مۇحتار شاحانوۆ. جاڭاوزەن وقيعاسى حاقىندا
جاڭاوزەندەگى وقيعا جۇرەگى «ەلىم، ۇلتىم» دەپ سوعاتىن ەشكىمدى بەي-جاي قالدىرعان جوق. ارينە، بيلىك ءوز قولىنداعى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، اشۋ-ىزا بۇلقىنىسىنا ءتۇسىپ، مىنەز كورسەتكەن ادامداردى «بۇزاقىلار»، ءتىپتى ناشاقورلار دەۋگە دەيىن باردى.
جاڭاوزەندەگى وقيعا جۇرەگى «ەلىم، ۇلتىم» دەپ سوعاتىن ەشكىمدى بەي-جاي قالدىرعان جوق. ارينە، بيلىك ءوز قولىنداعى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، اشۋ-ىزا بۇلقىنىسىنا ءتۇسىپ، مىنەز كورسەتكەن ادامداردى «بۇزاقىلار»، ءتىپتى ناشاقورلار دەۋگە دەيىن باردى.
ناق وسى تۇستا 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ەسكە الا كەتكەنىمىز ءجون شىعار. سول جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن ءبىر جىل ەكى اي بۇرىن كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن كسرو قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، كسرو ىشكى ىستەر مينيسترلىگى بىرلەسىپ، ەگەر كەڭەستەر وداعىنىڭ ءبىر جەرىندە بيلىككە قارسى نارازىلىق نەمەسە كوتەرىلىس بولا قالعان جاعدايدا سونى «دابىرا، داۋعا اينالدىرماي، دىمىن شىعارماي قالاي باسىپ تاستايمىز» دەگەن قاسىرەتتى قاۋىپتىڭ توڭىرەگىندە جۇمىستانىپ، ومىرگە «مەتەل» اتتى جويقىن تاجالدى اكەلگەن ەدى. سول كەزدە كەڭەستەر وداعىندا ميمىرت تىنىشتىق ورناپ، وداقتاس جانە اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردىڭ ەشبىرىندە بيلىككە قارسى باس كوتەرۋ، ءتىس قايراۋ بولماعاندىقتان «مەتەل» جوسپارى سىنالار ءساتىن كۇتىپ، ءبىر جىل ەكى اي جاتىپ قالعان-دى. الماتىداعى ورتالىق الاڭعا، بيلىككە ءوز تالاپ-تىلەگىن ءبىلدىرۋ ماقساتىندا كىلەڭ جاستار شىققاندا «مەتەل» وپەراتسياسىنىڭ اۆتورلارى جۇرەگى جارىلا قۋانعان. كسرو قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى ۆ.چەبريكوۆ كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى م.گورباچەۆكە كىرىپ، «مەتەل» وپەراتسياسىن الماتىداعى قارۋسىز جاس جىگىتتەر مەن قىزدارعا سىناپ كورۋگە ونىڭ جاسىرىن رۇحساتىن الادى. گورباچەۆتىڭ مۇنىسى ۇلكەن قىلمىس ەدى. ەگەر الماتى وقيعاسىندا «مەتەل» وپەراتسياسى سىنالماعاندا، ونىڭ جوسپارىنا سايكەس نوۆوسيبيرسكىدەن، چەليابينسكىدەن، تاشكەنتتەن ت.ب جەرلەردەن اسكەر كۇشتەرى تارتىلىپ، قارۋسىز جاستارعا قارسى قويىلماعاندا، ەشقانداي جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولماسى ايقىن. جينالعان جاستار بيلىككە وزدەرىنىڭ تالاپ-تىلەگىن ايتىپ تارار ەدى. بۇل قايعىلى وقيعانى ەسكە الىپ وتىرعان سەبەبىم، وسى «مەتەل» وپەراتسياسىنىڭ جوسپارىندا «الاڭعا شىققان بەيبىت ادامدارعا قارسى قارۋ قولدانۋ ءۇشىن ولاردى «بۇزاقىلار»، «ناشاقورلار»، «ماسكۇنەمدەر» دەپ اتاۋ كەرەكتىگى جازىلعان. جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە بۇكىل قازاق حالقى «ۇلتشىل» اتانىپ، اسكەر كۇشتەرىنە قارسى بوي كورسەتكەندەردىڭ ءبارى «بۇزاقى»، «ناشاقور»، «ماسكۇنەم» اتاۋىن يەلەندى. ال، جاڭاوزەن وقيعاسىن ۇيىمداستىرعاندار دا «بۇزاقىلار»، «ناشاقورلار» ەكەن. تەك، «ماسكۇنەمدىك» تىركەسى عانا شەگىنىس تاۋىپتى. سوندا، جاڭاوزەن وقيعاسىنا دا «مەتەل» وپەراتسياسىنىڭ كەيبىر تاسىلدەرى كومەككە كەلگەن بە؟
بيلىك جاڭاوزەندەگى جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن 7 اي بويى ەرەۋىلدە تۇرعان مۇنايشىلاردىڭ ءۇش ايلىق جالاقىسىن تولەۋگە جانە جۇمىسسىز جۇرگەندەردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋعا ۋادە بەردى. بارەكەلدى، بۇل وتە دۇرىس شەشىم. بىراق، وسى شەشىم بيلىكتەگىلەردىڭ جارتى اي، نەمەسە ءبىر اي بۇرىن ساناسىنا ەنگەندە جاڭاوزەندە ەشقانداي قانتوگىس بولماس ەدى. ماعان جەتكەن مالىمەت بويىنشا سول كەزگى ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى قىرىمبەك كوشەرباەۆ: «مۇنايشىلاردىڭ ايتقانىن ورىنداي بەرسەك، توبەمىزگە وتىرىپ الادى» دەپ قارسىلاسقان كورىنەدى.
جاڭاوزەن وقيعاسى توڭىرەگىندەگى داۋ-داماي باستالعان تۇستا «رۋحانيات» پارتياسىنىڭ كەڭەسى وتكىزىلىپ، پارتيانىڭ توراعاسى س.مامبەتاليننىڭ قاسىنداعى ەكى جىگىتپەن جاڭاوزەنگە باراتىندىعى كەلىسىلدى. مەن ول كەزدە جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا سايلاۋشىلارمەن كەزدەسۋدە جۇرگەنمىن. ءار ءۇش ساعات سايىن مامبەتالين تەلەفون سوعىپ، وندا بولىپ جاتقان جاعدايلاردى حابارلاپ تۇردى. 23 جەلتوقسان كۇنى شىمكەنتتەن الماتىعا ورالىپ، ۇيدە بار-جوعى 20 مينۋت قانا بولىپ، ۇشاقپەن اقتاۋعا تارتتىق. قاسىمدا س.مامبەتالين، م.قۇلكەنوۆ، س.جاقىپوۆ، ن.وشانبەك، ءو.اقجىگىت، ق.عابدوللا بار ەدى. سول كۇنى ءتۇن ورتاسى اۋعانعا دەيىن جاڭاوزەن وقيعاسىنا قاتىسقان ادامدارمەن اڭگىمەلەستىك. ەرتەسىنە وبلىستىڭ جاڭا اكىمى ب.مۇحامەدجانوۆپەن جولىقتىق. 130 شاقىرىمداي جول ءجۇرىپ جاڭاوزەن قالاسىنا دا جەتتىك. بىراق ءبىزدى قالاعا جىبەرمەدى. بيلىكتەگىلەر جۇرتتان جاسىرىپ وتىرعان كەيبىر ماسەلەلەرگە ءبىزدىڭ نازارىمىز ءتۇسىپ كەتۋى مۇمكىن دەپ قاۋىپتەنگەن سياقتى.
جاڭاوزەن شىندىعىن زەرتتەۋگە تالپىنىسىمىز «رۋحانيات» پارتياسىنا قاسىرەت اكەلدى. ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى «قۇجاتتارى دۇرىس ەمەس ەكەن» دەگەن سىلتاۋمەن «رۋحانيات» پارتياسىن سايلاۋعا قاتىستىرماۋعا شەشىم شىعاردى. مىناداي زاڭدى سۇراق تۋادى. ەگەر قۇجاتتارى دۇرىس بولماسا ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى ون كۇن بويعى تەكسەرىستەن سوڭ پارتيانى نەگە تىركەدى؟ نەگە بىزگە سايلاۋعا قاتىسۋعا كۋالىك بەردى؟ ەكى جىلعا تارتا ۋاقىت بۇرىن پارتيا باسشىلىعىنان كەتكەن ا.جاعانوۆانى «حابار»، «قازاقستان»، «كتك» تەلەارنالارىنىڭ قورىتىندى جاڭالىقتارىنان قازاق، ورىس تىلدەرىندە (ارقايسىسى 15 مينۋتتان) سايراتتى دا، پروكۋراتۋراعا ۇسىنىس ازىرلەتكىزىپ، ءتىپتى سوتتىڭ شەشىمىنسىز ءبىزدى سايلاۋدان الىپ تاستادى. سەبەبى بيلىك ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەنى تۋ ەتىپ كوتەرگەن ءبىزدىڭ پارتياعا سايلاۋشىلاردىڭ تەڭ جارىمىنان استامى داۋىس بەرىپ جىبەرەتىنىن ءبىلدى. تاعى ءبىر ماسەلە بار. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن بيلىك قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ «ەل بىرلىگى» دوكتريناسى ارقىلى، ءوزىنىڭ تۇپكى نەگىزىن «امەريكاندىق ۇلتتان» الاتىن «قازاقستاندىق ۇلتقا» ەندىرۋگە كۇش سالعاندا مەن اشتىق جاريالاماقشى بولدىم. ىشىندە ادەبيەت، ونەر، عىلىم قايراتكەرلەرى بار 4 مىڭنان استام ادام بىزبەن بىرگە اشتىق جاريالايتىنىن ايگىلەگەندە باسشىلار امالسىزدان رايىنان قايتقان ەدى. وسى 2011 جىلدىڭ كوكتەمىندە بيلىك «قازاقستاندىق ۇلتقا» قايتا ەندىرەتىنىن سەزدىردى. بىزگە جەتكەن مالىمەت بويىنشا قازاق مەكتەپتەرىن عانا ەمەس، بۇكىل قازاق ۇلتىن جوياتىن بۇل قاسىرەتتى شارا 2012 جىلى ىسكە اسپاق كورىنەدى. ءبىز پارلامەنت قابىرعاسىندا جۇرسەك بۇل ۇلتسىزدىققا جول بەرمەسىمىز ايقىن... مىنە، ماسەلەنىڭ ءتۇپ-توركىنى قايدا جاتىر؟
ەندى مىنا قىزىققا قاراڭىز. «جاس الاش» گازەتىنىڭ 27 جەلتوقسان كۇنگى سانىندا (ياعني، ءبىزدىڭ ساپارىمىزدان ءۇش كۇن كەيىن) امانكەلدى كەڭشىلىكۇلىنىڭ «جاڭاوزەن فاكتورى» اتتى ماقالاسى جاريالانىپتى. قالامى قارىمدى جاس سىنشى: «ەسەنعالي راۋشان، نۇرلان ورازالين، عاريفوللا ەسىمدەردى قويشى. بىرەۋى - ديرەكتورلىق، ەكىنشىسى - توراعالىق، ءۇشىنشىسى - سەناتورلىق قىزمەتىنىڭ قامىن كۇيتتەپ، جانتالاسىپ جاتقان شىعار. قالامىنان باسقا مانسابى جوق ءابىش كەكىلباي مەن سماعۇل ەلۋبايدىڭ حالىققا اراشا تۇسە الماۋىنىڭ قانداي قيسىنى بار؟» - دەي كەلەدى دە ماعان بىلاي تيىسەدى: «بارىنەن بۇرىن بەيبىت كۇندە تريبۋناعا شىعىپ الىپ تۇسپەي قوياتىن، حالىق ۇلتشىلدىعىنا سەنە باستاعان، جاستاردىڭ كوبىسى قولداپ، سوڭىنان ەرۋگە دايىن تۇرعان اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ وسىنداي سىن ساعاتتا ءۇنىنىڭ شىقپاي قالعانى - وكىنىشتى. بيلىككە قارسى شىقپاي-اق قويايىق، ەڭ بولماعاندا حالقىمىزدىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، كوزىنىڭ جاسىن سۇرتۋگە دە جاراماي قالعانىمىز وكىنىشتى».
ءيا، وكىنىشتىسى، امانكەلدى ءىنىمىزدىڭ ءبىزدىڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ س.مامبەتالين ەكەۋمىزدىڭ «جاڭاوزەن وقيعاسىنا بايلانىستى «رۋحانيات» پارتياسىنىڭ مالىمدەمەسىن» 17 جەلتوقساندا بىرنەشە ينتەرنەت سايتتارىنا جاريالاعانىمىزدى بىلمەۋى. وندا مىناداي جولدار بار ەدى: «رۋحانيات» پارتياسى وسى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ ءۇشىن قۇرامىندا ەرەۋىلگە شىققان مۇنايشىلاردىڭ، ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ، بيلىكتىڭ وكىلدەرى مەن بۇكىلحالىقتىق قوعامدىق كوميسسيا قۇرۋدى تالاپ ەتەدى! قىمباتتى جاڭاوزەندىك باۋىرلار! ۇلتىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن وسىنداي قارالى كۇندەردە ءبىز سىزدەرمەن بىرگەمىز! بۇل قانتوگىسكە، قايعىلى وقيعاعا بايلانىستى قازاقستاندا قارالى كۇن جاريالانۋى ءتيىس!».
مەملەكەتتىك تەكسەرۋ ورىندارى بەرىپ وتىرعان اقپاراتتاردا ادام ءولىمىنىڭ سانى 10, 11 دەي كەلە، سوڭىندا 17-گە توقتادى. ال، بەيرەسمي دەرەك كوزدەرى قۇربان بولعانداردىڭ سانىن 100-گە اپارادى. رەسەيدەن شىعاتىن «نوۆايا گازەتا» (№50, 22.12.-29.12.2011گ.) باسىلىمىنىڭ ءتىلشىسى ەلەنا كوستيۋچەنكو «جاناوزەن» دەگەن ارنايى ماقالاسىندا جاڭاوزەننىڭ ماڭىنداعى ەلدى مەكەندەردىڭ بىرىندە تۇراتىن، ال ءدال وسى كۇندەرى اپكەسىنىڭ ۇيىندە جۇرگەن كوركەلدىڭ كوزبەن كورگەن جان تۇرشىكتىرەر دەرەكتەرىن كەلتىرەدى. مۇنايشى كۇيەۋىمەن بىرگە اپكەسى دە ميتينگىگە كەتكەندىكتەن، كوركەل ولاردىڭ مەكتەپتە وقيتىن قىزدارىن الاڭداعى «تاڭعى جيىنعا» دايىندالىپ جاتقان بالالار توبىنا ەرتىپ اكەلەدى.
«ۋسلىشالا پەرۆىە ۆىسترەلى. يا گوۆوريۋ: نە بۋدەم يدتي. ا پلەمياننيتسا - ماما جە تام! نۋ پوشلي ۆپەرەد. كوگدا ناچالي سترەليات، رانەنىح ي ۋبيتىح وتتاسكيۆالي نازاد. ك مويم نوگام پولوجيلي 5 چەلوۆەك. چەتۆەرو بىلي ۋبيتى، ودين ەششە جيۆ. توگدا ليۋدي وستانوۆيلي پروەزجايۋششي ۋازيك ي پوگرۋزيلي تۋدا مەرتۆىح ي جيۆوگو، يا سەلا س نيمي ي پوەحالا ۆ بولنيتسۋ.
ۆ مورگە نە بىلو حولودنوي ۆودى - وبمىت تەلا وت كروۆي. يا ناچالا سچيتات تەلا. تام بىلا ودنا دەۆۋشكا 95-گو گودا روجدەنيا، ۋچاستنيتسا دەتسكوي كولوننى. ي ەششە 10-لەتني مالچيك. يح ترۋپى نام نە پوكازىۆالي، نە رازرەشيلي پودحوديت، وني لەجالي ۆ دالنەم ۋگلۋ. ەششە ۆ ماگازينە «سۋلپاك» سگورەلي تروە رەبيات، يح تەپەر نە موگۋت وپوزنات. تەلا سكلادىۆالي ودنو نا درۋگوە.
ۆ مورگ پريۆەزلي 21 تەلو، نو ۆ 9 ۆەچەرا تاميلا كوتورايا رابوتاەت ۆ مورگە، زاكرىلا دۆەر نا كليۋچ ي ۋشلا دوموي، ا تەلا پرودولجالي پودۆوزيت. توگدا وتكرىلي سوسەدنيۋيۋ كومناتۋ، ناچالي سكلادىۆات تۋدا، نا پول، تەلو نا تەلو. ي دو ۋترا 17-گو، دو 9 چاسوۆ، پوكا يا نە ۋشلا دوموي، تۋدا پريۆەزلي ەششە 43 چەلوۆەكا. يا پروسيلا لەد، چتوبى وبلوجيت تەلا، نو منە سكازالي، چتو ترۋپ چەلوۆەكا نە پورتيتسيا تري دنيا.
تەپەر و رانەنىح. ۆ وبەدەننوە ۆرەميا ۆ بولنيتسە بىلو 340 چەلوۆەك رانەنىح. ۆسە س پۋلەۆىمي، نو پۋلي رازنىە - بولشە ۆسەگو اۆتوماتنىح، نو ەست ي پيستولەتنىە، ي پۋلەمەتنىە...
...دو ۋترا رانەنىح ستالو 400, نو 17 رانەنىح ۋجە وتۆەزلي ۆ اكتاۋ...
...ك ۋترۋ ناچالي پريۆوزيت يز گوۆد - مولودىە رەبياتا، ۋجاسنو يزبىتيە، دۆۋح سرازۋ پولوجيلي ۆ رەانيماتسيۋ. سانيتارى كوتورىە يح ۆەزلي، سكازالي، چتو تام بىلي ي مەرتۆىە، نو يم نە رازرەشيلي زابرات. يح تاك ي نە پريۆەزلي پوتوم يز گوۆد. زاكوپالي؟..»
وقيعانى كوزبەن كورگەن ءبىر كۋاگەردىڭ عانا ايتۋىنشا 64 ادام ولگەن، 400-ءى جارالى. بۇل ىشكى ىستەر بولىمىندە، الاڭدا بىردەن تۋىسقاندارى الىپ كەتكەن، بولماسا بايقاۋسىز جەرلەردە قالىپ كەتكەن ولگەندەر مەن جارالانعانداردى قوسپاعانداعى ءبىر جەردەن عانا الىنىپ وتىرعان مالىمەت.
جۋرناليستەرگە قانداي دا ءبىر اقپارات بەرسەڭدەر جۇمىستان بوسايسىڭدار دەپ دارىگەرلەرگە قاتاڭ تيىم سالىنسا دا، ەلەنا كوستيۋچەنكو حيرۋرگ-رەانيماتولوگتان مىناداي دەرەكتەر الىپ ۇلگەرگەن:
«ۆ ناشەي بولنيتسە تري وپەراتسيوننىح. تاك ۆوت، مى پوستاۆيلي تۋدا ەششە وبىچنىە دەرەۆياننىە ستولى، ي ۆ كاجدوي كومناتە شلو پو 4 وپەراتسي ودنوۆرەمەننو. مەرتۆىح ۆەزلي سرازۋ ۆ مورگ، ي يا نە زنايۋ، سكولكو رانەنىح ۆ بولنيتسە، - يا نە وتحوديلا وت ستولا. نو ۆ پەرۆىي دەن ليچنو منە نە ۋدالوس سپاستي 22 چەلوۆەكا. مى وپەريروۆالي يح، دوستاۆالي پۋلي، نو وني ۋميرالي. سەيچاس ليۋدەي، كوتورىح يا نە سپاسلا، 23. بۋدەت 24 - ودين ۆ رەانيماتسي وچەن تياجەلىي، نە ۆىجيۆەت».
مىنە، كورىپ وتىرسىزدار، وتاندىق جانە شەتەلدىك اقپارات كوزدەرىندەگى مالىمەتتەر ءارتۇرلى. سوندىقتان جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ ءمان-جايىن تولىق ساراپتان وتكىزىپ، جۇرتتىڭ كوڭىلىندە كۇدىك قالدىرمايتىنداي، ۇلكەن سەنىمگە يە بولارلىق قوعامدىق كوميسسيا قۇرىلۋى اۋاداي قاجەت. سونىمەن قاتار 29 جەلتوقسان كۇنى «جاس الاش» گازەتىندە جاريالانعان، قوعامدىق كوميسسياعا مۇشە بولۋعا تىلەك بىلدىرگەن ءبىر توپ زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ «2012 جىلعى 6 قاڭتار كۇنى جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى قاندى قىرعىندا قازا تاپقان بوزداقتاردى ەسكە الۋ كۇنى» ەتىپ جاريالاۋدى ۇسىنعان تالاپ-تىلەگىن قىزۋ قولدايمىن.
«اباي-اقپارات»
