قازاق قوعامى وزگە جۇرتتاعى ەلەكتورالدى ناۋقاندى، ونان كەيىنگى كوپ شۋدى ىنتا-شىنتاسىمەن تالقىلاپ جاتقاندا، قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە دە كەزەكتى ناۋقان باستالار ۋاق تاياپ قالدى. ول ناۋقان – پارلامەنت سايلاۋى.

قازىر ەل پارلامەنتىندە ءۇش پارتيا بار. ول – «نۇر وتان»، «اق جول» جانە كوممۋنيستەر پارتياسى. قازاقستاننىڭ ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى سايلاۋدىڭ «ستارتىن» ءالى بەرگەن جوق. دەسە دە، وعان دايىندىق ازىردەن باستالىپ كەتكەنى كورىنەدى. ويتكەنى، پارلامەنتتەگى بۇل ءۇش ساياسي پارتيانىڭ دا بەلسەندىلىگى بۇرىنعىدان ارتقان. مىسالى، ەسكى پرەزيدەنتپەن ەكىنشى پرەزيدەنت مۇشە - بيلىك پارتياسى وتكەن ايدان باستاپ پارتياىشىلىك ىرىكتەۋدى باستاپ كەتتى. ال قازاق ساياساتشىلارى «كەلەسى پارلامەنتتەن كەتەدى» دەپ بولجاعان قىزىلدار (كوممۋنيستەر) پارتياسى تاريحتى قايتا جازۋعا اسىرە قۇلشىنىپ وتىرعان سياقتى. ءتىپتى، «وقۋلىقتاردا كومپارتيا نەگە كوپ دارىپتەلمەيدى» دەپ ءبىلىم مينيسترىنە ءبىر، «ويباي، ۇلتشىلدار كوبەيىپ كەتتى» دەپ باس پروكۋراتۋراعا ەكى حات جازىپ، الاشاپقىن بولىپ جۇرگەنى تۋرالى وسىعان دەيىن جازدىق. ال «اق جول» شە؟

راس، پارتيا توراعاسى ازات پەرۋاشەۆ الەۋمەتتىك جەلىدە ءھام قازاق قوعامىندا كوپ تالقىلاناتىن دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرى. جاسىرمايمىز، ول تۋرالى ەل پىكىرى دە ەكىۇشتى. پارتيا الاش يدەياسىن پارتيا باعدارلاماسىنا ەنگىزگەنى، وسى باعىتتا الاشقا، الاشورداعا، ۇلت زيالىلارىنىڭ ءھام قازاق تاريحشىلارىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن شىعارۋ بويىنشا بىرقاتار جۇمىستار اتقارىلعانى فاكت!

ەلدىڭ ساياسي بولاشاعى تۋرالى قوعامدا قىزۋ ءسوزتالاس ءجۇرىپ جاتقان بىلتىرعى جىلدىڭ تامىزىندا «اق جول» توراعاسى abai.kz سايتىنا كولەمدى سۇحبات بەرگەن. ول سۇحبات وتكىر بولدى. باتىل-باتىل پىكىرلەر ايتىلدى. اسىرەسە، ەلدەگى ساياسي جۇيەنى رەفورمالاۋ تۋرالى بىرنەشە وزەكتى ماسەلەلەر كوتەرىلدى.

انە-مىنە دەگەنشە، ەلدە كەزەكتى ساياسي ناۋقان – پارلامەنت سايلاۋى كەلە جاتىر. دەموكراتتار پارتياسى ءالى دە قوعامعا وزگەرىستەر قاجەت دەپ ساناي ما؟ الدە، سول كەزدەگى پىكىر، سول كەزدەگى ۇستانىم وزگەردى مە؟ ءبىز ناۋقان الدىندا پارتيا توراعاسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى ازات تۇرلىبەكۇلىمەن از-كەم اڭگىمەلەسكەندى ءجون كوردىك.

Covid-19 «كورمەيتىن» مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ قالىپتاسقان ولقىلىقتارىن اشكەرەلەپ بەردى

- ازات تۇرلىبەكۇلى، ءبىر جىلدان اسا ۋاقىت ءوتتى. ءسىزدىڭ بىزگە بەرگەن سۇحباتىڭىز دا، وندا ايتىلعان وتكىر ۇسىنىستار دا ەسكىرگەن جوق پا؟ كۇنى كەشە عانا پرەزيدەنت توقاەۆ ءوز جولداۋىندا ءبىرشاما رەفورمالاردى تىلگە تيەك ەتتى. ايتىڭىزشى، قوعامنىڭ وزگەرىسكە دەگەن سۇرانىسى باسەڭدەدى مە؟

- باسەڭدەگەن جوق. ەلباسىنىڭ بىلتىرعى مەملەكەت بيلىگىن وركەنيەتتى تۇردە جاڭا باسشىعا تاپسىرعانى دەر كەزىندە بولعانىڭ ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەپ وتىر. ءار كەزەڭ وزىنە ساي جاڭا مىندەتتەر مەن جاڭا قۇرىلىمداردى تالاپ ەتەدى. بيلىك ۆەرتيكالىنا سۇيەنگەن بۇرىنعى جۇيە ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ قالىپتاسۋىندا، تۇبەگەيلى نارىقتىق رەفورمالاردى جۇرگىزۋدە جانە ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋدا ءوز ميسسياسىن ورىندادى. كەلەسى كەزەڭگە قازاقستان قالىپتاسقان مەملەكەت رەتىندە اياق باستى. ال قازىر جىلدار بويى قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن يكەمدى تاسىلدەر، ۇيلەستىرىلگەن باسقارۋ ادىستەرى كەرەك. مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە قوعام جان-جاقتى ارالاسۋى جانە ونى باقىلاۋى قاجەت. پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ جولداۋىندا بۇل ترەندتەر تۇسىنىستىكپەن كورسەتىلگەن. بىراق بۇل ترەندكە كونسەرۆاتورلىق كوزقاراستاعى شەنەۋنىكتەر باعىنباۋعا تىرىسادى. ال بۇل قارسىلىقتى قوعامداعى وزگەرىستەرگە دەگەن كەن سۇرانىس قانا ەڭسەرۋى مۇمكىن.

Covid-19 پاندەمياسى باستالعاننان بەرى بولىپ جاتقان وقيعالار ۆەرتيكالدى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ قوردالانعان ولقىلىقتارىن، جۇيەلى كەمشىلىكتەرىن اشكەرەلەپ كورسەتتى. حالىق سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ، ادىلەتسىزدىكتىڭ شىن اۋقىمىن كوزىمەن كوردى، جانىمەن سەزىندى. پاندەميا جارانىڭ بەتىن اشتى...

تاۋەلسىزدىكتىڭ ەڭ باستى كەپىلى تانكىلەر ەمەس!

جارتى جىلدىق كارانتين كەزىندە حالىقتىڭ تۇرمىسى ناشارلاپ كەتتى. شاعىن جانە ورتا بيزنەس قۇلدىرادى. حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمى تومەندەدى. جاستاردىڭ كەلەشەككە دەگەن ءۇمىتى ازايدى. وڭىرلەردى ايتپاعاندا، ەلدەگى ءىرى-ءىرى مەگاپوليستەردىڭ وزىندە بىلىق-شىلىق از ەمەس. سىرتقا ءجۇنى قومپايىپ كورىنگەنىمەن، ءىشى ءىرىپ-ءشىرىپ جاتىر. جوعالعان سەنىمدى قايتارۋ ءۇشىن جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىقتى جويۋ، ابدەن لاستانعان جۇيەنى تازالاۋ كەرەك. سوندىقتان، وزگەرىستەرگە دەگەن قاجەتتىلىك ساقتالىپ قانا قويعان جوق، كەرىسىنشە كوبەيدى. ماسەلە – ول وزگەرىستەر سانالى جانە جوسپارلى تۇردە مە، الدە بەيبەرەكەت جولمەن جاسالا ما؟ مىنە، سۇراق وسىندا. اتالعان وزگەرىستەردى تىم سوزا بەرۋدىڭ قاۋىپتىلىگى سوندا - كەشەگى ۋكراينا، بۇگىنگى بەلارۋستىڭ مەملەكەت بولىپ قالۋىنىڭ وزىنە كۇمان تۋدىرعانى. ال، تاۋەلسىزدىكتىڭ ەڭ باستى كەپىلى تانكىلەر ەمەس، ءوز مەملەكەتىن باعالايتىن ازاماتتىق قوعام بولۋى كەرەك!

كارانتين شاعىن جانە ورتا بيزنەستى «تاقىرعا» وتىرعىزدى

سوندىقتان،  قازىرگى بيلىك مودەلىنە  ءبىر عانا بالاما بار – ول تەرەڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي رەفورمالاردى قابىلداپ، جۇزەگە اسىرۋى قاجەت. سوندا عانا اتالعان وزگەرىستەر قاراپايىم ادامداردىڭ ءومىرىن جەڭىلدەتە الادى.

«اق جول» پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاعا كوشۋگە شاقىرادى

- وزگەرىستەر تۋرالى ايتقاندا، ءسىز حالىقتىڭ جالپى كوڭىل-كۇيى تۋرالى نەمەسە جەلىدەگى جۇرتتىڭ ايتىپ جۇرگەن ۇسىنىستارىن ايتىپ وتىرسىز با، الدە ءوزىڭىزدىڭ ناقتى ۇسىنىستارىڭىز بار ما؟

- شىنىن ايتساق، قازىرگى بارلىق ولقىلىقتاردى جوياتىن بىردەن-ءبىر قۇرال – مەملەكەتتىك ورگانداردى قوعامعا باعىندىرۋ، وكىلەتتى ورگانداردىڭ، ياعني پارلامەنتتىڭ الدىندا ەسەپ بەرۋى. بۇل دەگەنىمىز – دەموكراتيا، دەمەك پارلامەنتاريزم. پارلامەنتاريزمنىڭ نەگىزگى ينستيتۋتتارى – پارلامەنت پەن  جەرگىلىكتى ءماسليحاتتارى. سوندىقتان، «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى پارلامەنتاريزم ينستيتۋتتارىن كۇشەيتۋدى جانە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنەن  پارلامەنتتىك  رەسپۋبليكاعا كوشۋگە شاقىرادى.

- اجەپتاۋىر باتىل مالىمدەمە ەكەن! بىراق، ازەكە، نەلىكتەن ءسىز بۇل مالىمدەمەنى پارلامەنتتە ايتپاي، قازىر ايتىپ وتىرسىز؟..

- ولاي ەمەس. مەنىڭ ءوزىم پارلامەنتتىك ينستيتۋتاردى كۇشەيتۋ تۋرالى 2012 جىلى 4 ماۋسىمدا ەلباسى ن.نازارباەۆ پارلامەنت فراكتسيالاردىڭ جەتەكشىلەرىمەن كەزدەسكەن كەزدە ايتقانمىن.

2012-2016 جىلدارى «اق جول» دەپۋتاتتارى ۇكىمەت پەن فراكتسيالاردىڭ اراسىندا تەڭ قارىم-قاتىناس قاعيدالارىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن كوپ كۇش سالدى. وسى قاعيدالاردىڭ  ءبىرى – ءبىز ازەرلەگەن،  سەگىز جىلدان كەيىن قابىلدانعان «پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا تۋرالى» زاڭدا ىسكە اسىرىلدى.

ءبىز ءوز ۇسىنىستارىمىزدى 2017 جىلعى كونستيتۋتسيالىق رەفورمالار كەزىندە دە  ۇسىندىق. مىسالى، ءبىرپالاتالى پارلامەنتكە كوشۋ ماسەلەسىن كوتەردىك، ت.ب.  كوپ باستامالارىمىز زاڭ تالقىلايتىن جۇمىس توپتارىنا جىبەرىلدى، پارلامەنت مىنبەسىنەن دە ايتىلدى. ونىڭ ىشىندە، بىلتىر سىزدىڭ سايتىڭىزعا بەرگەن سۇحباتىمدا دا بايانداعانمىن. ياعني، «اق جول» پارتياسى ءۇشىن پارلامەنتاريزمدى دامىتۋ – ۋاقىتشا اۋەستىك ەمەس، ونشاقتى جىل بويى جاساعان ءبىزدىڭ تىنىمسىز ەڭبەگىمىز.

ۇكىمەتتىڭ قۇرامىن پرەزيدەنت ەمەس، پارلامەنت جاساقتاۋى كەرەك!

- قوش! سۇلۋ ءسوز عانا بولماسىن... «پارلامەنتىك رەسپۋبليكاعا كوشۋ» تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى ايتىڭىزشى... قازاقستاننىڭ قازىرگى جاعدايىندا بۇل قانشالىقتى مۇمكىن؟

- ءيا، «يدەالدىق مودەلدەن» گورى، قازىرگى جاعدايدى شەشۋدىڭ ناقتى جولدارى تۋرالى ايتقان دۇرىس. بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىن.

مىسالى، قازىرگى قولدانىستاعى كونستيتۋتسياعا سايكەس پرەزيدەنت بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارىنىڭ ۇيلەسىپ جۇمىس ىستەۋنىن كەپىلى بولىپ تابىلادى. بۇل، پرەزيدەنت - پارلامەنپەن دە، ۇكىمەتپەن دە تەڭ قارىم-قاتىنىستا بولۋى كەرەك دەگەن ءسوز.

ولاي بولسا، ءبىز، «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى، ۇكىمەتتىڭ قۇرامىن مەملەكەت باسشىسى ەمەس، پارلامەنتتىك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن پارتيا قۇرۋى كەرەك، سول پارتيا ۇكىمەت قۇرامىن جاساقتاپ پرەزيدەنتتىڭ بەكىتۋىنە ۇسىنۋى ءتيىس. سوندا بۇل پارتيا ءوز ۇكىمەتىنىڭ جۇمىسىنا جاۋاپتى بولماق.

سونىمەن بىرگە، تاعايىندالاتىن ۇكىمەت پارلامەنت الدىندا ءوزىنىڭ باعدارلاماسىن جانە ماقسات، مىندەتتەرىن جاريالاپ، ونى قورعاۋى كەرەك. سوندا عانا مينيسترلەردىڭ جۇمىسىن بيۋدجەتتى يگەرگەنى ءۇشىن ەمەس، ۋادەسىنىڭ ورىندالعان، ورىندالماعانى بويىنشا باعالاۋعا بولادى.

كىم كىمگە قىزمەت ەتىپ ءجۇر؟

وسى تۇرعىدان قالا (ونىڭ ىشىندە وبلىس ورتالىقتارى مەن نۇر-سۇلتان، الماتى، شىمكەنت مەگاپوليستەرى) اكىمدەرىن حالىق پارتيا مەن ازاماتتىق قوعام وكىلدەرى اراسىنان تىكەلەي داۋىس بەرۋ ارقىلى سايلاۋى كەرەك. پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ 2021 جىلى اۋىل اكىمدەرىنىڭ سايلاۋىن وتكىزۋ تۋرالى مالىمدەمەسى وسى باعىتتاعى باتىل قادام. باستىسى ونى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋ كەرەك. بىراق، مۇنداي ماسەلەلەرگە بيۋروكراتيا تاراپىنان قارسىلىق قاتتى بولا ما دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، شەنەۋنىكتەردىڭ كۇشى ولاردىڭ كوپتىگىندە جانە اياقتان شالاتىن ىقپالى بار ەكەندىگىندە.

ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق پەن دامۋ ۇيىمىنىڭ (وەسر) مالىمدەۋىنشە، جۇمىسپەن قامتىلعاندار اراسىندا قازاقستاندا شەنەۋنىكتەر مەن كۆازيمەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ۇلەسى 21%-دى قۇرايدى ەكەن. سالىستىرۋ ءۇشىن، اۆستريادا بۇل كورسەتكىش - 8%، وڭتۇستىك كورەيادا– 6,5%. جاپونيادا 100 مىڭ تۇرعىنعا 7 مەملەكەتتىك قىزمەتشى كەلسە، قازاقستاندا 550-دەن استام شەنەۋنىك بار. كىمنىڭ كىمگە قىزمەت ەتەتىنى تۇسىنىكسىز...

ءماجىلىس پەن سەناتتى قوسۋ ارقىلى ءبىرپالاتالى پارلامەنت جاساقتاۋ كەرەك

- وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءسىز قازاقستانعا ءبىرپالاتالى پارلامەنت كەرەك دەگەن ماسەلە كوتەرگەن ەدىڭىز...

- 2017 جىلدان بەرى «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى شەنەۋنىكتەر مەن مەملەكەتتىك مەنەدجەرلەردى قىسقارتۋدى بىرنەشە رەت ۇسىندى. ولاردىڭ اراسىنداعى ساۋاتتى ادامدار جەكە بيزنەس پەن ءوندىرىس سالاسىندا ەلگە پايداسىن تيگىزەر ەدى. مۇنداي قىسقارتۋلار كەم دەگەندە 3-5 ەسە بولۋى كەرەك.

پارلامەنت پەن ءماسليحاتتاردىڭ باقىلاۋ فۋنكتسيالارىن كەڭەيتىپ، قوعامدىق رەزونانس تۋدىرعان وقيعالاردى، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ بۇزىلۋىن، بيلىك قۇرامىنداعى جەمقورلىق فاكتىلەردى بويىنشا پارلامەنتتىك تەرگەۋلەردى جۇرگىزۋدى قولدارىنا بەرۋ قاجەت.

ءماجىلىس پەن سەناتتى قوسۋ ارقىلى پارلامەنتتى ءبىرپالاتالى ورگان رەتىندە قۇرعان دۇرىس. ەكى پالاتالى پارلامەنت فەدەرالدىق مەملەكەتتەرگە ءتان.  قازاقستان سياقتى ۋنيتارلىق مەملەكەت ءۇشىن ارتىق دەپ سانايمىز.

مەملەكەت مۇمكىندىكتەرى كەز-كەلگەن ماسەلەلەنى شەشۋ كەزىندە بيۋدجەتكە بايلانىستى. سويتكەنمەن مەملەكەت قارجىسىنىڭ ەداۋىر بولىگى بيۋدجەتتەن تىس شىعىندارعا جۇمسالادى جانە  قوعامنان جاسىرىلادى. سول كەزدە زاڭ بۇزۋشىلىقتار مەن سىبايلاس جەمقورلىق داميدى. سوندىقتان، ەڭ باستى مىندەت – پارلامەنتكە بارلىق مەملەكەت قارجىسىنىڭ جۇمسالۋىن  بەكىتۋ مەن باقىلاۋدى تاپسىرۋ ماڭىزدى.

قازاقستاننىڭ شەتكە قارىزى 160 ميلليارد دوللاردان اسادى

الدىمەن، ۇلتتىق كومپانيالار مەن مەملەكەتتىك كاسىپورىن بيۋدجەتتەرىنەن باستايىق. ولاردىڭ كوبى مەملەكەتتىك بيۋدجەت قولداۋىنسىز ءومىر سۇرە المايدى. ونىڭ ۇستىنە شەت ەلدەردەن دە نەسيە الاتىندارى بار. بۇل قاراجات قوعامنان جاسىرىن پايدالانىلعان سوڭ، سول جەرلەردە جەمقورلىققا جول اشىلادى. سوندىقتان دا ۇلتتىق كومپانيالاردى، ولاردىڭ «ەنشىلەس» كومپانيالارىن، مينيسترلىكتەر مەن اكىمدىكتەر جانىنداعى ءارتۇرلى مەملەكەتتىك كاسىپورىندار مەن جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىكتەردى، «سك-فارماتسيا» نەمەسە الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراتسيالار سياقتىلاردى كەڭەيتىلگەن مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە ەنگىزىپ، ولاردى ءوز شىعىندارى مەن جەتىستىكتەرى تۋرالى قوعامعا ەسەپ بەرۋگە مىندەتتەۋ كەرەك .

مەملەكەتتىك ورگاندار مەن كۆازيمەملەكەتتىك كاسىپورىنداردىڭ سىرتتان نەسيە الۋىن تارتىپكە كەلتىرىپ، اشىقتىعىن تالاپ ەتۋ قاجەت. قازىر شىنداپ كەلسەك، سول ءىرى كومپانيالار العان قارىزدار ەلىمىز بيۋدجەتى ەسەبىنەن قايتارىلۋدا.

قازاقستان بۇگىنگى كۇنى سىرتقى نەسيە بەرۋشىلەرگە 160 ملرد. دوللارعا جۋىق قارىز. ول ەلدەگى ءجىو-ءنىڭ  90%-ىن قۇرايدى. سونىڭ ىشىندە 12 ملرد دوللار مەملەكەتتىك قارىز بولسا، 25 ملرد-تاي كۆازيمەملەكەتتىك كومپانيالار بەرەشەك ەكەن. بۇل جەردە اتالعان قوس قارىزعا دا بيۋدجەتىمىز كەپىل بولىپ وتىر. بەسىكتەگى سابيدەن باستاپ، ەڭكەيگەن قارياعا دەيىنگى اربىر قازاقستاندىق شەتەلگە مىڭداعان دوللار قارىز. سول سەبەپتەن، ۇلتتىق كومپانيالار مەن كۆازيمەملەكەتتىك كاسىپورىنداردى سىرتقى نەسيەلەردى الۋ قاجەتتىلىگىن پارلامەنتتە اشىق دالەلدەۋ  مەن ولاردىڭ پايدالانىلۋىنا ەسەپ بەرۋىن مىندەتتەۋ كەرەك.

ۇلتتىق كومپانيالار مەن كۆازيمەملەكەتتىك كاسىپورىنداردىڭ تازا كىرىسىن بيۋدجەتكە الۋ كەرەك. ەگەر  5-10 جىلدان كەيىن قانداي بولماسىن مۇنداي كومپانيا  بيۋدجەتتەن اقشا سۇرايتىن بولسا –  ول مەملەكەتتىك رەسۋراستاردى پايدالانىپ، مەملەكەتكە ەمەس، ءوز قالتاسىنا جۇمىس ىستەيتىنى انىق.  ونداي كومپانيالاردى تاراتىپ، ونىڭ ورنىڭ جەكە بيزنەسكە بەرىپ، سولار ءوز قاراجاتىن سالىپ، بيۋدجەتكە سالىق تولەيتىن بولادى.

ەكىنشىدەن، ازاماتتار مەن بيزنەس تولەيتىن ءتۇرلى مىندەتتى «مۇشەلىك»، «جيناقتاۋشى»، «ساقتاندىرۋ» جانە تاعى باسقا تولەماقىلار قوسىمشا سالىققا اينالدى. مىسالى، مىندەتتى الەۋمەتتىك-مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورىنداعى قارجىنى سالىمشىلاردىن ءوزى باقىلاي المايدى. بىرىڭعاي زەينەتاقى جيناقتاۋ قورىنا قاتىستى جانجالدار بولىپ تۇرادى. سوندىقتان بۇل قورلاردى باسقارۋدى، ولاردىڭ شىعىندارى مەن سىياقىلارىن باقىلاۋدى پارلامەنتكە بەرۋ كەرەك.

دەموكراتيالىق ەلدەردە بيۋدجەتتى وپپوزيتسيا وكىلدەرى باقىلايدى

دەموكراتيالىق ەلدەردە بيۋدجەتتىك  باقىلاۋدى پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا وكىلدەرى باسقارادى. ونىڭ قيسىنى انىق -  سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن پارتيا بيۋدجەتتى بولەدى، ىسكە اسىرادى، بىراق، قارسىلاستارى قاداعالاپ وتىرادى.

بيىلعى جىلى پرەزيدەنتتىڭ  قولداۋىمەن «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى جوعارىدا ايتىلعان «پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا تۋرالى» زاڭىن وتكىزۋگە قول جەتكىزدى. وسى زاڭدى پايدالانا وتىرىپ، كەزەڭ-كەزەڭمەن بيلىك  مونوپولياسىن تەجەمەلەر مەن تەڭەستىرمەلەر جۇيەسىنە اينالدىرۋ قاجەت.

سونىمەن بىرگە، ۇكىمەتتىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، پارلامەنتتىڭ سايلاۋشىلار مۇقتاجىنا كەرەك قاراجاتتى بيۋدجەتتەن ءبولۋ  قۇقىعى بولۋى وتە ماڭىزدى. پرەزيدەنت ق.توقاەۆ  جولداۋدا بۇل تاقىرىپقا دا توقتالدى. قارجى ءبولۋ كەزىندە ءماسليحات پىكىرلەرىنىڭ ەسكەرىلمەيتىنى جانە دە كەيبىر ماسەلەلەر ونشاقتى جىل بويى شەشىمىن تاپپاي وتىرعانىن ايتتى.

شىنىن ايتسام، بۇل ماسەلەدە پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ دا جەتىسىپ تۇرعانى شامالى. زاڭعا سايكەس، دەپۋتاتتاردىڭ بيۋدجەتتىك ۇسىنىستارى ۇكىمەتتىڭ كەلىسىمىنسىز قارالمايدى دا.

ال، سايلاۋشىلار سەنىمىن مينيسترلەرگە ەمەس، پارلامەنتكە ارتادى عوي. پرەزيدەنتتىڭ ماسليحاتتارعا قاتىستى بۇل جاعدايدى «ساياسي اناحرونيزم» دەگەنى بەكەر ەمەس، سەبەبى كەز كەلگەن باستاما قاراجاتقا تىرەلەدى ەمەس پە؟

پارلامەنتتىڭ تىكەلەي قارجىلاندىرۋ وكىلەتتىگى بولسا، كوپبالالى وتباسىلاردا تۇرعىن-ءۇي جەتىسپەۋشىلىگى بولماس ەدى.  دارىندى جاستار شەتەلدەرگە كەتپەس ەدى.

پارلامەنتكە بيۋدجەتتىڭ 1% بولىگىن سايلاۋشىلاردىڭ  قوعامدىق ماڭىزدى اماناتتارىن قارجىلاندىرۋعا (بيۋدجەتتىك پروتسەدۋرالار ارقىلى) بولىنگەنى ءجون بولار ەدى. كۆازيمەملەكەتتىك كومپانيالارعا ميلليونداعان سىياقى بەرگەنشە، تەمىرجول ۇستىنەن وتەتىن جولاۋشىلار كوپىرىن نەمەسە اۋىل كوشەسىنە  اسفالتتالعان جول توسەۋ الدەقايدا ماڭىزدىراق.

-  وسى يدەيالار پارلامەنت پەن ءماسليحات ۋاكىلەتتىگىن كۇشەيتەتىنىمەن كەلىسەمىن. اشىق ايتسام، كەشىرەرسىز، دەپۋتاتتاردىڭ ءوزىنىڭ قالاي سايلاناتىنى بارشاعا بەلگىلى ەمەس پە؟.. شەنەۋنىكتەردىڭ زورلىعى ورنىنا، دەپۋتاتتاردىڭ زورلىعى ورىن الماي ما؟ ال ادامداردىڭ مۇددەسى سول باياعىشا نازاردان تىس قالماي ما؟ 

- پارلامەنتريزمنىڭ ەڭ العاشقى تالابى - ءتىپتى ۋاكىلەتتىكتەردى تاراتۋ عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن، ادال جانە اشىق سايلاۋ وتكىزۋ.

بيلىكتىڭ قاينار كوزى حالىق، جانە ءوز وكىلدەرىن (دەپۋتاتتاردى) سايلاۋ - ونىڭ اجىرماس قۇقى. ال ولار حالىقتىڭ اتىنان ۇكىمەتتى قۇرۋعا، مەملەكەتتىك باعدارلامالاردى بەكىتۋگە جانە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جۇمىسىن باقىلاۋى ءتيىس.

وسى تۇرعىدا قازاقستان سايلاۋ جۇيەسى تەرەڭ رەفورماعا، ازاماتتار قۇقىقتارى ورناتۋعا جانە داۋىس بەرۋدى قورعاۋعا مۇقتاج.

سايلاۋدا داۋىس بۇرمالاۋ – بيلىكتى زاڭسىز باسىپ الۋمەن تەڭ!

-  سايلاۋ كەزىندە بيۋلەتەندەردى توپتاپ سالۋ دەگەندى ونىڭ سانىن از شىعارۋ ارقىلى جەڭۋ مۇمكى ەمەس قوي...

-  ءيا، ول ءۇشىن بارلىق سايلاۋ ۋچاسكەلەرىندە ينتەرنەت  ارقىلى تىكەلەي بەينەباقىلاۋ جۇيەسى كامەرالارىن ورناتۋ كەرەك. بەينەباقىلاۋ سايلاۋ بارىسى مەن داۋىس بەرۋ بيۋللەتەندەرىنىڭ ساناعىن، ءاربىر بيۋللەتەندى كامەراعا كورسەتىپ ءتۇسىرۋ كەرەك. بەينەتۇسىرىلىمدەر بارلىق سايلاۋ ۋچاسكەلەرىنەن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىندا بىرىڭعاي سەرۆەردە، سايلاۋ ەسەبى مەن داۋلى وقيعالاردى شەشۋدى انىقتاۋ ءۇشىن ساقتالۋى كەرەك.

بارىمىزگە بەلگىلى «كارۋسەلدى» جانە ءاربىر مەكەن-جاي بويىنشا قايتا داۋىس بەرۋدى بولدىرماۋ ءۇشىن، سايلاۋ ۋچاسكەلەرىن ادامداردىڭ كەلبەتىن تانيتىن بىرىڭعاي اۆتوماتتى بەينەباقىلاۋ باعدارلامالارمەن جابدىقتاۋ كەرەك. وسى اتالعان ءىس-شارالار ازاماتتاردىڭ سايلاۋ پروتسەسىنە سەنىمىن ۇلعايتۋ، سايلاۋشىلار مەن قاداعالاۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، سايلاۋدىڭ اشىقتىعىن كۇشەيتۋ ءۇشىن كەرەك.

سايلاۋ تۋرالى ايتقاندا، تاعى ءبىر توقتالا كەتكىم كەلەتىنى - سايلاۋالدى كومپانيالار كەزىندە اكىمشىلىك رەسۋراستاردى قولدانۋ ماسەلەسى.

ستۋدەنتتەردى سايلاۋالدى ءىس-شارالارعا ماجبۇرلەپ قاتىستىرعان، ولاردان كىمگە داۋىس بەرگەنى تۋرالى ەسەپ بەرۋدى تالاپ ەتكەن جانە تاعى باسقا ارەكەتتەرگە بارعان باسشىلار قىزمەتتەن بوستاتىلۋى كەرەك. جاستارعا ءوز تاڭداۋىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەرۋگە مىندەتتىمىز. جاستاردىڭ وي ەركىندىگىن شەكتەۋ – سانالى تۇردە ولاردى جالعاندىققا جانە ءوزىن كەم ساناۋعا ۇيرەتۋمەن بىردەي. ونداي ۇلتتىڭ ۇرپاعى ەز بولىپ وسەدى. ال بىزگە ەز ەمەس، ەركىن، كۇشتى جانە وزىنە سەنەتىن ۇرپاق كەرەك.

الاشتىڭ ءۇنى بولعان ماعجان جۇماباەۆ «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەمەپ پە ەدى. ەشكىم ستۋدەنتتەردى ءوز ەركىنەن تىس جالاۋشالاردى بۇلعاۋعا ماجبۇرلەۋگە قاقىسى جوق. ەشكىم جاستاردان وزدەرىنىڭ سايلاۋ بيۋللەتەندەرىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، جىبەرۋدى تالاپ ەتۋگە جانە ولاردى كىمگە داۋىس بەرگەنىن اڭدۋعا قاقى جوق.

سايلاۋ ءتارتىبىن بۇزعانى ءۇشىن  جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى ايتساق، قايتارا داۋىس بەرۋ، زاڭسىز بيۋللەتەندەردى توپتاپ جاشىكتەرگە سالۋ نەمەسە سايلاۋ پروتوكولدارىن بۇرمالاۋعا قاتىسۋ، حالىقتى ءوز وكىلدەرىن سايلاۋدان ايىرۋ  - بيلىكتى زاڭسىز باسىپ العانمەن تەڭ!

مۇنداي ۇسىنىستار ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان بىرنەشە رەت، ونىڭ ىشىندە ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ وتىرىستارىندا ايتىلدى، بىراق، ەستىر قۇلاق بولعان جوق.

سايلاۋ اشىق بولسا، بيلىك پارتيالارى ءجيى اۋىسىپ تۇرۋشى ەدى...

- قاتاڭ شەشىمدەر. ايتسە دە، ادامي فاكتوردىڭ دا ءرولى ماڭىزدى ەكەنىمەن كەلىسەرسىز. سايلاۋ بارىسىن مۇلدە قاداعالاتپاي، بارلىعىن كامەرا مەن تەحنيكاعا ارتىپ قويۋعا ءبىزدىڭ قوعام قانشالىقتى دايىن؟ مۇنىڭ ارتى بەلورۋسسيا ەلىندەگىدەي كوشە نارازىلىقتارىنا اكەپ سوقتىرماي ما؟

- سەبەپ پەن سالداردى شاتاستىرمايىق.  نارازىلىق – سايلاۋ ەرەجەلەرىن بۇزۋدىڭ سالدارى، ول سەبەبى ەمەس. ءبىز سايلاۋ ءتارتىبىنىڭ بۇزىلۋىن، - داۋىس بەرۋ  مەن بيۋللەتەندەر  ساناۋدىڭ اشىقتىعى ارقىلى ازايتۋعا شاقىرامىز. بۇل شارالار ادامداردىڭ سايلاۋعا  دەگەن سەنىمىن  كۇشەيتەدى  جانە نارازىلىق  سەبەپتەرىن جويادى. كەز-كەلگەن سايلاۋ ۋچاسكەسىندە بەينەجازبا ارقىلى داۋىس بەرۋدى نەمەسە بيۋللەتەندەر ساناعىن قايتادان كورۋگە مۇمكىندىك بولسا، - جۇرت نە ءۇشىن نارازى بولماق؟

دەموكراتيا ءمانى دە سوندا، سايلاۋ قورىتىندىلارى كەرەك كورسەتكىشتەرگە قولدان «بەيىمدەلمەۋى» كەرەك.

قوعامىنىڭ مىنەزى قۇبىلۋى مۇمكىن، مۇندا تۇرعان ەشقانداي تراگەديا جوق. ساياساتتىڭ اۋىق-اۋىق وزگەرىپ تۇرۋى – قوعامنىڭ قايتا جاڭارۋىنا،  جاڭا شەشىمدەر ىزدەستىرۋىنە  اكەلەدى.  ال، جاڭارۋ – دامۋدىڭ نەگىزگى العىشارتى. كەرىسىنشە، ءبىر جولدا تۇرالاپ قالۋ – توقىراۋ دەگەن ءسوز. ءتىپتى كسرو سياقتى الىپ يمپەريانىڭ تۇبىنە جەتكەن دە وسى توقىراۋ. ارينە، مەن وعان وكىنگەن ەمەسپىن.

- ءيا، ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعان فورمات – ادەمى. الەمدىك قولدانىستا بار. الايدا، ءبىزدىڭ قازاقستاندا بۇل قانشالىقتى ومىرشەڭ فورمات؟

-  ارينە، بۇگىن ەمەس، بىراق مەملەكەتتىك مۇددەلەردىڭ ءوزى جاڭا تاسىلدەر مەن جاڭا شەشىمدەردى تالاپ ەتۋدە.

«اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ  تاڭداۋى -  مەملەكەت پەن قوعام اراسىندا ەۋروپالىق قارىم-قاتىناستاردى، اشىق ساياسي  مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ.  ال  بۇعان پارلامەنت پەن ماسليحاتتارعا ناعىز قوعام وكىلدەرىن سايلاپ، ولاردىڭ قولىنا قوعامعا قاجەتتى شەشىمدەردى قابىلداۋعا مۇمكىندىكتەر بەرۋ ارقىلى جەتۋگە بولادى.

- اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت! بۇگىنگى تۋعان كۇنىڭىز قۇتتى بولسىن! ەل امان، جۇرت تىنىش بولا بەرسىن.

سۇحباتتاسقان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz