بولات قابدوشەۆ. قازاقتان شىققان تۇڭعىش گۋبەرنيا پروكۋرورى
(كورنەكتi قايراتكەر ى. مۇستامباەۆتىڭ تۋعانىنا 110 جىل)
قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ 1922 جىلعى 13 شiلدەسiندە قابىلداعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى پروكۋراتۋراسىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلىسىنان كەيiنگi تاعايىندالعان العاشقى 7 گۋبەرنيالىق پروكۋرورلاردىڭ اراسىندا جالعىز قازاق ىدىرىس مۇستامباەۆ تا بار ەدi. پروكۋرورلىق قىزمەتiندە ول وزگەلەردەن ءوزiنiڭ اسا زەرەكتiگi, تەرەڭ ويلىلىعى، وتكiرلiگi ءارi تۋراشىلدىعىمەن ەرەكشەلەنiپ تۇراتىن. قازاقستاننىڭ iرi گۋبەرنيالارى ورال كەيiن اقمولا پروكۋراتۋرالارىن باسقارۋ بارىسىندا جيناقتاعان بiلiم تاجiريبەسi ونىڭ قايسار، تۋراشىل مiنەزدەرiن دامىتتى. ناق وسى قاسيەتتەرiمەن ەسiمi ەل اۋزىنا iلiگiپ، ونىمەن قاتىستى بولعان كوپتەگەن ساياسي وقيعالار اڭىز رەتiندە جالپاق جۇرتقا تارادى. ول كوزi تiرiسiندە-اق ەسiمi بارشا قازاققا ءمالiم بولعان مەملەكەت قايراتكەرلەرiنiڭ بiرiنەن سانالادى.
مۇراعات قۇجاتتارىن اقتارۋ بارىسىندا ى.مۇستامباەۆتىڭ جاساعان قىزمەتiنە نەمەسە جەكە ومiرiنە دە قاتىستى بiرتالاي قىزىقتى وقيعالاردىڭ كۋاسi بولعان ەدiك. ماسەلەن، مۇستامباەۆتىڭ اقگۆاردياشىلاردىڭ اتى-شۋلى بۇلiكشi اتامانى اننەنكوۆتى سوتتاۋ iسiندە قوعامدىق ايىپتاۋشى رەتiندە قاتىناسقانىن بiلدiك. سوتتاعى ونىڭ سويلەگەن قورىتىندى ءسوزi قازاق بيلەرiنiڭ ءداستۇرلi شەشەندiك ونەرiنiڭ كوركەم ۇلگiسi بولىپ تابىلادى.
(كورنەكتi قايراتكەر ى. مۇستامباەۆتىڭ تۋعانىنا 110 جىل)
قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ 1922 جىلعى 13 شiلدەسiندە قابىلداعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى پروكۋراتۋراسىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلىسىنان كەيiنگi تاعايىندالعان العاشقى 7 گۋبەرنيالىق پروكۋرورلاردىڭ اراسىندا جالعىز قازاق ىدىرىس مۇستامباەۆ تا بار ەدi. پروكۋرورلىق قىزمەتiندە ول وزگەلەردەن ءوزiنiڭ اسا زەرەكتiگi, تەرەڭ ويلىلىعى، وتكiرلiگi ءارi تۋراشىلدىعىمەن ەرەكشەلەنiپ تۇراتىن. قازاقستاننىڭ iرi گۋبەرنيالارى ورال كەيiن اقمولا پروكۋراتۋرالارىن باسقارۋ بارىسىندا جيناقتاعان بiلiم تاجiريبەسi ونىڭ قايسار، تۋراشىل مiنەزدەرiن دامىتتى. ناق وسى قاسيەتتەرiمەن ەسiمi ەل اۋزىنا iلiگiپ، ونىمەن قاتىستى بولعان كوپتەگەن ساياسي وقيعالار اڭىز رەتiندە جالپاق جۇرتقا تارادى. ول كوزi تiرiسiندە-اق ەسiمi بارشا قازاققا ءمالiم بولعان مەملەكەت قايراتكەرلەرiنiڭ بiرiنەن سانالادى.
مۇراعات قۇجاتتارىن اقتارۋ بارىسىندا ى.مۇستامباەۆتىڭ جاساعان قىزمەتiنە نەمەسە جەكە ومiرiنە دە قاتىستى بiرتالاي قىزىقتى وقيعالاردىڭ كۋاسi بولعان ەدiك. ماسەلەن، مۇستامباەۆتىڭ اقگۆاردياشىلاردىڭ اتى-شۋلى بۇلiكشi اتامانى اننەنكوۆتى سوتتاۋ iسiندە قوعامدىق ايىپتاۋشى رەتiندە قاتىناسقانىن بiلدiك. سوتتاعى ونىڭ سويلەگەن قورىتىندى ءسوزi قازاق بيلەرiنiڭ ءداستۇرلi شەشەندiك ونەرiنiڭ كوركەم ۇلگiسi بولىپ تابىلادى.
مۇستامباەۆتىڭ وتباسىمەن بايلانىستى بولعان بiرقاتار قۇجاتتاردى دا كەزدەستiردiك. 1925 جىلى سىرداريا وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى بولىپ تۇرعان كەزدە تاشكەنتتەگi ورتا ازيالىق مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتتە (ساگۋ) بiلiم الىپ جۇرگەن ى.مۇستامباەۆتىڭ ايەلi قىز تابادى. سول وقۋ ورنىنىڭ قازاقستاندىق بەلسەندi كومسومول جاستارى ۇيىتقى بولعان جيىنىندا جاس نارەستەگە روزا اتتى ەسiم بەرiلiپ، ونىمەن قويماي بۇل شەشiم وبلىستىق گازەتكە جاريالانىپ كەتەدi. وقيعانىڭ سوڭى قىزىلوردادا وتكەن ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ ماجiلiسiندە قارالىپ، پارتيالىق ەتيكا تۇرعىسىنان باعا بەرۋمەن تىنادى. ى.مۇستامباەۆ بۇل iسكە ەشبiر قاتىسى بولماعاندىعىمەن اقتالىپ، قۇتىلعان. تiزە بەرۋگە بولاتىن وسىنداي وقيعالار ءتۇيiنi مۇستامباەۆتىڭ جاستار ورتاسىندا عانا ەمەس، جالپى حالىق اراسىنداعى زور بەدەلiنiڭ بولعاندىعىن، سول كەزدەگi iرi مەملەكەت قايراتكەرلەرiمەن قاتار كوسەم رەتiندە تانىلعاندىعىن سەزدiرەدi. ى.مۇستامباەۆتىڭ قايراتكەر بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ قاينار كوزدەرi ونىڭ پروكۋراتۋراداعى اتقارعان كۇردەلi, اۋىر ەڭبەگiندە جاتىر. وسىلايشا شىڭدالىپ وسكەن، العىر، تەرەڭ بiلiمدi ازاماتتىڭ بەدەلiن كەمiتۋگە كۇش سالعاندار دا تابىلدى. اسiرەسە ستاليننiڭ سەرiگi, ساياسي ويىننىڭ اككiسi بولىپ العان ف.ي.گولوششەكين ارىنى مىقتى قازاق باسشىلارىن «تىنىشتاندىرىپ»، مەسەلiن قايتارۋدىڭ امالىن الدىن الا ويلاستىردى. قىر سوڭىنا تۇسكەن ولكەكوم حاتشىسىنىڭ تۇرتپەگiنەن ابدەن ىعىر بولعان ى.مۇستامباەۆ 1926 جىلعى جەلتوقساندا ماسكەۋگە ورتالىق كوميتەتكە (مولوتوۆقا) ءوتiنiش جازىپ، ءوزiن تاشكەنتكە نەمەسە رەسەيدiڭ iرگەلەس جاتقان كەز-كەلگەن گۋبەرنيالارىنىڭ بiرiنە قىزمەتكە جiبەرۋدi وتiنەدi. قازاقستاندا تولىققاندى جۇمىس iستەۋ مۇمكiنشiلiگiنiڭ جوقتىعىن مالiمدەيدi. بۇل ى.مۇستامباەۆتىڭ ءوز ەلiندە قۇرىلعان بۇعاۋدان بوسانا الماي كەيiنگi تارتقان كۇردەلi تاعدىر تاۋقىمەتiنiڭ باسى عانا ەدi...
ىدىرىس مۇستامباەۆتىڭ پروكۋرورلىق قىزمەتكە كەلگەندەگi قايراتكەرلiگiنiڭ باستاۋ كوزدەرiن ونىڭ تابيعي دارىنى جانە زامانىنىڭ الاساپىران اعىمى مەن كۇردەلi ءومiر جولىنىڭ العاشقى قادامدارى ارقىلى بiلە الامىز. جالپىعا جاريا بولعان مالiمەتتەر مەن ورتالىق مۇراعاتتا ساقتالعان جەكە iسiندەگi دەرەكتەرگە سۇيەنگەندەگi ونىڭ ءومiر جولىن بىلايشا ورiلەدi.
ىدىرىس مۇستامباەۆ 1898 جىلى قازiرگi جاڭا سەمەيدە (1917 جىلدان باستاپ الاش اتالعان) كەدەي وتباسىندا دۇنيەگە كەلiپتi. اكەسi مۇستامباي سىبان رۋىنان شىققان سەمەي ۋەزiنە قاراستى قاندىعىتاي بولىسىنىڭ قازاعى ەدi. جاسىنان جەتiمدiكتiڭ ازابىن كوپ كورگەن مۇستامباي جاۋعاشۇلى كۇنكورiس قامىمەن اركiمنiڭ قىزمەتiندە جۇرگەندە بiردە ەلدەن مال ايداعان ساۋداگەرلەرگە iلەسiپ، سەمەيگە بارادى دا سول ءوڭiردiڭ ipi بايى تiنiبايدىڭ قىزمەتiندە قالىپ قويسا كەرەك. كiشكەنە كەزiندە قوراساننان بەتi شۇبارلانىپ قالعان ىدىرىستى اكەسi «تايشۇبارىم» دەپ اتاپتى. ىدىرىستى تiنiباي مەشiتiندەگi مەدرەسەگە وقۋعا بەرەدi. از جىلدا ول بارلىق شاكiرتتەردەن وزىق وقىپ، وتە زەرەكتiگiن بايقاتادى. ەندi ول مەدرەسە توڭiرەگiندە «مۇستامبايدىڭ بايگە شۇبارى» اتانادى. مەدرەسەنi 1911 جىلى كۇزدە ءتامامداپ، ورىس مەكتەبiنە وقۋعا تۇسەدi دە ينتەرناتقا ورنالاسادى. 1916 جىلى وسى ورىس-قازاق ۋچيليششەسiن ۇزدiك باعامەن بiتiرەدi. كەيiنگi وقۋىن ول سەمەي گيمنازياسىندا جالعاستىرىپ، مۇحتار اۋەزوۆپەن بipگe بۇل وقۋ ورنىن دا ۇزدiك باعامەن اياقتايدى. بiردە گيمنازيادا ءسوز ونەرiنە بايگە جاريالانعاندا ىدىرىستىڭ شىعارماسى باس جۇلدەنi جەڭiپ العانى ونىڭ جاستايىنان سوزگە شەشەندiگiن بايقاتادى.
ى.مۇستامباەۆ توڭكەرiستەن كەيiن ساياسي قىزمەتكە مۇحتار اۋەزوۆ، احمەتبەك سەيسەنباەۆ، عاريفوللا ىسقاقوۆ جانە تاعى باسقا جاستارمەن بەلسەندi تۇردە ارالاسادى. اۋەلدە ولار وزدەرiنە كوسەم تۇتقان احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆتاردىڭ الاش ۇلتتىق مەملەكەتiن قۇرۋ جايىنداعى يدەياسىن قابىلداعانى ايان. الاش پارتياسىنىڭ تiزiمiندە سەمەيدەن ىدىرىس مۇستامباەۆتىڭ ءجۇرۋi سونىڭ بiر دالەلi. كەيiن سەمەي وڭiرiندەگi كولچاك قاراقشىلارىنىڭ جاساعان وزبىرلىعى مەن ايۋاندىق ارەكەتتەرi ولاردىڭ كوزقاراستارىن، ۇستانىمدارىن تولىق وزگەرتiپ، قىزىلدار جاعىنا شىعۋىنا تۇرتكi بولادى. بۇل كۇردەلi كەزەڭ جايلى جەكە iسiندە «سiبiردە كەڭەس وكiمەتiنiڭ قۇلاتىلۋىنا بايلانىستى قىزمەتiمنەن بولشەۆيك رەتiندە قۋىلدىم» - دەپ جازىپتى. دەرەكتەردەن ناقتىلاي كەلگەندە ول بولشەۆيكتەر پارتياسىنا 1919 جىلدىڭ اقپانىندا وتكەن بولىپ شىعادى. سودان كەيiن پارتيا تاراپىنان جۇكتەلگەن مiندەتiن ورىنداۋعا زايسان ۋەزiنiڭ اتقارۋ كوميتەتi قازاق ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi قىزمەتiنە جiبەرiلەدi. وسىناۋ جىلدارى ول سەمەي گۋبەرنياسىن باتىس سiبiردەن ءبولiپ الىپ، جاريا بولعان قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنا قوسۋعا وسى ايماقتىڭ باس كوتەرەر ۇلتجاندى ازاماتتارىمەن بiرiگiپ، بۇقارا اراسىندا بەلسەندi ۇگiت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگiزەدi. ناتيجەسiندە سiبiر رەۆكومىمەن قول جەتكiزگەن كەلiسiم بويىنشا 1921 جىلدىڭ قاڭتارىنان قازاقستاننىڭ شىعىس ايماعىن قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنا تۇپكiلiكتi تولىق قوسۋ بەلگiلەنگەن-دi. سەمەي گۋبەرنياسىن تەك سول جىلدىڭ مامىرىندا قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنەن توتەنشە وكiل بولىپ كەلگەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ قۇرامى ورىستار بولاتىن گۋباتكومدى تاراتىپ، قازاقتارمەن قايتا جاساقتاۋ ارقىلى تولىق باعىندىرۋ مۇمكiن بولدى. 1920-21 جىلداردىڭ قازان ايلارىندا وتكەن بۇكiلقازاقتىق I قۇرىلتاي جيىنىنا جانە II بۇكiلقازاقتىق كەڭەستەر سەزiنە ى.مۇستامباەۆ سەمەي وڭiرiنەن دەلەگات بولىپ قاتىسىپ، ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ مۇشەسi سايلانادى. سونداي-اق، 1920 جىلدىڭ سوڭىنان سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ مۇشەسi, ءارi گۋبەرنيالىق توڭكەرiس تريبۋنالىنىڭ مۇشەسi قىزمەتiن دە اتقارادى. 1921 جىلدىڭ ورتا شەنiندە گۋبەرنيالىق ازىق-تۇلiك كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى بولادى. 1921 جىلدىڭ ورتاسىندا وبلىستىق پارتيا كوميتەتiنiڭ ۇيعارۋىمەن (ولكەكوم) ى.مۇستامباەۆ ورال گۋبەرنياسىنا قىزمەتكە جiبەرiلەدi. جەكە iستەرiندە تولتىرىلعان ساۋالنامادا ول ءوزiنiڭ قابiلەتiنە ساي اتقارار مiندەتiن «سوت جانە اكiمشiلiك قىزمەت» دەپ كورسەتiپ وتىرعان ەكەن. سونىمەن ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي، ول ءوز قالاۋىمەن جاڭادان جاندانا باستاعان پروكۋراتۋراعا قىزمەتكە تاعايىندالدى. ءارi ورالدا ول گۋباتكوم ءاpi گۋبرەۆكوم مۇشەسi رەتiندە بiرقاتار جاۋاپتى قىزمەتتەردi اتقارا ءجۇرiپ، ءوزiنiڭ جiگەرلi دە ايقىن كوزقاراسىمەن تانىلىپ ۇلگەرەدi.
قازاقستاندا پروكۋراتۋرا ورگاندارى قازاتكومنىڭ 13 ماۋسىم 1922 جىلى قابىلداعان «پروكۋرورلىق قاداعالاۋ ەرەجەسi» نەگiزiندە ادiلەت حالىق كوميسسارياتى قۇرامىندا ءوز قىزمەتiن باستاعان ەدi. قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى پروكۋرورىنىڭ رەسمي تۇردە قىزمەتكە كiرiسكەن كۇنiنەن الساق، رەسپۋبليكامىزدىڭ بipiنشi پروكۋرورى شافحات بەكمۇحامەدوۆ 1922 جىلى 1 تامىزداعى №1 بۇيرىعىمەن العاش رەت 3 گۋبەرنياعا پروكۋرورلاردى بەكiتتi: ورىنبور گۋبەرنياسى بويىنشا ە.باشيلوۆ، سەمەي گۋبەرنياسى بويىنشا نەچاەۆ، اقمولا گۋبەرنياسى بويىنشا كوۆالەۆ تاعايىندالدى. ال سول جىلدىڭ 14 كىركۇيەگiندەگi رەسپۋبليكا پروكۋرورىنىڭ №10 بۇيرىعىمەن سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ پروكۋرورى بولىپ ا.ي. زۋبوۆ، ورال گۋبەرنياسىنىڭ پروكۋرورلىعىنا ى. مۇستامباەۆ بەكiتiلدi. سونىمەن ىدىرىس مۇستامباەۆ پروكۋراتۋرا قۇرىلىمىندا گۋبەرنيا پروكۋرورى بولعان العاشقى قازاق. تەك كەيiن عانا قازاقستان پروكۋراتۋراسى دوسىعۇل تەمiراليەۆ، قاناي بورانباەۆ، جەتپiسوۆ سەكiلدi قازاقتان شىققان گۋبەرنيا پروكۋرورلارىمەن تولىعا ءتۇستi.ىدىرىس مۇستامباەۆ گۋبەرنيا پروكۋرورى بولىپ قىزمەتكە كiرiسكەننەن كەيiن ءوزiنiڭ №4 بۇيرىعىندا گۋبەرنيا شەڭبەرiندە پروكۋراتۋرانىڭ قىزمەتiن اتقاراتىندىعىن جاريالاي وتىرىپ، بىلاي دەيدi: «بارلىق مەملەكەتتiك، جەكە مەنشiك ۇيىمدار، جەكە تۇلعالار ءتۇرلi ic-ارەكەت، قىلمىستار، زاڭ بۇزۋشىلىق وقيعالارى بويىنشا ءوز ارىزدارىن ماعان جولداۋىن وتiنەمiن. بارلىق تەكسەرۋ، تەرگەۋ، سوت ورگاندارى جانە مسب (گپۋ) ءبولiمi قىلمىستىق ic جۇرگiزۋ كودەكسiنە نەگiزدەلگەن iستەرگە قاتىستى ماسەلەلەردi زاڭدى تۇردە دالمە-ءدال ورىنداپ، پروكۋرورلىق قاداعالاۋ ورگاندارىمەن تىعىز بايلانىستا قىزمەت جاسايتىن بولادى. بارلىق سوت ورگاندارى تەرگەۋ ici اياقتالعان، الايدا قىلمىستىق ic جۇرگiزۋ كودەكسiنiڭ 223-بابى نەگiزiندە سوت قاۋلىسىمەن ايىپتاۋ قورىتىندىسى بەكiتiلمەگەن iستەردi ماعان جiبەرۋدi ۇسىنامىن». وسىلايشا گۋبەرنيا شەڭبەرiندە پروكۋرورلىق قاداعالاۋ ورگانىنىڭ زاڭدى تۇردە ءوز قىزمەتiنە كiرiسكەندiگiن مالiمدەگەن.
پروكۋرور ءوزiنiڭ بۇيرىعىمەن گۋبەرنيا پروكۋرورىنىڭ جانە كومەكشiلەردiڭ مiندەتتەرiن بىلايشا بولەدi: «گۋبەرنياداعى بيلiك ورگاندارى مەن مەكەمەلەرi قىزمەتiنiڭ زاندىلىعى ماسەلەلەرiن قاداعالاۋدى وزiمە قالدىردىم» دەي وتىرىپ، گۋباتقارۋ جانە قالالىق اتقارۋ كوميتەتتەرi, ونىڭ بولiمدەرiنiڭ جينالىسىنا قاتىسۋ، قابىلدانعان قاۋلى، قارار، نۇسقاۋلاردىڭ زاندىلىعىن تەكسەرiپ، نارازىلىق كەلتiرۋ، ic جۇرگiزۋدi باقىلاۋ، گۋبەرنيالىق تريبۋنالدار، ەرەكشە سەسسيالارعا تۇسەتiن iستەردi قاراۋ، كومەكشi پروكۋرورلاردىڭ قىزمەتiن قاداعالاۋ گۋبەرنيا پروكۋرورىنىڭ مiندەتi ەكەندiگiنە تۇسiنiكتەمە بەرگەن. جانە دە مiندەتتەرi اجىراتىلعان تومەندەگiدەي كومەكشi پروكۋرورلاردى بەكiتiپتi: تريبۋنال (كەيiن جوعارعى سوت دەپ اتالعان) icتepi بويىنشا پروكۋرور; حالىق سوتتارىنىڭ قىزمەتiن قاداعالاۋشى پروكۋرور; پروكۋراتۋرانىڭ قىزمەتiن ۇيلەستiرۋشi پروكۋرور انىقتالدى. گۋبەرنيا پروكۋرورى كومەكشiلەرiنiڭ اتقارار كۇزىرىنا قاراعاننان-اق گۋبەرنيالىق پروكۋراتۋرا الدىندا قولعا الۋعا قاجەتتi قىرۋار شارۋالاردى قويا بiلدi. ى.مۇستامباەۆ گۋبەرنيا پروكۋرورى مiندەتiنە كiرiسكەننەن سوڭ بiرiنشi كەزەكتە جىمپيتى، ەلەق، كالمىكوۆ، گۋرەۆ ۋەزدەرiنiڭ پروكۋرورلارىن بەكiتiپ، شتات قۇرامىن، مiندەتتەرiن بەلگiلەدi. جۇمسالاتىن قارجى كولەمiن انىقتادى. ەكi اي مەرزiم iشiندە ورالدا گۋبەرنيالىق قاداعالاۋ ici ۇيىمداستىرىلدى. گۋبەرنياداعى پروكۋراتۋرا قۇرىلىمىن جۇيەلەپ العان سوڭ پروكۋرورلىق قاداعالاۋعا تالاپتى دا كۇشەيتتi. ءار ۋەزدiڭ پروكۋرورلارىنا مىناداي مازمۇنداعى حاتتى جولدادى: «پروكۋراتۋرانىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرiنiڭ بipi بارلىق مەكەمەلەردiڭ قىزمەتiن قاداعالاۋ بولىپ تابىلادى. پروكۋراتۋرا بارلىق مەكەمەلەردiڭ زاڭ بۇزۋشىلىق ارەكەتتەرiنە توسقاۋىل قويۋعا ۇمتىلۋى تيiس، بۇل ic جۇزەگە اسپاسا پروكۋراتۋرا جاۋاپ بepyi كەرەك. بiزدiڭ شارۋاشىلىق ورگاندارىنىڭ قىزمەتiندە جiبەرiلگەن كوپتەگەن كەمشiلiكتەردi ەسكەرە وتىرىپ، سiزدەرگە پروكۋرورلىق قاداعالاۋدى قىراعىلىقپەن جۇزەگە اسىرۋدى ۇسىنامىن. قaزipگi جاعدايدا قاجەت دەپ ساناساڭىزدار گۋبەرنيالىق ساياسي باسقارماسى مەن قىلمىستىق، iزدەستiرۋ بولiمدەرi اپپاراتتارىن پايدالانۋعا بولادى. قانداي دا بولماسىن زيانكەستەر مەن كەمشiلiكتەرگە باتىل تۇردە توسقاۋىل قويىڭىزدار. مۇستامباەۆ».
ورال گۋبەرنياسىنىڭ پروكۋراتۋراسى قىلمىسقا قارسى كۇرەستi ۇيىمداسقان تۇردە قولعا الدى. 1922 جىلدىڭ قاراشا ايىندا بارلىق ۋەزدiك پروكۋرورلارعا پاراقورلىققا قارسى كۇرەس ناۋقانىن قاداعالاپ، زاڭسىز ارەكەتتەرگە جول بەرمەۋ، ناتيجەلەرiمەن قالىڭ بۇقارانى گازەت ارقىلى تانىستىرىپ وتىرۋ جايىندا نۇسقاۋ بەردi. سول جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا گۋبەرنيالىق قارجى مەكەمەلەرiنiڭ بيۋدجەتiك قارجىنى زاڭسىز ىسىراپقا ۇشىراتۋىنا بايلانىستى پروكۋراتۋرانىڭ تەكسەرiس جۇرگiزۋ جانە سالىق ورگاندارىنىڭ قىزمەتiن قاداعالاۋدى جەدەل قولعا الۋ جونiندە بارلىق ۋەزد پروكۋرورلارىنا تاپسىرمالار بەرiلدi. وسىلايشا قىسقا مەرزiمدە گۋبەرنياداعى پروكۋراتۋرا ورگانىن اياعىنان تiك تۇرعىزىپ، قاداعالاۋ قىزمەتiن ۇيىمداستىرۋ گۋبەرنيا ءۇشiن ماڭىزى زور بولدى. ىدىرىس مۇستامباەۆتىڭ دا گۋبەرنيا شەڭبەرiندەگi تۇلعا رەتiندە تانىلۋىنا ايىرىقشا سەپتiگiن تيگiزدi. ى.مۇستامباەۆتى ايىپتاۋ ناۋقانى ۇيىمداستىرىلعان كەزدە دە ورالدا بipگe قىزمەتتەس بولعاندار ونىڭ دارەجە-دەڭگەيiن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولعان. ايتالىق، ورال گۋبكومىنىڭ مۇشەسi زابيروۆ ف.ي.گولوششەكينگە «ۋكلوندار» تۋرالى جازعان حاتىندا ورالداعى قازاق كوممۋنيستەرi ەكiگە ءبولiندi: «پراۆىە ناتسيوناليست ۋكلونوم ي لەۆىە س ينتەرناتسيوناليستيچەسكيم وتتەنكوم. I گرۋپپا كاراتيلەۋوۆ، مۋستامباەۆ، دجانتيلەۋوۆ، ۋتەۋليەۆ، II گرۋپپا ايتيەۆ، كاسابۋلاتوۆ، ابدراحمانوۆ، يپماگامبەتوۆ...يا سچيتال ي سچيتايۋ، چتو ەتي توۆاريششي (مۋستامباەۆ، كاراتيلەۋوۆ، دجانتيلەۋوۆ، ۋتەۋليەۆ، ي در.) كاك كوممۋنيستى ني ۆ كوەم سلۋچاە نە حۋجە درۋگيح، ا ناوبوروت پو سۆوەي پرياموتە، يسكرەننوستي وني لۋچشە» - دەپ اشىق جازدى.
ورالدا ى.مۇستامباەۆ قازاقتىڭ پاتشا زامانىندا وقىعان جوعارى بiلiمدi زاڭگەرi, رەسەيلiك دۋمانىڭ دەپۋتاتى بولعان باقىتجان قاراتاەۆپەن جاقىن ارالاسادى. ونىڭ اياعى تۋىستىققا دا ۇلاسادى. ولاي دەيتiنiمiز، ىدىرىس مۇستامباەۆ كورنەكتi زاڭگەردiڭ iنiسi ارون قاراتاەۆتىڭ قىزى شاحيزادا اتتى حاس سۇلۋعا ۇيلەنگەن ەدi. كەيiنگi ءومiردiڭ بار قىزىق قۋانىشىن ەكەۋi بiرگە ءبولiستi. ازابىن دا تارتتى. قۋعىن-سۇرگiن جىلداردا بiرنەشە مارتە جازاعا كەسiلگەن كۇيەۋiنەن اجىراماي حالىق جاۋى رەتiندە بiرگە اتىلىپ كەتتi.
1923 جىلدىڭ 20 قىركۇيەگiندە ى.مۇستامباەۆ قازاق اسسر-iنiڭ ipi گۋبەرنياسىنىڭ بipi اقمولاعا پروكۋرورلىق قىزمەتكە اۋىستىرىلادى. اقمولا گۋبەرنياسى ەكونوميكالىق جاعىنان دا حالقىنىڭ كوپتiگiنەن دە (1,300 مىڭ، ونىڭ 60% قازاقتار) قازاقستاندا بiرiنشi ورىندا تۇراتىن. توڭكەرiستەر مەن سوعىستاردىڭ زاردابىنان ەلدiڭ شارۋشىلىعى تولىق كۇيزەلiسكە ۇشىراعان-دى. پروكۋراتۋرانىڭ ەسەبiندەگi كەلتiرiلگەن مالiمەتتەر گۋبەرنياداعى ەكونوميكالىق كۇيرەۋدiڭ دارەجەسiن اڭعارتادى. ماسەلەن: 1914 جىلى شيكiزات تۇرiندە 1 ملن. دانا ءار ءتۇرلi تەرi دايىندالسا، 1924-25 جج. شارۋاشىلىق ناۋقانىندا 212. 350 دانا تەرiنi مەملەكەتكە وتكiزۋ كوزدەلدi. بiرiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىسقا دەيiن اقمولادان 15 ملن. پۇت استىق سىرتقا شىعارىلسا، 1924-25 جج. 2.980 مىڭ پۇت استىقتى سىرتقا شىعارۋ جوسپارلانىپ، ونىڭ ءوزiن گۋبەرنيالىق مەكەمەلەردiڭ ورىنداي الۋى ەكi تالاي ەكەندiگi ەسكەرتiلەدi. گۋبەرنياداعى قازاقتاردىڭ جايى مۇلدەم قايىرشىلانىپ، رەسمي دەرەكتەر بويىنشا اشتىق ازابىن تارتقان قازاقتار سانى 20-25 مىڭ ادامعا جەتكەن.
ىدىرىس مۇستامباەۆ اپاتتىق جاعدايدى باسىنان كەشiرگەن قازاق ەلiنiڭ iرi گۋبەرنياسىنىڭ حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتiرۋدە بار كۇش-قۋاتىن جۇمساپ، پروكۋراتۋرا جۇمىسىن وسى باعىتتا قىزمەت جاساۋعا جۇمىلدىردى. گۋبەرنيالىق مەكەمەلەردiڭ، ءوندiرiس ورىندارىنىڭ قىزمەتi, قاتىناسى باقىلاۋعا الىندى. اسiرەسە جەرگiلiكتi سالىق ورگاندارىنىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرi سالىق تولەۋشiلەردi اۋرە-سارساڭعا تۇسiرگەنi ءمالiم بولدى. پروكۋراتۋراعا نەگiزiنەن اكiمشiلiك ورگاندارىنىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرiنە ارىزدانىپ كەلۋشiلەر كوپ بولدى، وسى تۇستا اراشا ءتۇسiپ، ءوز مiندەتتەرiن ادال اتقارۋعا بەيiمدەدi. دالا قازاقتارىنىڭ ءومiر سالتىندا ءورشiپ تۇرعان قىلمىس تۇرلەرi مال ۇرلىعى مەن بارىمتا بولاتىن. ونىڭ اۋىزدىقتاۋ، ءارi قىلمىستىڭ وسى تۇرلەرiن دالەلدەۋ وڭايعا تۇسپەدi. پروكۋراتۋرا قوعامدىق پiكiر ارقىلى ۇگiت-ناسيحات جۇرگiزiپ، ءباسپاسوز ارقىلى قىلمىستىڭ ءمانiن، تيسەلi جازا تۇرلەرiن ءتۇسiندiردi. كۇدiكپەن ۇستالعانداردى ۋاقىتشا قاماۋدا ۇستاۋدىڭ مەرزiمiن ۇزارتا وتىرىپ، 1 جىلدا 300 دەن استام ادامدى قاماسا، 30 شاقتىسىن سوتقا تارتتى.گۋبەرنياداعى تامىرىن جايعان قاراقشىلىقتىڭ ۇيىمداسقان تۇرلەرiنە ناتيجەلi تويتارىس بەرiلدi. مىسالى: پەتروپاۆل، قالاسىنداعى سەمەنياكين جانە دياچەنكو باستاعان 5-20 ادامنان قۇرالعان قاراقشىلىق توپتار قۇرىقتالدى. ۇستالعان 19 ادامنىڭ 6-اۋى اتۋ جازاسىنا كەسiلسە، قالعاندارى ءتۇرلi مەرزiمگە سوتتالدى. ى.مۇستامباەۆ اقمولا گۋبەرنياسىنا كەلگەسiن ەكi قازاق قىزمەتكەرiن ز. تەمiربەكوۆتى- پەتروپاۆل ۋەزiنە، ىسماعۇلوۆتى - اتباسار ۋەزiنە پروكۋرور قىزمەتiنە الدىرتىپ، تاعايىنداۋىن ۇلكەن جەڭiس دەپ باعالادى. ول كەزدەگi اكمولا وبلىسى بويىنشا ۋەزد پروكۋرورلارى: پەتروپاۆلدا - ز.تەمiربەكوۆ، كوكشەتاۋدا - ل.پامپۋروۆ، اتباساردا - ىسماعۇلوۆ، اقمولادا - قوساەۆ، چەرلاك (كەيiن ومبىعا قاراعان) ۋەزiندە مەدۆەدەۆ بولاتىن. سالىستىرمالى تۇردە بۇل جىلدارى پروكۋراتۋرانىڭ ماتەريالدىق جاعدايدى بiرشاما جاقسارۋىنا وراي جەرگiلiكتi پروكۋراتۋرانى تاجiريبەلi ۇلتتىق ماماندارمەن قامتاماسىز ەتۋگە، كادردى تۇراقتاندىرۋعا وڭتايلى ءسات تۋدى.
پروكۋرورلىق قىزمەتiندەگi ى.مۇستامباەۆ بەرگەن ەسەپ قورىتىندىلارى ناقتى، ءارi شىندىقپەن باياندالادى. ارقاشان ءوز ويلارىن ەركiن، بۇكپەسiز ايتا بiلدi. كەيبiر جاساعان تۇجىرىمدارى بۇگiنگi كۇننiڭ مiنبەسiنەن ايتىلعانداي اسەر قالدىردى. پروكۋراتۋرانى اكiمشiلiك، پارتيا ۇيىمدارىنىڭ ىقپالىنان شىعارۋ تۋراسىندا تالاي پiكiرلەر ايتىپ، كۇرەس تە جۇرگiزدi: «... ساما يدەيا ۋچرەجدەنيا ەتوگو ورگانا وستانوۆيلوس نا پولدوروگە. منە ليچنو كاجەتسيا، نە دوۆەدەن دو كونتسا توت وسنوۆنوي پرينتسيپ ورگانيزاتسي پروكۋراتۋرى، كوتورىي بىل ۆلوجەن ۆ پەرۆىي زاكون و پروكۋرورسكوم نادزورە. ۆ دالنەيشيح زاكونوداتەلستۆاح ەست نەوپرەدەلەننوست. ۆو-ۆتورىح، ۆ ۆوپروسە نادزورا ي كونتروليا نەت چەتكوستي; نادزور ي كونترول ۆ ناستوياششەي فورمە راسسپلىۆاەتسيا ۆ وبششەي سەتي ۆزايمووتنوشەني مەستنىح ورگانوۆ» - دەپ ناقتى وي-پiكiرلەرiن تۇجىرىمدايدى. ارينە، زاڭسىزدىق كۇش الىپ كەلە جاتقان تۇستا مۇنداي تۇلعالاردىڭ پروكۋراتۋرادا وتىرۋى بيلiك ءۇشiن تيiمسiز ەدi. مۇستامباەۆتىڭ قازاقستاننىڭ ەكi iرi گۋبەرنياسىنىڭ پروكۋراتۋراسىن ۇيىمداستىرۋداعى ەڭبەگi ەرەن. كەيiن دە سول پروكۋرورلىق قىزمەتتەگi قالىپتاسقان نەگiزدەر ونىڭ ودان ءارi تانىلۋى مەن تاياق جەۋiنە دە بiردەي ىقپال جاسادى.
پروكۋرورلىق قىزمەتتەن كەيiن ى.مۇستامباەۆ سىرداريا گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى بولدى. ونىڭ بۇل قىزمەتi قازاقستاننىڭ پارتيا باسشىلىعىنا ف.ي.گولوششەكيننiڭ تاعايىندالۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلدi. 1926 جىلدىڭ 13 قىركۇيەگiندە وتكەن ولكەكوم بيۋرو ماجiلiسiندە مۇستامباەۆتىڭ ماسەلەسi قارالىپ، ۇلتشىلدىق پيعىلداعى ic-ارەكەتتەرi ايىپتالعاندىعى بەلگiلi. بip قىزىعى، جيىنعا قاتىناسقان ۆكپ(ب) ورتالىق پارتيالىق باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى كيسەلەۆتiڭ ءوزi مۇستامباەۆ باسقارعان گۋبەرنيادا باسقالارعا ۇيرەنۋگە تۇرارلىق تاجiريبە جايلى ۇسىنىس جاساعان. ماسەلەن، كوممۋنيستەر السiزدiك تانىتقان بارىمتا تۋراسىندا اۋىل اقساقالدارىنىڭ بەدەلiنە سۇيەنiپ شەشۋ كەرەكتiگiن ايتادى.قىزمەتiنەن الىنعان سوڭ ى.مۇستامباەۆ 1926 جىلى جەلتوقساندا قازاتكومنىڭ ۇيىمداستىرۋ بولiمiندە نۇسقاۋشى، كەيiن قازاقستان ونiمدەر باسقارماسىنىڭ باستىعى ءتارiزدi ءتۇرلi قىزمەتتەردi اتقارعان. ايتەۋiر، وعان تۇتقالى قىزمەتتi بەرمەي، بيلiك ونىڭ ەڭسەسiن تۇcipۋگە تىرىستى. وقيعانىڭ وسىلايشا ءوربيتiنiن مۇستامباەۆتىڭ ءوزi دە سەزگەندەي، 1926 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ورتالىق پارتيا كوميتەتiنە حات تا جولدادى.
ى.مۇستامباەۆ قازاقستاندا العاشقىلاردىڭ بipi بولىپ ۇلتشىلدىقپەن ايىپتالىپ، 1933 جىلى 4 شiلدەدە وگپۋ القاسى Yشتiگiنiڭ ۇكiمiمەن 5 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. 1937 جىلى سول ايىبى ءۇشiن تاعى دا اتۋ جازاسىنا كەسiلدi. وسىلايشا نەبارi 39 جاسىندا قازاقتىڭ اسىل ازاماتتارىنىڭ بipi ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇربانىنا اينالدى.
بولات قابدوشەۆ، الماتى ەنەرگەتيكا جانە بايلانىس ينستيتۋتىنىڭ دوتسەنتi, ت.ع.ك.
«زاڭ جانە زامان» جۋرنالى
