ابايتانۋ تاريحى ويشىل مۇراسىنىڭ زەرتتەلۋ، تانىلۋ، ناسيحاتتالۋ، باعالانۋ جاعدايلارىن انىقتايدى. بۇل تاريح ابايتانۋ سالاسىنىڭ وتكەن سوقتىقپالى سوقپاقسىز جولىنداعى كەمشىلىكتەردى انىقتاپ، بۇگىنگى كۇندە ولاردان ارىلۋعا ۇمتىلىپ، كەلەشەكتە قايتالاماۋدىڭ قامىن ويلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. 

ابايتانۋ تاريحى ءتۇرلى كەزەڭدەردەن ءوتتى. ول كەزەڭدەر حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن ساياسي وزگەرىستەرگە بايلانىستى بولدى. توتاليتارلىق جۇيە قىسپاعىنداعى ەلدىڭ باسقاشا حالدە بولۋى مۇمكىن ەمەس تە ەدى. ابايتانۋ تاريحى ەل تاريحىمەن بىرگە ءوربىدى. 

ابايتانۋ تاريحىن زەرتتەپ، ويشىل مۇراسىن ءارi قاراي جالعاستىرۋشىلار توبى اباي مەكتەبiن قۇرايدى. ابايتانۋ عىلىمىنىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، قابىرعاسىن كوتەرگەن ۇلى جازۋشى م.اۋەزوۆ ەكەنى ايان. ابايتانۋ تاريحى مول زەرتتەلگەن سالانىڭ ءبىرى. سوندىقتان بiز بۇل ماسەلەگە ارنايى توقتالماستان، ابايتانۋ تاريحىن دانىشپان مۇراسىنا جاڭاشا كوزقاراس تۇرعىسىنان عانا قاراستىرامىز.

ابايتانۋ تاريحىن ءتۇرلى كەزەڭدەرگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. كەيبىر عالىمدار ابايتانۋ تاريحىن ابايتانۋدىڭ نەگىزىن سالعان ۇلى عالىم م.اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىق ومىرىمەن بايلانىستىرادى. مۇنداي جاعدايدا ابايتانۋ تاريحى ءبىر ادامنىڭ عانا تاعدىرىمەن انىقتالماق. 

بىراق، ابايتانۋ تاريحى حالقىمىزدىڭ تاعدىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ساياسي احۋالدىڭ قۇبىلۋىنا بايلانىستى بولعان جاقسى-جامان بارلىق قۇبىلىستار حالقىمىزدىڭ تاريحىنا دا، ابايتانۋ تاريحىنا دا ورتاق بولدى. سوندىقتان، ابايتانۋ تاريحى – حالقىمىزدىڭ تاعدىرىنىڭ ايناسى دەسەك تە بولادى. بۇل اينادان حالىق تاعدىرىن كورە الامىز. وسى سەبەپتەن دە، ءبىز ابايتانۋ تاريحىن ءبىر اداممەن ەمەس، بۇكىل ەل تاريحىمەن بايلانىستىرىپ قاراستىرعاندى ءجون دەپ بىلدىك. ابايتانۋ تاريحى – ەلدەگى تاريحي جانە ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلارعا بايلانىستى ويشىل مۇراسىن زەرتتەۋ، تانۋ، باعالاۋ، ناسيحاتتاۋ تاريحى. سول سەبەپتەن دە، ءبىز ونى ءبىر ادامنىڭ ءومىرى ەمەس، بۇكىل حالىقتىڭ ومىرىمەن بايلانىستىرامىز. بۇل ابايتانۋ تاريحىنداعى، ونى تۋدىرعان حالىق تاعدىرىنداعى قۇبىلىستاردى ءتۇسىنىپ، ولاردىڭ بايلانىسىن سەزە وتىرىپ، كەلەشەكتە كەمشىلىكتەردىڭ بولدىرماۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. 

اباي مۇراسىن تانىپ زەرتتەۋ قارقىنى وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قاۋىرت دامىپ وتە كوپ جەتىستىكتەرگە جەتتى. امال نە، از ۋاقىتتان سوڭ ول قارقىن ساياسي جارتاسقا سوعىلدى، مەرت بولا جازدادى. ەندi سونىڭ بايىبىنا بارىپ، قۇلدىراۋ سەبەپتەرى مەن ونىڭ سالدارىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ابايتانۋ سالاسىنىڭ وتكەن قيلى-قيلى بەلەستەرiنە كوز جiبەرiپ كورەلiك. 

ابايتانۋ تاريحى حالىق تاعدىرىنىڭ ساياسي احۋالىنىڭ قۇبىلۋىنا بايلانىستى ءتورت كەزەڭنەن ءوتتى. 

بiرiنشi, قارقىندى زەرتتەۋ كەزەڭى, ەگەر ابايتانۋ تاريحىن ابايدىڭ ءوزi قايتىس بولعان ۋاقىتىنان باستاپ قاراستىراتىن بولساق، ءبىرىنشى كەزەڭ جيىرما شاقتى جىلعا سوزىلدى دەۋگە بولادى. بۇل كەزەڭ – دانىشپاننىڭ قالدىرعان دانالىعىن حالىق زور ىنتا-جiگەرمەن تانىپ-بiلۋگە، ناسيحاتتاۋعا ۇمتىلعان ەڭ ايشىقتى كەزەڭ ەدi. اباي قايتىس بولىسىمەن-اق حالقىمىزدىڭ iرi تۇلعالارىنىڭ بiرi ءاليحان بوكەيحانوۆ تاريحتا تۇڭعىش رەت ۇلى ويشىلدىڭ ءومiربايانى مەن دۇنيەگە كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى شىعارماشىلىق مۇراسىنان بiرشاما تولىق ماعلۇمات كەلتiرە وتىرىپ، اباي دۇنيەتانىمىن ورىس تiلiندە شىعاتىن «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتi ارقىلى جالعىز سەمەي ءوڭiرi, جالعىز قازاق دالاسى ەمەس، بۇكiل رەسەي كولەمiندەگi قالىڭ جۇرتشىلىققا جەتكiزدi. ءسويتiپ ءا.بوكەيحانوۆ ۇلى ويشىلدىڭ العاشقى شەجiرەشiسi جانە زەردەلi زەرتتەۋشiسi بولدى. 

سونان كەيiن قازاق زيالىلارىنىڭ بiرi احمەت بايتۇرسىنوۆ «قازاق» گازەتiنiڭ ءۇش سانىنا «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن تاقىرىپپەن كولەمدi ماقالا جاريالاپ، ابايدىڭ ۇلى كوسەمدiگi تۋرالى ءوزiنiڭ بايسالدى پiكiرiن بىلاي دەپ بiلدiردi: «ءسوز جازاتىن ادام ءارi جازۋشى، ءارi سىنشى بولارعا كەرەك. ءسوزدiڭ شىرايلى، اجارلى بولۋىنا ويدىڭ شەبەرلiگi كەرەك. ۇنامدى، ورىندى، ءدامدi بولۋىنا سىنشىلدىق كەرەك. ماعىنالى، ماڭىزدى بولۋىنا بiلiم كەرەك. ابايدا وسى ۇشەۋi دە بولعان. بۇلاردىڭ ۇستiنە اباي – كوسەم، ۇلگi شىعارىپ، ونەگە جايعىش بولعان... ابايدى قازاق بالاسى تەگiس تانىپ، تەگiس بiلۋ كەرەك». 

ال حالىق ساڭلاقتارىنىڭ بiرi مiرجاقىپ دۋلاتوۆ اباي ۇلىلىعىن تەرەڭىنەن ءتۇسىنىپ، بىلاي دەپ ناسيحاتتاپ جوعارى باعا بەرەدى: «بالكي، مۇنان كەيiن ابايدان ۇزدiك ارتىق اقىندار، جازۋشىلار شىعار، بiراق ەڭ جوعارعى، ارداقتى ورىن ابايدiكi, قازاق حالقىنا ساۋلە بەرiپ، العاشقى اتقان جارىق جۇلدىز – اباي». 

ماعجان جۇماباەۆتىڭ رۋحاني بيiك دەڭگەيi اباي بولمىسىن ءدال تانىپ، وعان ءادiل باعا بەرۋiنە مۇمكiندiك بەردi. ول بiرiنشi بولىپ ابايدىڭ حاكiمدiگiن انىقتاپ، 1912 جىلى «التىن حاكiم ابايعاڭ» اتتى ولەڭiندە بىلاي دەدi: 

شىن حاكiم، ءسوزiڭ اسىل باعا جەتپەس، 

بiر ءسوزiڭ مىڭ جىل جۇرسە ءدامi كەتپەس. 

بۇل الدىڭعى تولقىن اعالاردىڭ جورالعىسىن جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ جالعاستىردى. سولاردىڭ ۇيتقىسىمەن سەمەيدە 1918 جىلى «اباي» جۋرنالى شىعارىلدى. جۋرنال بiر جىل عانا ءومiر ءسۇرiپ، 12 ءنومiر شىعارىلعانىنا قاراماستان، اباي مۇراسىن جيناستىرۋ، ونى زەرتتەپ، حالىققا ناسيحاتتاۋ iسiندە ەلەۋلi iستەر اتقارىپ ۇلگەردi. 

پروفەسسور ا.ساعديدىڭ «اباي» اتتى زەرتتەۋ جۇمىسى دا وسى كەزەڭنىڭ ەلەۋلى جەتىستىگى ەدى. 

وسى قىسقا شولۋدىڭ وزiنەن-اق حح عاسىردىڭ باسىندا ابايتانۋ سالاسى شىن مانiندە ءورiس العانىن كورەمiز. حالىقتىڭ زيالى قاۋىمى رۋحاني كوسەمiن ۇلكەن ىنتا، تازا جۇرەكپەن قابىلداپ، تەرەڭ تانۋعا ۇمتىلۋىنىڭ ناتيجەسiندە ويشىلدىڭ رۋحاني دۇنيەسi كەڭiنەن زەرتتەلىپ اشىلا باستادى. حالىق ونىڭ حاكiمدiگiن تانىدى. ابايتانۋ عىلىمى ءۇشiن بۇل قارقىندى زەرتتەلگەن «التىن» كەزەڭ بولدى، بiراق قوعامداعى ساياسي-الەۋمەتتiك جاعداي ونى كۇرت وزگەرتiپ جiبەردi. 

ەكiنشi, قۇلدىراۋ كەزەڭى. بۇل كەزەڭ جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ورتا تۇسىنان وتىزىنشى جىلداردىڭ اياعىنا دەيiن سوزىلادى. اباي مۇراسىنىڭ تاعدىرىن تۇنەك جولعا بۇرعان وتپەلى، ەڭ اۋىر دا شەشۋشi وسى كەزەڭ بولدى. سەبەبi ابايتانۋ تاعدىرىنىڭ كۇرت وزگەرۋi ءدال وسى ۋاقىتتا شەشiلدi. بۇعان ەلدەگi ساياسي احۋال سەبەپ بولدى. حالىقتى «ماڭگiلiك باقىتقا»، ياعني كوممۋنيزمگە رۋحاني بولمىستى مويىنداماي-اق، تەك قانا تۇرپايى ماتەريالدىق الەمنiڭ زاڭدىلىعى بويىنشا جەتكiزۋگە بولادى دەگەن جاڭساق قاعيدانى يدەولوگيالىق قۇرال ەتiپ العان اتەيستiك كوزقاراستاعى توتاليتارلىق ۇكiمەت بولمىستىڭ شىنايى رۋحاني قاجەتتiلiكتەرiن تۇگەلدەي جويۋعا كiرiستi. سەبەبi, اقيقاتقا سايكەس كەلمەيتiن سىڭارجاقتى، قىڭىر يدەيانى تەك توتاليتارلىق ادiسپەن عانا جۇيەگە اسىرۋعا بولاتىن ەدi. سوندىقتان كەڭەس ۇكiمەتi ازامات سوعىسى بiتە سالىسىمەن، ەلدiڭ ەسiن جيدىرماستان، حالىقتى يدەولوگيالىق ساراپتان وتكiزۋگە كiرiستi. توتاليتارلىق جۇيە ءوزiنiڭ قالىبىنا كەلمەيتiن يدەولوگيالىق اعىمدار وكiلدەرiن تۇگەلدەي قۇرتۋعا بەت الدى. ول ءۇشىن رەۆوليۋتسيانىڭ ىشكى جاۋلارى مەن سابوتاجعا قارسى كۇرەس ءۇشىن قۇرىلعان ءبىر كەزدەگى چك ەندى وگپۋ بولىپ جاڭاشا قۇرىلدى. ءسويتىپ، ول كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا تۋرا كەلمەيتىن يدەيالىق اعىمدارمەن كۇرەسەتىن قاھارلى ۇيىمعا اينالدى. 

وزدەرiنiڭ تۇپكi ماقساتتارىن كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ ساياساتىمەن ۇندەستiرiپ، ادال قىزمەت ەتۋگە كiرiسكەن الاشتىقتارعا «ۇلتشىلدار» دەگەن تاڭبا باسىلىپ، ولار ساياسي قۋعىنعا ۇشىرادى. ابايدى سولاردىڭ ساياسي كوسەمi رەتiندە تانىعاندىقتان، ونىڭ مۇراسىنا ۇلكەن قاتەر ءتوندi. سەبەبi بۇكiل بولمىس زاڭدىلىعىن تولىق قامتيتىن اباي مۇراسى تەرەڭ رۋحاني ماندە بولعاندىقتان، ول پراگماتيكالىق، دورەكi اتەيستiك يدەياعا كەرەعار ەدi. سوندىقتان رەپرەسسيا قۇرالى ۇلى مۇراعا تۋرا باعىتتالىپ، ابايعا «ۇلتشىلداردىڭ اتاسى»، «باي اقىنى» دەگەن جالا جاۋىپ، ونىڭ قالدىرعان رۋحاني مۇراسىن الاش قايراتكەرلەرiمەن قاتار جويۋعا كiرiستi. قىسقاسى، زامان اعىمى كۇرت وزگەرiپ، ابايتانۋ سالاسىنىڭ تاريحي بارىسى بوتەن ارناعا بۇرىلدى. 

سول كەزەڭدەگi اباي مۇراسىن باعالاۋ دەڭگەيى قاندايلىعىنا كوز جەتكiزۋ ءۇشiن بiرنەشە مىسالدار كەلتiرەيiك. 1928 جىلى 2 شiلدەدە «سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتىندە جوعارى لاۋازىم يەسi بولىپ جۇرگەن فيلوسوف Iلياس قابىلوۆتىڭ «فيلوسوفيا كازاحسكوگو پوەتا ابايا ي ەە كريتيكا» دەيتiن ماقالاسى جاريالاندى. ابايدىڭ دۇنيەتانىمىن سول كەزدەگى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان بۇرمالاۋدى وسى جۇمىستان كورۋگە بولادى. اۆتور ابايدى قازاق ەلىندەگى ەسكi پاتريارحالدىق-رۋلىق ءتارتiپتىڭ جوقشىسى جانە جاڭا تۋىنداپ كەلە جاتقان ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ جارشىسى ەتiپ كورسەتەدi دە، ويشىلدىڭ مۇراسىن بۇگiنگi قوعام ومiرiنە جارامسىز، تiپتi زياندى دەپ باعالاپ، ونىڭ اتىنا تiل تيگiزiپ، نەشە ءتۇرلi ساياسي جۇگەنسiز سوزدەرمەن بالاعاتتايدى. ول ماقالاسىن بىلاي دەپ اياقتايدى: «قازاقستان پارتيا ورگاندارىنىڭ يدەولوگيالىق مايدانداعى ەڭ ماڭىزدى مiندەتi ابايزمدi كادiمگi بۋرجۋازيالىق قوقسىق رەتiندە قۇرتۋ بولىپ تابىلادى. سوندىقتان قىسقا مەرزiمدە قازاقستاننىڭ پارتيالىق-كەڭەس ۇيىمدارىنىڭ بارلىق مادەني كۇشiن اباي iلiمiنە جانە ونىڭ جاقتاستارىنا قارسى ۇيىمداستىرۋ كەرەك». 

ابايدىڭ ويشىلدىعىن زەرتتەۋشiلەر عانا ەمەس، ونىڭ اقىندىعىن زەرتتەپ جۇرگەن فيلولوگ-ادەبيەتشiلەردiڭ كوزقاراسى دا وسى پىكىردەن الىس كەتكەن جوق. وعان بەلگiلi جۋرناليست، بiلگiر ادەبيەتشi, بەلسەندi سىنشى اتانعان عابباس توعجانوۆتىڭ 1935 جىلى الماتى مەن قازاندا لاتىن ارپiمەن باسىلىپ شىققان «Abaj» اتتى ادەبي-سىن كiتابi دالەل بولا الادى. 

بiراق قازاق مادەنيەتiندە ابايدىڭ ورنىن ەشتەڭەمەن تولتىرۋعا بولمايتىن ەدi. بۇنى سول كەزدەگi يدەولوگيانى باسقارۋشىلار دا، زيالى قاۋىم دا جاقسى ءتۇسiندi. سوندىقتان اباي مۇراسىنىڭ تاعدىرى جونiندە عىلىم، مادەنيەت، ونەر سالاسىندا جۇرگەن قايراتكەرلەر اراسىندا ايتىس باستالدى. مۇنىڭ ءبارi, بەلگiلi دارەجەدە، ورتالىقتان شىققان، كوممۋنيستiك پارتيانىڭ پرولەتارلىق ەمەس مۇراعا شابۋىل باستاعان ساياساتىنىڭ ىقپالىمەن بولدى. ءاربiر قوعامدىق فورماتسيادا ءومiر سۇرگەن ادامدار سول ءداۋiردiڭ يدەولوگتارى (فەودالدىق ءداۋiر اقىنى، بۋرجۋازيا اقىنى، پرولەتاريات اقىنى، ت.س.س.) سانالدى. جەرگiلiكتi قوعامنىڭ دامۋ بارىسى ەسكەرiلمەي، وعان قاتىستى قۇبىلىستارعا ورتالىقتاعى باعالار كوشiرiلiپ جاپسىرىلدى. 

سول سياقتى يدەولوگيالىق ساياساتتىڭ اسەرiمەن اباي فيلوسوفياسى سىرتقا تەبىلدى. ماسەلەن، ابايدىڭ حاكiمدiگi ۇمىتىلىپ، ونىڭ رۋحاني دۇنيەسىنە تەرەڭ ەنۋگە مۇمكiندiك بولمادى. سەبەبi دانىشپاننىڭ «اللانىڭ ءوزi دە راس، ءسوزi دە راس» دەيتiن ويلارى، دۇنيە سىرلارىن تۇگەل قامتيتىن حاكiمدiك تۇجىرىمدارى كوممۋنيستiك يدەولوگياعا كەرەعار ەدi. سوندىقتان، اباي مۇراسىن جاڭا اعىمعا بەيىمدەپ، ساياسات مۇددەسىندە پايدالانۋ ءۇشىن ەندى ونىڭ اقىندىعىنا عانا كوڭiل ءبولىنىپ، ءوزىن اعارتۋشى، اسسا ۇلى گۋمانيست رەتىندە عانا تانىپ ناسيحاتتايتىن بولدى. ءسويتiپ، كەلەشەكتە اباي مۇراسى تەك وسى دەڭگەيدە عانا زەرتتەلىپ باعالاندى. ارينە، بۇنداي كوزقاراس ۇزاق ۋاقىت ونىڭ رۋحاني بيiك تۇلعاسىن، شىنايى ۇلىلىعىن كولەگەيلەگەن قارا بۇلت iسپەتتi ەدi. وسىلاي اباي ءىلىمى كوممۋنيستىك ساياساتتىڭ قۇرالىنا اينالدى. 

ءۇشiنشi, توقىراۋ كەزەڭى. بۇل كەزەڭ وتىزىنشى جىلداردىڭ اياعى، قىرقىنشى جىلداردىڭ باسىنان باستاپ ەلiمiزدiڭ تاۋەلسiزدiك الۋىنا دەيiن، ياعني 1991 جىلعا دەيiن سوزىلدى. ول ساياسي قىسپاقتىڭ السiرەپ، نە بولماسا كۇشەيگەنiنە بايلانىستى تولقىمالى بولدى. ابايدى «ۇلى اقىن» دەپ باعالاعان تانىم وزگەرمەي ساقتالىپ، ال ويشىلدىعى شەت قاعىلعان احۋال قالىپتاستى. بۇل اباي ۇلىلىعىن تولىق تانۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن توقىراۋ كەزەڭى ەدى. م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا «ابايتانۋ» دەگەن ءبولىم اشىلدى. كەڭەس داۋiرiندە، 1985 جىلعا دەيiن، ابايتانۋ سالاسىندا جيىرما ءتورت دوكتورلىق جانە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعالعان ەكەن. بۇلار، نەگiزiنەن، ابايدىڭ اقىندىعىن، ءسوز ونەرiن زەرتتەگەن فيلولوگيالىق باعىتتاعى جۇمىستار. ارينە، ابايدىڭ ويشىلدىعىنا كوڭiل اۋدارعان ك.بەيسەنبيەۆ، ءا.جيرەنشين، س.مۇقانوۆ، ن.سميرنوۆا، م.سيلچەنكو، ت.تاجiباەۆ ءتارiزدi زەرتتەۋشiلەردiڭ iرiلi-كiشiلi بiرسىپىرا جۇمىستارى بولدى. بiراق ولارعا زاماننىڭ تار ارناسى ويشىلدىڭ رۋحاني دۇنيەسiن تولىق اشىپ، وزىندىك باعاسىن بەرۋگە مۇمكiندiك بەرمەدi. 

دەگەنمەن، وسىنىڭ ءوزi, بۇل توقىراۋ كەزەڭى ءۇشiن، ۇلى اقىندى مۇلدە ۇمىتتىرماۋ جولىنداعى جەڭiس ەدi. ءسويتiپ، ابايدىڭ حاكiمدiك تاعىلىمى شوعىرلانعان قاراسوزدەرiن فيلوسوفتار ەمەس، ادەبيەتشiلەر زەرتتەدى. ونىڭ وزiندە ەلۋiنشi جىلداردىڭ باس كەزiندە عانا فيلولوگ عالىم حانعالي سۇيiنشاليەۆتiڭ «ابايدىڭ قاراسوزدەرi» اتتى مونوگرافياسىندا كورiنiس تاپتى. ول، ارينە، نەگiزگi نازاردى قاراسوزدەردiڭ يدەياسىنا ەمەس، ادەبيەتشi رەتiندە ولاردىڭ تەكستولوگياسىنا، ءتۇر، ستيل، تiل ەرەكشەلiكتەرiنە اۋداردى. 

بۇل كەزەڭدە اباي مەكتەبiندە زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى، ادەبيەتشi عالىم، اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ورنى بولەك بولدى. ونىڭ «اباي (يبراگيم) قۇنانبايۇلى»  اتتى مونوگرافيا جازىپ، ونى بiرنەشە رەت وڭدەۋدەن وتكiزگەنi, اباي ومiرiنە سۇيەنە وتىرىپ «اباي جولى» اتتى ەپوپەياسىن جازعانى كوپشiلiككە بەلگiلi. بiراق اباي ءۇشiن كۇرەسۋ جولىندا ول ۇنەمi قۋدالانۋدا بولدى. م.اۋەزوۆ ابايعا شىعىس مادەنيەتiنiڭ اسەرiن، سۋفيزمنiڭ اسەرiن كورسەتكەنi, مۇسىلمان الەمiندە ابايدىڭ جاڭاشىل، رەفورميست بولۋعا جاقىنداعانىن، ابايدىڭ ءوزiن ورىس اقىندارىنان كەم ساناماعانىن كورسەتكەنi ءۇشiن سىنعا الىندى. ابايدىڭ رۋحاني دۇنيەسiنە تەرەڭدەپ ەنۋگە ساياسي جاعداي مۇمكiندiك بەرمەگەندiكتەن، بۇل كەزەڭدە ويشىل مۇراسى تەك قانا جالپى وركەنيەتتiك جانە گۋمانيستiك دەڭگەيدە باعالانىپ، ونىڭ اعارتۋشىلىق، نەمەسە دەموكراتيالىق پىكىرلەرىنە كوڭiل اۋداراتىن شىعارمالار باسىم بولدى. اباي مەكتەبiندە وسى باعىتتا ح.ادiلگەرەەۆ، ت.الiمقۇلوۆ، ك.بەيسەمبيەۆ، ە.ەرمەكوۆ، ءا.قوڭىراتباەۆ ءتارiزدi بiرسىپىرا زەرتتەۋشiلەر ەڭبەك ەتتi. 

دەگەنمەن ۋاقىت وتكەن سايىن ساياسي قىسپاق السiرەپ، اباي مۇراسىنىڭ دەڭگەيi قوعامداعى قالىپتاسقان وي-پiكiردەن الدەقايدا جوعارى ەكەنi كوپتەگەن عالىمداردىڭ كوكەيىنە قونا باستادى. سوندىقتان ابايدىڭ دۇنيەتانىمىن باسقا قىرىنان تالداۋعا ۇمتىلعان بiرسىپىرا ەڭبەكتەر دە پايدا بولدى. بۇلاردىڭ قاتارىندا ج.ءابديلدين، ق.ابiشەۆ، س.اقاتاي، م.بۋراباەۆ، ع.بارلىباەۆا، ءا.نىسانباەۆ، ق.نۇرلانوۆا، م.ورىنبەكوۆ، ع.ەسىم جانە باسقا فيلوسوف عالىمداردى اتاۋعا بولادى. 

جالپى العاندا، بۇل كەزەڭدە اباي دۇنيەتانىمىنا تەرەڭدەپ ەنۋگە مۇمكiندiك بولماسا دا، حالقىمىزدىڭ ونەر-بiلiم جەتiستiكتەرiنە قول جەتكiزگەن iرi-iرi تۇلعالارى ءاردايىم اباي ونەرi دەڭگەيiمەن باعالانىپ وتىردى. بۇل ولاردىڭ شىعارماشىلىق بيiگiنە ىلعي دا اباي بيiگiنەن قاراپ، جەتiلۋ جولدارىن بولجاپ وتىرۋعا مۇمكiندiك بەردi. 

ءتورتiنشi, جاڭا كەزەڭ. بۇل كەزەڭ ەلiمiزدiڭ ەگەمەندiك العان ۋاقىتىنان، ياعني 1991 جىلدان باستالىپ، بۇگiنگi كۇندەرگە دەيiن سوزىلىپ كەلەدi. بۇل كەزەڭ – كوممۋنيستiك بiرجاقتى ساياسات جويىلعاننان كەيiنگى، ابايدىڭ حاكiمدiك مۇراسىنا جاڭاشا كوزقاراس كەزەڭى. مۇنىڭ ءوزi ابايدىڭ ويشىلدىق الەمىن شىن مانiندەگi رۋحاني تۇرعىدان زەرتتەۋ كەزەڭi ەندi عانا باستالدى دەگەندi بiلدiرەدi. اباي مۇراسى باسقا جاعىنان قانشا كوپ زەرتتەلسە دە، فيلوسوفيا عىلىمى ءۇشiن ءالi يگەرiلمەگەن تىڭمەن بiردەي. بۇگiنگi تاڭدا ونىڭ دۇنيەتانىمىنا جاڭا كوزقاراسپەن قاراپ، اقيقات ءمانiن تانىپ، ناسيحاتتاۋ ارقىلى ءنارلi رۋحاني بۇلاعىنان حالىقتىڭ سۋسىنىن مەيلىنشە قاندىرۋعا مۇمكiندiك تۋدى. ال ابايعا جاڭا كوزقاراس دەگەنiمiز بۇعان دەيiن اسا كوڭiل بولiنبەي كەلگەن ونىڭ حاكiمدiگiن تانۋ، ياعني ويشىل مۇراسىنىڭ نەگiزگi قۇندىلىعى ونىڭ «اللانىڭ ءوزi دە راس، ءسوزi دە راس» دەگەن سوزiنە نەگiزدەلەتiنiن مويىنداۋ. سونىمەن بiرگە اباي دۇنيەتانىمى بۇگiنگi قالىپتاسقان دiندارلىق شەڭبەردەن الدەقايدا كەڭ جاتقانىن ەسكەرۋ. ونىڭ بiزگە قالدىرعان دۇنيەسi دiني كوزقاراس قانا ەمەس، سونىمەن بiرگە، جالپى الەمدiك زاڭدىلىقتاردى قامتيتىن رۋحانيلىق دەڭگەيدە جاتىر. بۇل باعىتتا اكادەميك ع.ەسiمنىڭ «اباي دۇنيەتانىمىن تانۋ – قازاق فيلوسوفياسىن تانۋدىڭ كiلتi» دەگەن ويدى دالەلدەيتiن بiرسىپىرا شىعارمالارىنىڭ ماڭىزى زور. بۇلار ابايدىڭ حاكiمدiگiن تانۋعا بەتبۇرىس جاساپ، ابايتانۋ سالاسىن جاڭا ارناعا سالۋعا ارنالعان ەڭبەكتەر بولىپ تابىلادى. 

سونىمەن، جاڭا كەزەڭدەگى ابايعا كوزقاراستىڭ باستى ەرەكشەلىگى – كەمەڭگەر اقىننىڭ ويشىلدىعىنا كوڭىل ءبولۋ. ياعني اباي تۇلعاسىنان ۇلى اقىندى عانا ەمەس، ەندى ۇلى ويشىلدى دا كورۋىمىز كەرەك. وكىنىشكە قاراي بۇل كوزقاراس عالىمداردىڭ اراسىندا دا، كوپشىلىك اراسىندا دا ءالى تولىق قالىپتاسا قويعان جوق. بۇعان جاقسى دالەلدىڭ ءبىرى – ەسكى كوزقاراس پەن جاڭا كوزقاراستىڭ اراسىنداعى داۋدىڭ اشىق كۇرەسكە اينالۋى. بۇگىنگى كۇندەرى ابايدى ۇلى گۋمانيست، اعارتۋشى دەپ قانا قابىلداماي، ونى ۇلى ويشىل رەتىندە قابىلداپ، رۋحاني دەڭگەيىن اشىپ كورسەتۋ ماسەلەسى تۇر. سوندا عانا ۇلى مۇرانىڭ بۇكىلادامزاتتىق قۇندىلىعىن كورىپ، ونى ءوز دارەجەسىندە قابىلداي الامىز. اسىرەسە بۇگىنگى كۇندەردەگى رۋحاني جاڭعىرۋ بارىسىندا اباي ءىلىمىن قولدانۋ جولدارى كەڭىنەن زەرتتەلۋى كەرەك. سونىمەن بىرگە، ويشىل مۇراسىنىڭ تۇپكى ءمانىن، كەمەل ادام، حال ءىلىمى، يماني گۇل، تولىق ادام ءىلىمى دەگەن كەيبىر عالىمدارعا ءالى دە بولسا بۇلىڭعىر بولىپ جۇرگەن تانىمدار جۇيەسىن زەرتتەپ اشۋىمىز كەرەك. ال بۇلاردىڭ بارلىعى دا فيلوسوفيالىق تانىمدار، سوندىقتان، ءسوز جوق، ولاردى زەرتتەۋ فيلولوگتاردىڭ عانا ەمەس، فيلوسوفتار مەن تەولوگتاردىڭ ءىسى. 

دوسىم وماروۆ,

ابايتانۋشى، تەولوگ.

Abai.kz