قىركۇيەك/قىرگۇيەك; كوكونىس/كوگونىس; شەكارا/شەگارا
سوزدەرىنىڭ ەملەسى جايىندا

بۇل سۇراۋعا بىردەن جاۋاپ بەرمەس بۇرىن ازداپ شەگىنىس جاساۋىمىزعا تۋرا كەلەدى.

«قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق سوزدىگىنىڭ» العاشقى تولىق، عىلىمي باسىلىمى 1963 ج. قازسسر عىلىم اكادەمياسى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ازىرلەۋىمەن جارىق كورگەن ەدى. كوپتەگەن ءسوزدىڭ ورفوگرافيالانۋى بىرىزگە ءتۇسىپ، جازۋ مادەنيەتىن كوتەرۋگە ەداۋىر سەپتىگىن تيگىزگەن بۇل سوزدىك نەگىزىنەن «ءتۇبىر ساقتاۋ» ۇستانىمىن باسشىلىققا العان بولاتىن. شەكارا سياقتى سوزدەر وسى ۇستانىم بويىنشا جازىلدى.

الايدا...

ءتۇبىر ساقتاۋ ۇستانىمىنان كەيبىر اۋىتقۋلار ۇلى جازۋشى م.اۋەزوۆتىڭ «قاراكوز» پەساسىنان باستالعان ەكەن. اعا بۋىن عالىمداردان ەستۋىمىزشە، مۇحتار اۋەزوۆ قاراكوز دەمەي، قاراگوز دەپ جازۋدى قالام ۇستاعان مادەني  جۇرتشىلىقتان  قولقالاپ، قالاپ العان ەكەن.

بىراق ماسەلەنىڭ بارىسى ءبىر عانا قاراگوز دەپ جازۋمەن تىنا قويماسا كەرەك.

سول كەزدەردەن باستالىپ، ەتەك الا باستاعان تۇيتكىلدى ءتۇيىننىڭ شەشىمىن ىزدەگەن عالىم اپايىمىز رابيعا سىزدىق بولاتىن. ويتكەنى رابيعا اپاي اتاپ كورسەتكەندەي، راديونىڭ قۇلاعىن بۇراپ قالساڭىز دا، تەلەۆيزوردىڭ تەتىگىن باسىپ قالساڭىز دا قىزدارىمىزدىڭ ءاپ-ادەمى اۋەزدى ەسىمىن انشىلەرىمىزدىڭ ءوزى مەڭدى[ق]ىز-اۋ، مەڭدىقىز دەپ «قاقالاپ» ايتاتىنى ادەتكە اينالعان ەدى. ءسوز ىشىندەگى دىبىستاردىڭ ۇندەسىم مەن ۇيلەسىمى بۇزىلدى. مەكتەپ ومىرىندە امانكەلدى، جانكەلدى دەگەن تۇلعالار ەسىمىن -...كەلدى، -...كەلدىلەر-مەن «كە-كەلەپ» ايتۋ كوبەيە ءتۇستى. ساحنا تورىندە، اقپارات قۇرالدارىندا شە[ك]ارا، كو[ك]ونىس، قىر[ك]ۇيەك دەپ «كە-كەلەپ» ايتۋ ادەتكە اينالىپ تا كەتتى. وسى تۇستا ءسوزدىڭ ايتىلۋ نورمالارىن كورسەتەتىن ر.سىزدىقتىڭ «ءسوز سازى»، ق.نەتاليەۆانىڭ «قازاق ءتىلىنىڭ ورفوەپيالىق سوزدىگى» دە جارىق كوردى. قازاق ءسوزىنىڭ ايتىلۋ نورمالارىنىڭ بۇزىلۋى جايىندا لينگۆيستيكالىق وپتيميزممەن ءبىرتالاي وتكىر ماقالالار دا جاريالاندى. بىراق ناتيجە ويداعىداي بولا قويمادى. وسىنداي جاعدايدا جيىلىگى جوعارى، كۇندەگىسىن-كۇندە ەستىپ جۇرگەن سوزدەردىڭ جازىلۋىندا ءتۇبىر قۋالاپ جازۋدان «شەگىنىپ»،  ورفوگرافيالىق سوزدىكتەردە قىرگۇيەك، كوگونىس، شەگارا سوزدەرىن سىندىرىپ جازۋعا تۋرا كەلدى.

شەگارا، شەگ- شەگىن، شەكتەن (شىقپاۋ) دەگەندەر، تۇپتەپ كەلگەندە، ءبىر تۇبىردەن وربىگەن ۇيالاس سوزدەر. سول سياقتى كوگونىس، كوگال، كوگىلدىر، كوگەرشىن، كوگارشىن، كوگىلجىم سوزدەرىنىڭ ءتۇبىرى - كوك. بىراق بۇلاردى ەشكىم ءتۇبىر قۋالاپ كوكال، كوكىلدىر، كوكىلجىم، كوكارشىن، كوكەرشىن دەپ ايتپايدى، ايتپاعان سوڭ ءتۇبىر قۋالاپ جازبايدى دا.

ال قىركۇيەك/قىرگۇيەك اتاۋىنداعى قىر مەن كۇيەك سوزدەرىنىڭ اراسىندا ماعىنالىق بايلانىس تاسالانعان. نەگە قىر? نەگە كۇيەك? قىردىڭ «كۇيەككە»، كۇيەكتىڭ «قىرعا» قانداي قاتىسى بار؟

ۆ.ا.كۋفتين «كالەندار ي پەرۆوبىتنايا استرونوميا كيرگيز-كازاتسكوگو نارودا» (1916 ج.) دەگەن ماقالاسىندا قىركۇيەك اتاۋىن قىرىق ۇيەك «ستريجكا گۋستوي شەرستي» دەپ كورسەتكەن. شىندىعىندا، كۇزەم ءجۇن قىركۇيەك ايىندا قىرقىلدى، ياعني اي اتى مەن شارۋاشىلىق ۇيىمداستىرۋ ناۋقانىمەن سايكەس كەلەدى. ازىرگە ءبىز سۇيەنە قويارلىق باسقاشا ەتيمولوگيا جوق.

بىراق بۇل ەتيمولوگيانى قۇلاي قۇپتاپ تا، تۇتاسىمەن تەرىستەپ تە وتىرعان جوقپىز. ءوز ويىمىزشا، بۇل اتاۋدى «قىر كۇيەگى»، قىر جانۋارلارىنىڭ، - اشاتۇياق قوڭىر اڭداردىڭ (بوكەن، قاراقۇيرىق، تاۋەشكى ت.ب.) – كۇيتى كەلمەگەن، كۇيەكاشارعا دەيىنگى مەزگىلى، سونىڭ باسقى كەزى مە ەكەن دەپ تە ويلايمىز. بۇل شاق قىرداعى، قوڭىر اڭدارعا تابيعاتتىڭ ءوزى كۇيەك بايلاپ قويعان مەزگىل بولسا كەرەك. وسى مەزگىلدىڭ باس كەزى قىركۇيەك دەگەن اي اتاۋىنا نەگىز بولۋى ىقتيمال.

قوڭىر اڭداردىڭ كۇيتى كەلىپ، كۇيەكاشار كەزى ادەتتە قاراشانىڭ اياعى، جەلتوقساننىڭ باسىنا تۋرا كەلەدى. بۇل كەزدە كۇيتويناقتان شىققان قىردىڭ اشاتۇياقتارى كوكەكتىڭ (قازىرگىشە ءساۋىردىڭ) اياعى، مامىردىڭ باس شەنىندە، انىق بەس ايدا جاپپاي تولدەي باستايدى. بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى ءتولتۋما اي اتاۋلارى تابيعاتپەن، سونداعى قۇبىلىستارمەن ماعىنالىق بايلانىستا بولىپ كەلەدى ال اي اتاۋىنىڭ ەملەسىنە كەلسەك، كوگال، كوگوراي، كوگارشىن، قازانعاپ، قولعاپ دەگەندەردىڭ ىزىمەن قىرگۇيەك دەپ جازۋدىڭ ابەستىگى جوق دەپ ويلايمىز.

سونىمەن، قىسقاشا ايتقاندا، شەگارا، قىركۇيەك، كوگونىس دەپ جازۋ، سايىپ كەلگەندە، ءسوز سىڭارلارىنىڭ 1) ماعىنالىق، 2) دىبىستىق جانە ەكپىن (پروسوديكالىق) جاعىنان كىرىگۋىنىڭ گرافيكالىق نىشانى بولىپ تابىلادى. ورفوگرافيالىق سوزدىكتى قۇراستىرۋشى ورتولوگيالىق لەكسيكوگرافيا ماماندارىنىڭ مادەني جۇرتشىلىققا، اسىرەسە ماسەلە كوتەرىپ، ويتۇرتكى بولعان نۇرتورە ءجۇسىپ، ەسەنكۇل كاپقىزى سىندى ءتىل جاناشىرلارىنا ايتار ءۋاجى، مىنە، وسىنداي.

نۇركەلدى ءۋالي،  

ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلول.ع.د.

Abai.kz