ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ماقساتتى قارجىلاندىرۋ جوباسىنىڭ اياسىندا «قازاق ءتىلىنىڭ تىركەسىمدەر سوزدىگىن» ازىرلەدى. سوزدىك قازاق ءسوزىنىڭ تىركەسىمدىلىك (ۆالەنتتىلىك) قاسيەتىن، سوزدەردىڭ تىركەسۋ الەۋەتىن، ءسوز ماعىنالارىن دۇرىس تىركەستىرۋ قاعيدالارىن انىقتاۋ جانە بەينەلى، پوەتيكالىق، ت.ب تىركەس تۇرلەرىن اجىراتۋ ماقساتىندا دايىندالدى. سوزدىككە ازىرشە 242000 سوزدىك تىركەلدى، ونىڭ ىشىندە ءبىر عانا تىركەس قۇرايتىن سوزدەر جانە 100-دان اسا تىركەس قۇراۋعا الەۋەتتى سوزدەر دە الىندى. مىسالى، قاباعان يت: قاباعان ءسوزى تەك يت اتاۋىمەن تىركەسەدى دە ءبىر عانا تىركەس قۇرايدى (ماسەلەن، قاباعان قاسقىر تىركەسى بولمايدى، سەبەبى قاسقىر قاپپايدى، ىرىلدايدى، ۇليدى، شابادى). ال مىنەز (بال مىنەز، بيباتپا مىنەز، دويىر مىنەز، اۋسار مىنەز، كۇپىر مىنەز، دالا مىنەز، ءمارت مىنەز، لاقپا مىنەز، توڭ مىنەز، شايپاۋ مىنەز،ت.ب. سياقتى) 116 تىركەس قۇراۋعا قابىلەتتى ءسوز دەپ تانىلدى. سوزدىكتە ۇسىنىلعان تىركەستەر كوپشىلىكتىڭ ىزدەۋىنە وڭاي بولۋ ءۇشىن ءارى سول ءسوز جايىندا كونتسەپتۋالدى اقپارات الۋىنا وڭتايلى بولۋ ءۇشىن ءبىر تىزبەكپەن بەرىلدى.  

سوزدىككە سەمانتيكالىق تىركەسۋىندە ماعىنالىق ۇيلەسىمدىلىگى جوق جالعان تىركەستەر الىنبادى. مىسالى: بوكەباي ورامال، قارالى ازاگۇل. راسىمەن، بوكەبايدىڭ ءوزى ورامال اتاۋى بولعاندىقتان، ايقىنداۋشى تىركەستى قاجەت ەتپەيدى. تىلىمىزدە بوكەباي تاعۋ، بوكەباي توقۋ، بوكەبايمەن وراۋ، ت.ب. بولىپ تىركەسە بەرەدى دە، ورامال: شاشاقتى ورامال، ءتۇبىت ورامال، ت.ب. تىركەستەردى قۇرايدى. سول سياقتى قارالى ازاگۇل تىركەسى دە  - قاتە قولدانىس. سەبەبى ازاگۇلدىڭ ءوزى قارالى كۇنى قويىلاتىن گۇل اتاۋى. قاتە قولدانىستىڭ تۋىنداۋىنا «ۆەنوك» ورىس ءسوزىنىڭ اۋدارماسىنداعى ۆەنوك - گۇلدەستە، تراۋرنىي ۆەنوك - ازاگۇل بالاما ماعىنالارىن شاتاستىرۋدان تۋىنداعان بولسا كەرەك. 

سوزدىككە مەرزىمدى باسىلىمدار ارقىلى كوپشىلىك قولدانىسقا ەنگەن جاڭا تىركەستەر دە الىندى: بايراقتى باسەكە، تەمىر تۇلپار، قامكوڭىل جاندار، جابايى ساۋدا، باس ۇستاز، پورتفەل ۇستاعاندار، گالستۋك تاققاندار، ماندات يەلەرى, ت.ب. سول سياقتى جۇرتشىلىققا تانىس ەمەس ەتنوگرافيالىق كۇردەلى اتاۋلار دا سوزدىككە ەندى: اقساق تەمىر (ەتىكشى اتاۋى), بالا تاباق (سىباعالى تاباق), مىتىس قوي، ءمالىش قوي، تالپاق ەمشەك قوي, ت.ب.

تىركەس سوزدەردى جيناۋدا نە بايقادىق؟ تىركەسىمدەر سوزدىگى قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورى كەڭەيگەنىن اڭعارتتى جانە قازاق ءسوزىنىڭ ومىرشەڭ ەكەنىن دايەكتەي ءتۇستى. وسى سوزدىكتى قۇراستىرۋ بارىسىندا اتاۋجاسام، تەرمينجاسام، ءسوزجاسام ۇدەرىسىندە كۇردەلى ءسوزدىڭ، سونىڭ ىشىندە تىركەس ءسوزدىڭ ءبىر عانا دەنوتات (اتاۋ) بولۋى باسىم ەكەنى انىقتالدى.

تىركەسىمدەر سوزدىگى قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋگە قاتىستى تىڭ يدەيالاردى تۋدىردى. پرەتسەدەنتتى تىركەستەردىڭ اعىلشىن تىلىندەگى اۋدارماسىن تابۋدا قينالاتىنىمىز بەلگىلى. مىسالى، ابىلايدىڭ اسىنداي (ۇلان-اسىر توي) نەمەسە اسان قايعىعا سالىنۋ (قايعىرۋ) تىركەستەرى وزگە تىلگە پرەتسەدەنت اتاۋىن ساقتاپ اۋدارىلماي ءجۇر. ەندىگى كەزەكتە جالپى ماعىناسىن عانا ەمەس، تاريحي اتاۋدى ساقتاپ اۋدارساق، قازاق مادەنيەتىن قوسا تانىستىرعان بولار ەدىك: Abylais bid feast. 

سوكرات ماڭداي، احيلەس وكشەسى تۇراقتى تىركەستەر قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنا ەندى. ەندەشە، قازاقتىڭ پرەتسەدەنتتى تۇراقتى تىركەستەرى دە وزگە تىلگە سول قالپىندا ەنۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.

امىربەكوۆا ايگۇل بايدەبەكقىزى

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى لەكسيكولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz