىعا الماي قالادى. ەگەر ەلباسى ءوزىنىڭ مىندەتىن اتقارىپ، ەل ءۇشىن قىزمەت كورسەتسە، ونىڭ بۇل ارەكەتى ەرلىك رەتىندە قابىلدانىپ، قولپاشتانادى. قوعامدى وزىنە تولىق باعىندىرىپ، بيلىك شىڭىنا جەتكەن جەكە ادامدار ءوز قامىن عانا ويلاپ، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردەن جۇرداي بولادى. مۇنداي ەلباسىلار كوپ ۋادە بەرەدى، بىراق ورىندامايدى، نە بولماسا ورىنداي المايدى. لاۋازىمى ۇلكەن ادامدار ءۇشىن ۋادەنى ورىنداۋ ومىردەن دە قىمبات. سەبەبى ۇيلەسىمدىلىكتى ساقتاۋ جولىندا ۋادەنىڭ ماڭىزى زور – ول ورىندالماعان جەردە ءومىردىڭ دە شىرقى كەتىپ، ماڭىزى بولمايدى. مۇنداي ەل ازىپ-توزىپ، رۋحاني قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. ەلباسى قانداي بولسا – ەل دە سونداي. سەبەبى كوپشىلىكتىڭ ساناسى تومەنگى، ءتان دەڭگەيىنەن اسپاي، اباي ايتقانداي، زامانعا بايلانىستى ارەكەت ەتەدى. «كوپ شۋىلداق نە تابار، بيلەمەسە ءبىر كەمەل» دەپ اباي بۇل تۋرالى جاقسى ايتاپ كەتكەنىن بىلەمىز.

بولمىستىڭ تارتىلۋ زاڭدىلىعى بويىنشا وسىلاي قوعامدا ءتۇرلى جاعدايلار ورنايدى. دورەكى كۇشپەن، ادامنىڭ ىرقىنسىز، ادىلەتتى اياققا باسىپ تاپقان جەتىستىك – ول ۋاقىتشا عانا. ونىڭ ارتى قاسىرەتكە اينالادى. 

ەلدە قاتاڭ ءتارتىپتى ساقتاۋعا كوپ كۇش جۇمسالدى.  بىراق ناتيجەسى ءالى دە وتە تومەن بولىپ وتىر. سەبەبى، يماندىلىق بولماي، ەرىكسىز ءتارتىپ ورناتۋ مۇمكىن ەمەس. يماندىلىق – ءتارتىپتىڭ تابيعي تىرەگى. ۇلكەن ماڭىزى بار. ەگەمەندىك العان ەلدەردىڭ تومەن قۇلدىراۋىنا وتكەن اتەيستىك وي جۇيە قاتتى اسەر ەتتى. اباي وتىز سەگىزىنشى سوزىندە يمانى بار ادامنىڭ ۇياتى بار ەكەنىن ايتىپ، يماندى ادام قۇدايدان قورقاتىنىن بىلدىرەدى. مىسال رەتىندە ءدىندى قاستەرلەيتىن اراب ەلدەرىن الۋعا بولادى. بىرىككەن اراب ەميراتتارىندا ۇكىمەت باسىندا ءامىر وتىرعان مونارحيالىق جۇيە باسقارادى. بۇل ەلدەردە ءامىر ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ قامى ەمەس، ەل قامىن ويلايدى. مىسالى، ساتىلعان مۇناي ەسەبىنەن ءاربىر قوعام مۇشەسىنە پالەنشە مىڭ دوللار ءبولىنىپ وتىرادى; ۇيلەنگەن ادامعا 20 مىڭ دوللار بىردەن بەرىلەدى; ءۇي سالۋعا جەر ءبولىنىپ، پروتسەنتسىز نەسيە بەرىلىپ، ءۇش بالادان كەيىن ول نەسيە مۇلدە جويىلادى; ەڭبەك اقى – التى مىڭ ەۆرو، زەينەت اقى – 1 ملن. تەڭگە; كوررۋپتسيا دەگەن جوقتىڭ قاسى جانە تاعى سول سياقتى باسقا دا ارتىقشىلىقتارى بار. سونىمەن بىرگە، ولار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىن تولىق ساقتاعان. تابيعات بايلىعى – ەلدىڭ ءاربىر ازاماتىنا بىردەي، بارلىعىنا ورتاق. سەبەبى، بۇل ەلدەردە يسلام قاعيداسى ساقتالعان. ءبىر اللادان قورعادى. 

اباي «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ، جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى» دەيدى. حاقتىڭ وسى ادىلەتتى جولىمەن رۋحاني جاڭعىرىپ، ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇيۋ ءۇشىن اۋەلى ءوز ەلىڭدى ءسۇيىپ، ءوز حالقىڭا ادىلەتتى بولۋ كەرەك قوي. مۇنداي قاسيەتتەر يماندى ادامنىڭ بويىنا بىتكەن. ول تۋرالى اباي «مۇسىلمان بولساڭ، اۋەلى يماندى بول، پەندەگە يمان ءوزى اشادى جول» دەيدى. يماندى باسشىلار باسقارعان بۇل ەلدەردە مونارحيالىق سوتسياليزم ورناعان. ءبىزدىڭ ەلدىڭ تابيعي بايلىعى ولاردان كەم ەمەس. بىراق اتەيستىك قوعامنىڭ يمانسىز مۇراسىنان وتكەن ءبىزدىڭ ەلدە ءبارى كەرىسىنشە، ادىلەتتىلىكتىڭ اياققا باسىلعانى سونشالىقتى، ونىڭ نە ەكەنىن حالىق ءتىپتى بىلۋدەن قالىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. كوررۋپتسيا، جەمقورلىق جۇيەگە اينالىپ، ال ادامدار ەل بايلىعىنىڭ قايدا، كىمگە، قالاي كەتىپ جاتقانىن بىلمەي، ءتىپتى ونى بىلۋگە ۇمتىلمايتىن ءتارىزدى. 

يمانى جوق ادامنان نە كۇتۋگە بولادى؟ يمان ءتارىزدى ىشكى كۇش، نە بولماسا ءتارتىپ ءتارىزدى سىرتقى كۇش بولماسا، ادامعا ءتان قۇمارىنا بەرىلۋگە شەكسىز مۇمكىندىك اشىلادى. ونداي مۇمكىندىككە ۇمتىلعان ادام بارلىق ادامي قاسيەتتەرىنەن ايىرىلىپ، قاراباس قامىنان شىعا الماي قالادى. اتەيستىك داۋىردەن كەيىن ەگەمەندىك العان بارلىق ەلدەرگە مۇنداي كورىنىستەر ءتان بولىپ تابىلادى. تەك قانا پريبالتيكا ەلدەرى عانا بۇل قاتارعا جاتپايدى، ولار بۇرىننان جەتىلگەن ەلدەر بولعاندىقتان، قوعام ءتارتىبىن ساقتاي ءبىلدى.  ال باسقا ەلدەردە بارلىعىندا دەرلىك بۇرىنعى كوممۋنيستىك باسشىلار ۇكىمەت باسىنا كەلىپ، اۆتوكراتتىق، توتاليتارلىق جۇيە ورناتتى، ەل بايلىعى تالان-تاراجعا سالىندى. ادىلەتتىلىك اياققا باسىلدى. ۋكراينا، قىرعىزستان، گرۋزيا ءتارىزدى كەيبىر ەلدەردە حالىق شىداماي توڭكەرىس جاسادى. بۇل ەلدەردىڭ ەل باسىلارى باسقا مەملەكەتتەرگە قاشىپ، باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولدى. بىراق ودان قوعام جاعدايى وزگەرىپ كەتكەن جوق. ابايشا ايتقاندا «باياعى جارتاس – ءبىر جارتاس، قاڭق ەتەر، تۇكتى بايقاماس» بولىپ، حالىقتىڭ جاعدايى بۇرىنعى قالپىندا وزگەرىسسىز قالدى. ويتكەنى ەركىندىك شەگىنەن شىقتى، قاتاڭ ءتارتىپ ورنامادى. ەركىندىك پەن ءتارتىپتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى بۇزىلدى. وسىلاي قايشىلىقتىڭ نەگىزگى سەبەبى جويىلماي، دەموكراتيالىق پرينتسيتەر جەتىلمەدى.   

ءبىزدىڭ ەلدىڭ بۇگىنگى جاعدايى بۇل تۇرعىدان قاراستىراتىن بولساق، بىزدە دە ءماز ەمەس. ەلىمىزدە ءتارتىپ ورناتۋ، اسىرەسە كوررۋپتسيانى جەڭۋ ءۇشىن ۇلكەن كۇش پەن كوپ قاراجات جۇمسالىپ جاتىر. بىراق ناتيجە جوق. كوررۋپتسيا جەڭىلۋدىڭ ورنىنا كۇننەن-كۇنگە كۇش الىپ، بۇگىنگى كۇندەرى بۇكىل قوعامدى بيلەپ الدى. ەندى قاتاڭ ءتارتىپ ورناتۋدىڭ قانداي جولى بار؟ ونىڭ ءبىر جولى – موراتوريا جاريالانعان ەڭ اۋىر جازانى – ءولىم جازاسىن، قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءتارىزدى. ءولىم – ەڭ ۇلكەن قورقىنىش. بۇل تابيعي زاڭدىلىق. كەزىندە ستالين بۇل زاڭدىلىقتى جاقسى قولدانا ءبىلدى. وسىلاي ەل وركەندەۋ جولىنا ءتۇسىپ ەدى. سەبەبى، ادام وسى زاڭدىلىقتان قورقاتىن بولسا، وندا ول ەڭ اۋىر قىلمىسقا ەشۋاقىتتا بارمايدى. قوعامدا ءتارتىپ ورنايدى. بۇگىنگى كۇندەرى ۇلكەن باسشىلار ميلليونداعان اقشانى قالتاسىنا باسىپ، تۇرمەگە ءتۇسىپ جاتىر. بىراق ولار ءبىراز جىلدان كەيىن اقشانىڭ كۇشىمەن تەز قۇتىلىپ كەتەدى. كوررۋپتسيا جايلاعان ءبىزدىڭ  زاماندا قانداي جازادان بولسا دا قۇتىلۋعا بولاتىنىن ولار جاقسى بىلەدى. سوندىقتان كەيدە جەمقورلىقپەن كۇرەسۋگە قويىلعان ادامداردىڭ وزدەرى پارا الىپ، پارا بەرۋگە ماجبۇرلەيتىن جاعدايلار كەزدەسەتىن بولدى. ەڭ اۋىر جازا، ءولىم جازاسى بولماعاندىقتان، ولار ەشتەڭەدەن قورىقپايدى. سولاردى كورىپ، ۇلگى العان قاراپايىم حالىق سونداي بولۋدى ارمانداپ، سولارعا ۇمتىلادى. بيلىك نە كورسەتسە، قاراپايىم حالىق سوعان ۇمتىلادى. قوعامداعى كوررۋپتسيا، پاراقورلىق ەتەك العانى سونشالىقتى، بۇگىنگى ادامعا بۇل قۇبىلىس سوراقى ەمەس، ۇيرەنشىكتى بولىپ كەتتى. حالىق بۇل قۇبىلىسقا ابدەن كونىپ، ءتىپتى بويىنا ءسىڭىرىپ الدى دەۋگە بولادى. مۇنداي جولمەن كوررۋپتسيانى جەڭۋ مۇمكىن ەمەس. جەڭۋ جولى – ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپ ورناعان دەموكراتيا جولى. باسقا جول جوق. كەلەشەگى بۇلىڭعىر بۇل تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن حالىق رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى جۇرەك كوزىن اشىپ، ۇيقىدان ويانۋى كەرەك.   

اقش، گەرمانيا، جاپونيا ءتارىزدى ەلدەردە جەدەل جەتىلۋلەرىنىڭ سەبەبى نەدە؟ سەبەبى، بۇل ەلدەردە تولىق ەركىندىك بار، سونىمەن بىرگە قاتاڭ ءتارتىپ ورناتىلعان. قاتاڭ ءتارتىپ تە، ەركىندىك تە جوعارى دەڭگەيدە. ادىلەتتى اياققا باسقاندار وتە قاتاڭ جازاعا تارتىلادى. وسىلاي ادامنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا جاقسى جاعداي جاسالعان. بۇل دەموكراتيا جولى. دەموكراتيانىڭ شىڭىندا قاتاڭ ءتارتىپ پەن ەركىندىك توعىسادى. بۇل ەلدەردە ەل ازاماتتارى ەشقانداي قورقىنىش، زورلاۋسىز-اق ءوز ەرىكتەرىمەن قاتاڭ تارتىپكە باعىنادى. 

ءبىز ءۇشىن وتكەن تاريحىمىزدى دۇرىس ءتۇسىنىپ، ودان ساباق الۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. كەڭەس ءداۋىرىنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. رەسەي مونارحياسى قۇلاعاننان كەيىن ەكى وتپەلى ءداۋىردى باستان كەشتىك. سولاردان ساباق الا ءبىلۋىمىز كەرەك. ولاردى دۇرىس سارالايتىن بولساق، ءوزىمىزدىڭ بۇگىنگى  جاعدايىمىزدى دۇرىس ءتۇسىنىپ، كەلەشەگىمىزگە دۇرىس باعىت بەرە الامىز. 

ءبىرىنشى وتپەلى كەزەڭ وتە قىسقا بولدى. ول 1917-1932 جىلدار ارالىعىندا 15 جىلعا عانا سوزىلدى. بۇل وتپەلى كەزەڭنىڭ تەز اياتالۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بولدى. ءبىرىنشىسى – قوعامدى ءبىر فورماتسيادان ەكىنشى فورماتسياعا وتكىزەتىن رەۆوليۋتسيالىق جاعداي  بولدى. بۇل رەۆوليۋتسيالىق جاعداي ادامنىڭ وي-ءورىسىن تەز وزگەرتىپ، قوعامدى وزگەرىسكە ءتۇسىردى. ەكىنشىسى – كوممۋنيستەردە تۇراقتى كوممۋنيزم يدەياسى بولدى. بۇل يدەيا كوممۋنيستەرگە ىنتا-جىگەر بەرىپ، ماقساتقا جەتۋدە ۇلكەن تىرەك بولدى. ءۇشىنشىسى – 1924 جىلى ۆ.ي.لەنين قايتىس بولىپ، ونىڭ ورنىنا ي.ۆ.ستالين كەلدى. بۇل ادام اباي كورسەتكەن نولدەرگە ماعىنا بەرەتىن «ەدينيتسا»، ياعني توبىردى باسقارا بىلەتىن تۇلعا ەدى. وسىلاي تاريحي جاعداي مەن بيلىك باسىنا كوممۋنيزم يدەياسىنا تولىق بەرىلگەن ادامنىڭ وتىرۋى سايكەس كەلىپ، قوعام ءومىرىن تەز وزگەرتىپ، وتپەلى كەزەڭدى قىسقارتتى. 

ەكىنشى وتپەلى كەزەڭ 1953-1991 جىلدار اراسىندا بولىپ، 38 جىلعا سوزىلدى. مۇنداي ۇزاق بولۋىنىڭ سەبەبى – بۇل وتپەلى كەزەڭدە بۇرىنعىداي  رەۆوليۋتسيالىق جاعداي دا، ادامعا قۋات بەرەتىن انىق يدەيا دا، ەلدى دۇرىس باسقارا الاتىن اباي كورسەتكەن كەمەل ادام دا بولعان جوق ەدى. ي.ۆ.ستالين قايتىس بولعان سوڭ بۇرىنعى ءتارتىپ السىرەپ، كوممۋنيزم يدەياسىنا دەگەن سەنىم ازايا ءتۇستى. وسىلاي حالىقتىڭ ىنتا-جىگەرى كۇننەن-كۇنگە قۇلدىراپ، قوعام تىعىرىققا تىرەلدى. بىراق ستالين جاساعان جۇيەنىڭ ينەرتسيالىق قۋاتى وتپەلى كەزەڭدى وسىنداي ۇزاق ۋاقىتقا سوزۋعا مۇمكىندىك بەردى.  

ال ءبىزدىڭ ەلدە قۇلدىراۋ قاشان اياقتالىپ، وتپەلى كەزەڭ ءوزىنىڭ تومەنگى نۇكتەسىنەن ءوتىپ، جوعارى قاراي بەت الادى؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ءالى ەشكىم تولىق بەرە المايدى. سەبەبى ول ءۇشىن ەلىمىزدە كۇرت وزگەرىس بولۋ كەرەك. 

ءبىزدىڭ بۇگىنگى وتپەلى كەزەڭىمىز ءوزىنىڭ ۇزاقتىعى عانا ەمەس، ەلدەگى جاعدايىمىز دا وتكەن ەكىنشى وتپەلى كەزەڭمەن ۇقساس بولىپ وتىر. ەگەمەندىكتى تاعدىردىڭ بەرگەن سيىنداي، ەشبىر كۇرەسسىز، وڭاي الدىق. سوندىقتان رەۆوليۋتسيالىق جاعداي بولمادى. حالىقتى بىرىكتىرىپ، شابىت بەرەتىن يدەيا دا جوق. سول سەبەپتەن ەگەمەندىكتىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنىپ، دۇرىس پايدالانا الماي وتىرمىز.

يدەيا ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، قازىرگى كۇندەرى ەلىمىزگە ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتى حالىق تۇسىنە باستادى. ەلدەگى قوزعالىستار قازاقتىڭ ساياسي كوزى اشىلىپ، ويانا باستاعانىن كورسەتەدى. حالىق دايىن بولسا، سوعان سايكەس كەزىندە باسقارۋشى ادام دا كەلەدى. سول كەزدەن باستاپ وتپەلى كەزەڭ ءوزىنىڭ تومەنگى نۇكتەسىنە جەتىپ، ەلىمىز ءارى قاراي ورلەۋ جولىنا اياق باسادى دەۋگە بولادى. وسىلاي ناعىز دەموكراتيالىق وزگەرىستەرگە جول اشىلماق. 

دوسىم وماروۆ,

ابايتانۋشى، تەولوگ.

Abai.kz