شايمەردەن قوسشىعۇلوۆىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا وراي

حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق ازاتتىق قوزعالىسى جاڭاشا تۇتانىپ، يمپەرياداعى رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسپەن استاسا، تەز ورىستەدى. ونىڭ باستاۋىندا ءدىني قىزمەتشىلەر تۇردى. سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ ەدى. ونىڭ ازان شاقىرىپ قويىلعان ەسىمى شاھماردان بولسا كەرەك، ەل اراسىندا قۇرمەتپەن شايكە مولدا دەپ اتالادى ەكەن. ورىس دەرەككوزدەرىندە كوششەگۋلوۆ (كوچەگۋلوۆ) شايماردان تۇرىندە تاڭبالانعان. شايمەردەندى كەزىندە اقمولا وبلىسىنىڭ سايلاۋشىلارى رەسەي يمپەرياسىندا رەۆوليۋتسيا تولقىنىمەن شاڭىراق كوتەرگەن مەملەكەتتىك دۋمانىڭ العاشقى ەكى شاقىرىلىمىنا دا دەپۋتات ەتىپ سايلاعان. ياعني ول قازاق قاۋىمىنا تانىمال  قوعام قايراتكەرى بولعان-دى.

يمپەرياداعى سول كەزگى اكىمشىلىك ءبولىنىس بويىنشا شايمەردەن قوسشىعۇلۇلى اقمولا وبلىسىنىڭ كوكشەتاۋ ۇيەزىندەگى قوتىركول بولىسى اۋماعىندا 1869 (1870) جىلى دۇنيەگە كەلگەن، ياعني تۋعانىنا بيىل 150 جىل تولىپ وتىر.  شايمەردەن جاس شاعىندا اۋىل مولداسىنان حات تانىعان ەكەن. ودان وقۋىن كوكشەتاۋ، قىزىلجار، بۇحارا مەدرەسەلەرىندە جالعاستىرعان كورىنەدى. شايمەردەننىڭ ۇستازى ناۋرىزباي تالاسۇلى 1886 جىلدان بەرى كوكشەتاۋ قالاسىندا يمام رەتىندە مەشىت ۇستايتىن. ول ۇزاق جىلدار بويى بۇحارا مەن باعداتتان ءبىلىم العان، سول جاقتاردا ءدىني عىلىممەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن، ارقا ءوڭىرى حالقىنىڭ ارنايى وكىلدەر جىبەرىپ، ەلگە شاقىرۋى  بويىنشا كوكشەتاۋعا كەلگەن عۇلاما، ءدىني قايراتكەر ەدى. جۇرت ونى قۇرمەتپەن ناۋان حازىرەت دەپ اتاپ كەتكەن. ناۋان حازىرەت ولكەدەگى ەل-جۇرتتىڭ مۇسىلماندىق نەگىزىن نىعايتۋعا كوپ كوڭىل ءبولدى. مەشىتتىڭ جانىنان مەد­رەسە اشتى. مەد­رەسەدە الىس اۋىلداردان كەلەتىندەر ءۇشىن جاتىپ وقيتىن ينتەرنات سالعىزدى. شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ وسى مەد­رەسەنىڭ مۇعالىمى ءارى حازىرەتتىڭ كومەكشىسى بولىپ قىزمەت ىستەدى.

بۇل قازاق جەرىندە رەسەي پاتشالىعىنىڭ ساياسي ۇستەمدىگى تولىق ور­ناعان شاق ەدى. ۇلى دالاداعى شۇرايلى جەر-سۋدى يەمدەنىپ الۋ ءوز الدىنا، ونى مەكەندەۋشى ەل-جۇرتتىڭ ساناسىن رۋحاني تۇرعىدا وتارلاۋ جان-جاقتى ءجۇرىپ جاتقان كەز بولاتىن. جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ رۇق­ساتىنسىز مۇسىلمان مەكتەپتەرىن  اشۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان-دى. ءسويتىپ ۇكىمەت جاڭا مەكتەپ-مەدرەسەلەردى قازاق ىشىندە ءىس جۇزىندە اشقىزبادى. جالپى، بۇراتانالاردىڭ يسلام ءدىنىن ۇستانۋىنا شەكتەۋ قويىلدى. ولاردىڭ مۇسىلماندىقتان ىرگەلەرىن اجىراتىپ،  حريستيان ءدىنىن «ءوز ەرىكتەرىمەن» قابىل الۋىن بىرتىندەپ، ايلامەن ىسكە اسىرۋ كوزدەلگەن-ءتىن. نە كەرەك، وتارشىلداردىڭ ىشكى ساياساتىندا قازاق­تاردى شو­قىن­دىرۋ جانە ورىستاندىرۋ جولدارى مەن شارالارى جان-جاقتى قا­راستىرىلدى. وسى ماقساتتاعى نەگىزگى ءرول ۇكىمەت وقۋ ورىندارىنا جۇكتەلدى. ورىس-قازاق مەكتەپتەرىمەن قاتار قازاق قىز­دارى ءۇشىن ارنايى مەكتەپتەر اشۋ ۋاعىزدالدى. وسىنداي ارەكەت ارقىلى «ولاردى ورىسشا وقىتىپ، تاربيەلەۋ جولىمەن ورىس مادەني­ە­ت­ىنە قاراتۋ» قاجەتتىگى، سوندا قازاق قىزدارىنىڭ «تۇرمىس قۇ­رىپ، انا بولعاندا وزدەرىنىڭ كۇيەۋلەرى مەن بالالارىنا ورىس مادەني­ە­ت­ىنىڭ ىقپالىن تيگىزەتىنى» كۇمانسىز ەكەنى اشىق تا انىق ءتۇسىندىرىلدى.  جۇمىس ىستەپ تۇرعان، ازىرگە جابىلا قويماعان قازاق مەكتەپتەرىندە بالالارعا ورىس ءتىلىن وقى­تۋ ءمىن­دەتتەلدى. ءتىپتى قازاق ءتىلىن­دە ساباق بەرۋگە تىيىم سالىندى. ەل ىشىندەگى مولدالاردىڭ سانىن بارىنشا ازايتۋ ماقسات ەتىلدى. ولاردى نەكە قيۋ، اجىرا­سۋ، جاڭا تۋعان ءسا­بي­لەر­گە ازان شاقىرىپ ات قويۋ  راسىمدەرىن اتقارۋدان قايتكەندە شەتتەتۋ كوزدەلدى. ۇكىمەت، ەڭ ارعىسى، جەرلەۋ راسىمدەرىن دە باقىلاۋعا الۋعا تىرىستى. قايتىس بولعانداردى جەر قوينىنا بەرۋگە ورىس ءدىني قىزمەتشىسى رۇقسات ەتۋ كەرەك بولدى.

اقمولا وبلىسىنىڭ اكىمشىلىگى 1901 جىلى كوكشەتاۋ قالاسىنداعى مەشىتتىڭ يمامى ناۋرىزباي تالاسۇلىنىڭ قىز­مەتىنە تى­يىم سالدى. وبلىستاعى بولىستاردىڭ وكىل­­دەرى باس قوسقان توتەنشە جيىلىستا «قازاقتاردا ءدىن جوق، بۇدان بىلاي شاريعات جولىن ۇستاۋعا رۇقسات بەرىلمەيدى» دەپ اشىق جاريالادى. مۇنداي احۋال وتارشىل بيلىكتىڭ قازاق ەلىنە قاتىستى جۇرگىزىپ وتىرعان سايا­ساتىنا جاپپاي نارازىلىق سەزىمىن تۋعىزدى. وسى رەتتە كوكشەتاۋ يمامى ناۋان حازىرەت پەن ونىڭ كومەكشىسى شايمەردەن قوسشىعۇلۇلىنىڭ ايماقتاعى كوزى اشىق، وقىعان ازاماتتاردىڭ باسىن قوسۋعا ارەكەتتەنگەن سەبەبىن ابدەن تۇسىنۋگە بولادى. ولار وكىمەت شارالارىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ءدىني-رۋحاني تىنىس-تىرشىلىگىنە قاتتى قىسىم جاساپ وتىرعانىن ايقىن اجىراتىپ، ونداي ساياساتقا كوندىگە الماعان. سوعان بايلانىستى ەلدەگى كوكىرەگى وياۋ ازاماتتارمەن اقىلداسۋدى قوش كورگەن ەدى. بىراق بۇلاردىڭ بەلگىلى تۇلعالاردى ءبىر جەرگە جينالۋعا شاقىرماق نيەتتەرى اكىمشىلىكتىڭ قۇپيا قىزمەتى نازارىنان تىس قالعان جوق-تىن. تيىسىنشە يمام مەن ونىڭ كومەكشىسى قۋدالاۋعا ءتۇستى.

جاندارمەريا 1903 جىلعى 2 ساۋىردە كوكشەتاۋداعى مەشىتتى، ناۋان حازىرەت پەن شايمەردەن قوسشىعۇلۇلىن جەكە وزدەرىن ءتىنتتى. ءتىنتۋ ناتيجەسىندە كۇدىكتەرىن راستايتىن دالەل تاۋىپ، 3 ساۋىردە قوسشىعۇلوۆتى تۇتقىندادى.  ايماقتاعى ول حات جولداعان بەلگىلى تۇلعالاردىڭ اتى-جوندەرى، مەكەن-جايلارى انىقتالدى. ءبارىن دە، سونىڭ ىشىندە جيدەبايداعى ۇلى ابايدى دا ءتىنتتى. ونىڭ قاسىنداعى ادامداردىڭ قويىن-قونىشىنان دەيىن تىمىسكىلەي تەكسەرىپ ءجۇرىپ،  شايمەردەن جازعان حاتتى تاپتى. «قىلمىستى» حاتقا بايلانىستى ولاردىڭ نە ويلاعاندارىن، نە ىستەمەك بولعاندارىن انىقتاۋعا تىرىستى. نازارلارىنا العان زيالىلاردىڭ ۇيلەرىندەگى ءتۇرلى قولجازبالارىن، كىتاپحانالارىن تاركىلەدى.

سانكت-پەتەربۋرگتە وتىرعان يمپەريا ىشكى ىستەر مي­نيسترى جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ ماتەريالدارى نەگىزىندە كوكشەتاۋ مەشىتىنىڭ يمامى ناۋرىزباي تالاسوۆ پەن ونىڭ كومەكشىسى، مەدرەسە مۇعالىمى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆتى «قازاقتاردى بيلىككە قارسى قويۋشىلار» دەپ تاپتى. 1903 جىلعى 17 شىلدەدە جازا رەتىندە حازىرەتكە – 3 جىل،  ونىڭ كومەكشىسىنە 5 جىل كەسىپ، يركۋتسك گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا جەر اۋدارۋعا شەشىم شىعاردى.

حالىق اراسىندا كەڭ تانىمال ءدىني قىزمەتشىلەردىڭ بۇلاي قۋدالانۋى ەل-جۇرتتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. سودان، ءىس جۇزىندە الاش قوزعالىسىن ۇشقىنداتقان العاشقى ارەكەتتەر، ولاردى بوساتۋدى تالاپ ەتكەن قوزعالىس باستالدى. اكىمشىلىكتىڭ وزبىر قىلىعىن اشكەرەلەگەن ءجايت 1905 جىلعى ايگىلى قارقارالى پەتيتسياسىندا دا شەگەلەپ ايتىلدى. سول جىلى، ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ دۇمپۋىمەن، شايمەردەن قوسشىعۇلۇلى ايداۋدان قايتتى.  1905 جىلعى تامىزدا جاسىرىن جاعدايدا رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ العاشقى سەزى وتكىزىلگەن، ونىڭ ازاتتىق اڭساعان يدەياسىن شايكە مولدا بىردەن قولدادى.  ۇزاماي ول كەزەكتى ءىى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار سەزىنە دەلەگات بولىپ سايلاندى. بۇل جيىنعا دا بيلىك رۇقسات بەرگەن جوق، سوندىقتان دا سەزد 1906 جىلعى قاڭتاردا سانكت-پەتەربۋرگتە جاسىرىن جاعدايدا وتكەن ەدى.

ەكىنشى سەزدە رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن قورعاۋمەن شۇعىلداناتىن ساياسي پارتيا قۇرۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن-ءتىن. شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ وسى باستامانى – مۇسىلمانداردىڭ حالىقتىق ساياسي پارتياسىن قۇرۋ قاجەتتىگىن قولداپ، قۋاتتادى. دەلەگاتتار ونى پارتيا باعدارلاماسىن جاساۋ ءۇشىن قۇرىلعان كوميسسيانىڭ قۇرامىنا  سايلادى. شايكە مولدا باعدارلامانىڭ وقۋ ىسىنە قاتىستى بولىمىندەگى شارتتار مەن مىندەتتەردى تۇجىرىمداۋعا وزىندىك زور ۇلەس قوستى.  وسىلاي ول كۇللىرەسەيلىك مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى قايراتكەرىنە اينالدى.

1906 جىلعى 15 ماۋسىمدا اقمولا وبلىسىنىڭ قازاقتارىنان ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ شايكە مولدا سايلاندى. الايدا اقمولا وبلىستىق سايلاۋ كوميسسياسى «قوسشىعۇلوۆ ورىس ءتىلىن ناشار بىلەدى» دەگەن جەلەۋمەن، سايلاۋ ناتيجەسىنە قارسىلىق ءبىلدىردى. بىراق تىم سولشىل باعىت ۇستانعان ءبىرىنشى دۋما 8 شىلدەدە تارقاتىلىپ جىبەرىلگەندىكتەن، وبلىستىق سايلاۋ كوميسسياسى سايلاۋ ناۋقانىنا كاسساتسيا جاساۋعا، ياعني «ورىسشا ناشار سويلەيتىن شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ سايلاۋعا زاڭسىز قاتىسقاندىقتان، سايلاۋ ناۋقانىن زاڭسىز» دەپ تانىتۋعا ۇلگەرمەي قالدى.

بۇل ناۋقاننان كەيىن قوسشىعۇلۇلى 1906 جىلعى 15 تامىزدا نيجني نوۆگورودتا بولعان  ءۇشىنشى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان سەزىنە دەلەگات بوپ قاتىستى. سەزدىڭ تورالقاسىنا سايلاندى. سەزدىڭ بارىسىندا اعىمداعى ساياسي احۋال، وقۋ جانە ءدىن ىستەرى جونىندەگى قاۋلىلاردىڭ جوباسىن ازىرلەۋگە بەلسەنە اتسالىستى. سەزدە «رەسەي مۇسىلماندار وداعى» ۇيىمى قۇرىلعان،  شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ وسى وداقتىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدى. سەزدەن ەلىنە ورالعان سوڭ اقمولا وبلىسىنداعى ءوزىنىڭ ءۇيىن مەكتەپكە اينالدىرىپ، بالا وقىتتى. اعارتۋشىلىق قىزمەتىن رەسەي مۇسىلماندار وداعى ۇستانىمدارىنا سايكەس جۇرگىزۋدى ماقسات ەتتى.

1907 جىلى حالىق شايكە مولدا قوسشىعۇلۇلىن ەكىنشى مەمدۋماعا دەپۋتاتتىققا كانديدات ەتىپ ۇسىندى. قوسشىعۇلوۆتىڭ وبلىس قازاقتارى سايلاۋشىلارىنىڭ سەنىمىنە يە بولعانىنا قاراماستان،   تاعى دا ونىڭ «ورىس ءتىلىن ءبىلۋى جەتىمسىز بولعاندىقتان»، سايلاۋ ناتيجەسىن زاڭسىز دەپ تانۋعا ارەكەت جاسالدى. دەگەنمەن تىلەكتەس ازاماتتاردىڭ اقمولا وبلىستىق سايلاۋ كوميسسياسىندا بەلسەندى دە تاباندى، دالەلدى كۇرەس جۇرگىزۋى ناتيجەسىندە، شايمەردەن قوسشىعۇلوۆتىڭ مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ەكىنشى شاقىرىلىمىنا دەپۋتات بولىپ سايلانعانى مويىندالدى.

سانكت-پەتەربۋرگتە شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ ءىى مەمدۋما مۇشەسى رەتىندە مۇسىلمان فراكتسياسى مەن ءسىبىر توبىنىڭ جۇمىستارىنا قاتىسىپ تۇردى. قازاق ولكەسىنەن سايلانعان بارلىق دەپۋتاتتارمەن بىرگە باقىتجان قاراتاەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن دۋما قابىرعاسىندا، ۇكىمەت ورىندارىندا قازاق جەر-سۋىن قورعاۋدى كوزدەپ جۇرگىزىلگەن ءىس-شارالاردىڭ بارىنە اتسالىستى. سانكت-پەتەربۋرگتە شىعىپ تۇرعان تاتاردىڭ «ءۇلفات» («بىرلەسۋ») گازەتىنە قوسىمشا رەتىندە قازاقشا «سەركە» گازەتىنىڭ شىعۋىنا  دەمەۋشىلىك جاسادى. قوسشىعۇلۇلى قازاق قوعامدىق-ساياسي ويىنىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەس قوستى، ول ولكەدە ۇكىمەت سوتىنىڭ قىزمەت اياسىن شەكتەپ، شاريعات سوتىن ەنگىزۋدى جاقتاۋشىلار جاعىندا بولعان.

1907 جىلدىڭ 3 ماۋسىمىندا زاڭ شىعارۋ ىسىنە بۇدان بىلاي دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرى تۇرعىندارىن قاتىستىرماۋدى كوزدەگەن ايگىلى پاتشا مانيفەسى شىقتى. العاشقى شاقىرىلىمداعى ءتارىزدى سولشىل، ۇكىمەتكە جاقپايتىن كوزقاراستارىن وزگەرتپەگەن ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋما تاراتىلدى. قوسشىعۇلوۆ اقمولا وبلىسىنا ورالدى. سودان ساياساتقا ارالاسقان جوق. تۋعان وڭىرىندە  دىني جانە اعارتۋشىلىق ىستەرمەن شۇعىلدانىپ، تىنىش ءجۇرىپ جاتتى. بىراق سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا بالا وقىتۋداعى ەڭبەگى دۇرىس باعالانا قويمادى. مولدا رەتىندە ۇدايى قۋعىن كوردى. پاتشالىق كەزىندە دۋماعا دەپۋتات بولعاندىعى ەسكە الىنىپ، ساياسي قىسپاققا ۇشىرادى.

شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ الاش قوزعالىسىنا قاتىسۋشىلارعا قارسى جۇرگىزىلگەن ساياسي رەپرەسسيانىڭ العاشقى تولقىنىندا، 1931 جىلعى 4 مامىردا تۇتقىنعا الىندى. وگپۋ-ءدىڭ قازاقستان بويىنشا  القاسى جانىنداعى ايرىقشا ءماجىلىس 1932 جىلعى 14 قاڭتاردا ونى ءۇش جىلعا جەر اۋدارۋعا ۇكىم ەتتى. بۇل قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان ءدىني قىزمەتشى، قوعام قايراتكەرى شايكە مولدا قوسشىعۇلۇلىن  باقيعا اتتاندىرعان ۇكىم بولدى. قوسشىعۇلوۆ ەلدى سۇراپىل اشارشىلىق جايلاعان سول 1932 جىلى رەسەيدىڭ ومبى وبلىسىنداعى ماريانوۆكا تەمىرجول ستانساسى ماڭىندا  دۇنيە سالعان كورىنەدى.

ەسكى وكىمەتتىڭ قايتا قۇرۋ ساياساتى ورىستەگەندە، كسرو جوعارعى سوتى تورالقاسىنىڭ 1989 جىلعى 16 قاڭتارداعى پارمەنىنىڭ نەگىزىندە، كوكشەتاۋ وبلىستىق پروكۋراتۋراسى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆتى اقتادى. اقتاۋ (رەابيليتاتسيا) 1989 جىلعى  19 قىركۇيەكتە بولعان ەدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى اقمولا وبلىسى ەڭبەكشىلدەر (قازىرگى  ءبىرجان سال) اۋدانىنىڭ بۇگىنگى  ماكينكا اۋىلدىق وكرۋگى قۇرامىنداعى قوعام اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپكە شايمەردەن قوسشىعۇلۇلى ەسىمى بەرىلگەن.

سۋرەتتەردە:

ءىى مەمدۋما مۇشەسى شايمەردەن قوسشىعۇلۇلى

ءسىبىريا مەن دالا ولكەسىنەن كەلگەن ءىى مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتتارىنىڭ ءسىبىر پارلامەنتتىك توبى. وتىرعاندار (سول جاقتان): 1) تورعاي وبلىسىنىڭ دەپۋتاتى احمەت ءبىرىمجانوۆ; 3) اقمولا وبلىسىنىڭ دەپۋتاتى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ; 4) ءسىبىر توبىنىڭ توراعاسى، ومبىلىق دەپۋتات يننوكەنتي لاپتەۆ; 5) سەمەي وبلىسىنىڭ دەپۋتاتى تەمىرعالي نۇرەكەنوۆ

ءىى دۋماداعى مۇسىلمان فراكتسياسى دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىر توبى. وتىرعانداردىڭ سول جاقتان ءبىرىنشىسى – شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ. تۇرەگەپ تۇرعانداردىڭ سول جاقتان ەكىنشىسى – مۇسفراكتسيا توراعاسى قۇتلۇمۇحامەد تەۆكەلەۆ

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz