قازاق ادەبيەتى - جاۋىنگەر ءھام كۇرەسكەر ادەبيەت. ورحون-ەنەسايدىڭ تاسقا تۇسكەن جىرلارىنان باستاپ بۇگىنگى ورەلى ولەڭدەرگە دەيىن جالعاسىپ جاتقان ۇلى ادەبيەتتىڭ ۇزىنا بويىنا زەر سالساڭىز، اقسۇيەكتىكتى، رۋحى اسقاقتاعان كۇرەسكەرلىكتى كورەر ەدىڭىز.
كەشەگى كەڭەس زامانىندا دا ۇزىلمەگەن جاۋىنگەرلىك ادەبي رۋحتى تاۋەلسىزدىكتىك جىلدارى قازاقتىڭ تاريحي جادىندا قايتا جاڭعىرتقان ءبىر ادام بولسا، ول  -  اقىن، ادەبيەتتانۋشى، سىنشى ءامىرحان بالقىبەك ەكەنىن داۋسىز.  تالانتتى ادام قاي سالادا دا ورگە شاباتىنى حاق. ءامىرحان بالقىبەكتىڭ قالامىنان تۋعان سالىستىرمالى تاريح، اڭىز-ءافسانالاردىڭ جەلىسىنە دايەكتى قۇرىلعان تانىمدىق ماقالالارى مەن شىڭعىسحاننىڭ قاسيەتتى قارا نايزاسىنىڭ ۇشىنداي جارقىلداعان رۋحتى ولەڭدەرى ءوز وقىرمانىنىڭ سانا كوكجيەگىن كەڭەيتە بەرەرى ءسوزسىز.
«abai.kz»اقپاراتتىق پورتالى ءوزىنىڭ تانىمدىق دۇنيەلەر بەرۋ ءداستۇرىن ءامىرحان بالقىبەكتىڭ «قاسقىر قۇداي بولعان كەز» كىتابىمەن ءارى قاراي جالعاستىرىپ وتىر.
«اباي-اقپارات»

القيسسا

قادiرلi وقىرمان!
بiز بۇل كiتاپتا سوڭعى جيىرما جىلدا جازىلعان دۇنيەلەرiمiزدiڭ ءالi دە ۋاقىت سىنىنا شىدايدى-اۋ، پاراقتاپ ۇڭىلگەندەرگە ايتارى بار-اۋ دەگەندەرiن توپتاستىردىق. بۇل جاعىنان العاندا قولىڭىزداعى جيناقتى ەندiگi وتىزدىڭ ورمانىنان وتۋگە تاقاپ قالعان اقىننىڭ جاقسىلى-جاماندى ءوز شىعارماشىلىعىنا ەسەپ بەرۋ تالپىنىسى دەپ ساناۋىڭىزعا بولادى.

قازاق ادەبيەتى - جاۋىنگەر ءھام كۇرەسكەر ادەبيەت. ورحون-ەنەسايدىڭ تاسقا تۇسكەن جىرلارىنان باستاپ بۇگىنگى ورەلى ولەڭدەرگە دەيىن جالعاسىپ جاتقان ۇلى ادەبيەتتىڭ ۇزىنا بويىنا زەر سالساڭىز، اقسۇيەكتىكتى، رۋحى اسقاقتاعان كۇرەسكەرلىكتى كورەر ەدىڭىز.
كەشەگى كەڭەس زامانىندا دا ۇزىلمەگەن جاۋىنگەرلىك ادەبي رۋحتى تاۋەلسىزدىكتىك جىلدارى قازاقتىڭ تاريحي جادىندا قايتا جاڭعىرتقان ءبىر ادام بولسا، ول  -  اقىن، ادەبيەتتانۋشى، سىنشى ءامىرحان بالقىبەك ەكەنىن داۋسىز.  تالانتتى ادام قاي سالادا دا ورگە شاباتىنى حاق. ءامىرحان بالقىبەكتىڭ قالامىنان تۋعان سالىستىرمالى تاريح، اڭىز-ءافسانالاردىڭ جەلىسىنە دايەكتى قۇرىلعان تانىمدىق ماقالالارى مەن شىڭعىسحاننىڭ قاسيەتتى قارا نايزاسىنىڭ ۇشىنداي جارقىلداعان رۋحتى ولەڭدەرى ءوز وقىرمانىنىڭ سانا كوكجيەگىن كەڭەيتە بەرەرى ءسوزسىز.
«abai.kz»اقپاراتتىق پورتالى ءوزىنىڭ تانىمدىق دۇنيەلەر بەرۋ ءداستۇرىن ءامىرحان بالقىبەكتىڭ «قاسقىر قۇداي بولعان كەز» كىتابىمەن ءارى قاراي جالعاستىرىپ وتىر.
«اباي-اقپارات»

القيسسا

قادiرلi وقىرمان!
بiز بۇل كiتاپتا سوڭعى جيىرما جىلدا جازىلعان دۇنيەلەرiمiزدiڭ ءالi دە ۋاقىت سىنىنا شىدايدى-اۋ، پاراقتاپ ۇڭىلگەندەرگە ايتارى بار-اۋ دەگەندەرiن توپتاستىردىق. بۇل جاعىنان العاندا قولىڭىزداعى جيناقتى ەندiگi وتىزدىڭ ورمانىنان وتۋگە تاقاپ قالعان اقىننىڭ جاقسىلى-جاماندى ءوز شىعارماشىلىعىنا ەسەپ بەرۋ تالپىنىسى دەپ ساناۋىڭىزعا بولادى.
ەندi كiتاپ، ونىڭ قۇرىلىمى جايلى از عانا ءسوز.
بiز كiتاپتى ءوزارا تەڭ دارەجەلi ءۇش بولiمنەن تۇزدiك. بiرiنشi ءبولiم "قاسقىر قۇداي بولعان كەز" دەپ اتالدى. كiتاپتىڭ جالپى اتاۋىنا دا وسى ات لايىق-اۋ دەپ ۇيعاردىق. بۇل بولiمگە نەگiزiنەن اناۋ بiر جىلى، بiر كەزدەسiپ اڭگiمەلەسiپ قالعاندا مارات اعامىز (قابانباي) جوعارى باعالاعان "گومەر يلياداسى", تۇركiلەر جانە ماڭگiلiك قالا" سەكiلدi باعزى تۇركi تاريحىنان سىر شەرتەتiن ماتەريالدار جيناقتالدى.
ماكەڭ جوعارىداعى جازبامىز جايلى ء"امiرحان، تاعى دا وسىنداي ون ماقالا جازۋعا وي قۋاتىڭ جەتەتiن بولسا، حالقىڭنىڭ الدىنداعى ازاماتتىق پارىزىڭدى، ەل الدىنداعى پەرزەنتتiك بورىشىڭدى ارتىعىمەن وتەگەنiڭ" دەپ ەدi. ەندiگi مەكەنi اسپان بولعان اعا ءۇمiتiنiڭ ۇدەسiنەن شىعا الدىق پا، ول جاعىنا وسى بولiكتەگi iزدەنiستەردi وقىپ وتىرىپ كوز جەتكiزە الاسىزدار.
بiزدiكi قازiرشە اعا سەنiمiن اقتاساق دەگەن نيەت قانا.
ال ەكiنشi ءبولiمدi "اۋا تۇستەس جىر" دەپ اتادىق. مۇندا  ولەڭدەر، باللادالار جانە ەكi پوەما توپتاستىرىلدى. ەگەر بiرiنشi ءبولiمدi قازاق بالاسى اقىل-ويىنىڭ ەركiن شارلار رۋحاني كەڭiستiگiن اڭعارتاتىن دۇنيەلەر دەپ پايىمداساق، بۇل ءبولiمدi اقىندىق شابىتپەن ورنەكتەلگەن ءوز ءومiرiمنiڭ قالتارىستارى مەن بۇلتارىستارى، تالپىنىستارى مەن القىنىستارى، تابىستارى مەن جاڭىلىستارى، ياعني ءوزiم كۋا بولعان ۋاقىتتىڭ كۇندەلiگi دەۋگە بولادى. قىسقاسى، بۇل جاعىنان العاندا، "¬ومiرiم - ولەڭدەرiمدە" دەپ تۇيiندەلەتiن سەرگەي ەسەنيننiڭ سوزiنە مەنiڭ دە تولىعىمەن قوسىلاتىندىعىمدى ايتقىم كەلەدi.
ءۇشiنشi "كەسە تۇبiندەگi توڭكەرiلگەن فۋدزياما" دەپ اتالاتىن بولiمiنەن وقىرمان ادەبيەت، ونەر توڭiرەگiندەگi وي-تولعامدارىممەن تانىسا الادى. ولاردىڭ دا وقىرمانعا ءوز ايتارلارى بار عوي دەپ ويلايمىن.
ءسوز سوڭىندا وسى كiتاپتىڭ شىعۋىنا رۋحاني قولداۋ، قارجىلاي دەمەۋشiلiك جاساعان تۋعان باۋىرلارىم ساپار، اقجول، اۋاجان، ەربولدارعا شەكسiز العىسىمدى جەتكiزگiم كەلەدi. نانىن ادال ەڭبەكپەن تاۋىپ جەپ جۇرگەن ولارعا ءتاڭىرىمنىڭ نۇرى جاۋعاي!
سونىمەن، بۇگiنگە دەيiن جيعان-تەرگەنiم سiزدiڭ قولىڭىزدا، قۇرمەتتi وقىرمان!
جەتiستiگiمە بiرگە قۋانىپ، كەمشiن تۇستارىنا كەشiرiممەن قارايتىندىعىڭىزعا سەنiمدiمiن.
ءتاڭiرiم الداعى ۋاقىتتاردا دا وزiڭiزبەن شىعارماشىلىق iزدەنiس شيىرلارىندا جۇزدەسە بەرۋگە جازسىن.

Iزەتپەن ءامiرحان بالقىبەك

ءبورى-ناما

اتام بالقىبەكتiڭ
رۋحىنا ارنايمىن

قاسقىر قۇداي بولعان كەز

تiلiم بەرتiنگە دەيiن، جاسىم ءتورت-بەسكە كەلگەنشە شىقپاي ءجۇرiپتi. سەكپiل بەت نەمەرەسiنە پەيiلi ىنتى-شىنتىسىمەن قۇلاعان قاسيەتiڭنەن اينالايىن سارى اتام سوندا ىرىمداپ يتاياقتان سۋ iشكiزگەن كورiنەدi. بالالىق شاقتىڭ وسى بiر اسەرلi ءساتi كەيiن ولەڭگە اينالعان:
جۇتاڭداۋمىن، دەمەن بiراق جارلىمىن،
بابا ىرىمى، الەگi ەمەس جارعىنىڭ.
قىزىل تiلدi سوزگە يiلتۋ ءۇشiن دە،
يتاياقتان سۋدى دا iشكەن بار كۇنiم.

يتاياقتان سۋدى دا iشكەم، سوكپەگiن،
ايىپتارعا وزگە كۇنام كوپ مەنiڭ.
ىرزىعىمدى تابام قازiر ەڭبەكپەن،
تiلدi بiراق يەمدەندiم تەپ-تەگiن.

يتاياقتان سۋدى دا iشكەن بار شاعىم،
كەز ەمەس-تi ول كوڭiل كۇپتi, ارسا مۇڭ.
سەن شارشادىڭ ءساندi قۋىپ، مەن بايعۇس،
بابا-ىرىمعا باعا تاپپاي شارشادىم.

يتاياقتان سۋدى دا iشكەم، بابانىڭ
ىرىمىنا مiنەزi جات قالانىڭ
كوشەسiندە كوپ - كورiكتi قىزبەن دە،
قىزىپ كەتسەم ىرىلداسىپ قالامىن.

وسى بولدى-اۋ زامانانىڭ ولەڭi,
كوپ بولعان سوڭ كور سەزiمi, كوبەڭi.
يسi تiلگە يلiكپەگەن جاندارعا،
يتاياقپەن تاماق بەرگiم كەلەدi,
قۇداي ساقتاسىن.
جىرلاۋعا وزگە تاقىرىپ تاپپاعانداي، اقىننىڭ بالالىق شاعىندا يتاياقتان سۋ iشكەندiگiن ولەڭ قىلىپ جاتۋى بۇگiنگi كۇن ويساراسىمەن قاراعاندا كۇلكiلi كورiنۋi مۇمكiن، بiراق جان-دۇنيەسi, ءجۇرiس-تۇرىسى ىرىم مەن نانىمنان تۇراتىن باعزى كوشپەلi ءۇشiن بۇل ەشقانداي دا بۇيرەكتەن سيراق شىعارار وعاش قىلىق ەمەس-تi. ماعان، بۇگiنگi قالالىققا، تiل قادiرi, ءسوز كيەسiنە جارىق دۇنيەدە ءدال كوشپەلi تۇركiلەردەي جاۋاپكەرشiلiكپەن قاراعان حالىق ارعى-بەرگi تاريحتا بولماعانداي سەزiلەدi.
جاۋىمەن بەتپە-بەت شايقاستا ر-عا، قاھارلى ىرىلعا تiلi كەلگەن جان، ساناسى وياۋ بولسا، وڭاشا وتىرىپ ءسوز قادiرiن دە، تانىم باستاۋىندا جاتقان تاڭبا توركiنiن دە زەردەلەپ تۇسiنە الماق. حح عاسىردىڭ ەكiنشi جارتىسىندا سۇيiكتi نەمەرەسiنە ىرىمداپ يتاياقتان سۋ iشكiزگەن سارى شال وسىدان ءۇش جارىم مىڭ جىلداي ۋاقىت بۇرىن پايدا بولعان كوشپەلiلەر دۇنيەتانىمىنىڭ جازىلماعان، قاعاز بەتiنە تۇسپەگەن قاعيداسى بويىنشا ارەكەت جاساپ جاتقاندىعىن ءتۇيسiندi مە ەكەن؟ قايدام. بiراق شال ارەكەتiنiڭ استارىندا كiم-كورiنگەنگە سىرىن الدىرا بەرمەيتiن قۇپيا دالالىق دانالىقتىڭ ۇشقىنى جاتقاندىعىنا ەشكiم دە كۇماندانا المايدى. بiزدiڭ مiندەت، مiنە، وسى، ۇرپاقتار ساناسىندا ساۋلەسiنiڭ ءوزi ەمەس، كولەڭكەسi عانا اندا-ساندا ەلەس بەرiپ وتەتiندەي دارەجەگە دەيiن قۇلدىراعان سول باعزى دا جاڭا تەكتi دالالىق دانالىقتىڭ قايسىبiر تۇستارىن قايتا قالپىنا كەلتiرۋگە ارەكەت جاساۋعا تالپىنىپ كورۋ بولماق.
العاشقى اڭگiمەمiزدi قازاقتا كيەلi جەتi قازىنانىڭ قاتارىنا جاتاتىن، جوعارىدا ءوزiمiز ولەڭگە كەيiپكەر ەتكەن يت ماقۇلىعىمەن تامىرى بiر تابيعاتتىڭ ءتول پەرزەنتi بورiدەن، دالiرەك ايتقاندا، بۇكiل تۇركiگە ورتاق قاسقىر ميفi مەن توتەمiنەن باستاساق دەپ وتىرمىز.

اللەگوريا ما؟ اقيقات پا؟
توسىن پiكiر سىنعا ۇشىرايدى. تiپتi جازاعا تارتىلۋى دا مۇمكiن. بۇل سوزiمiزگە سiرەسiپ قاتىپ قالعان دiن دوگ¬ما¬لارىنا قيعاش كەلەتiن جاڭالىقتارى ءۇشiن تۇنەكتi ورتا عاسىرلاردا وتقا ورتەلگەن، شiركەۋدەن الاستالعان دجوردانو برۋنو نەمەسە گاليلەو گاليلەيلەردiڭ اششى تاعدىرلارى ابدەن دالەل. بiراق ولار اراعا بiرنەشە عاسىرلار سالىپ با¬رىپ بولسا دا جەڭiپ شىقتى. شiركەۋ، دiن وزدەرiنiڭ جەڭiل¬گەن¬دiگiن مويىندادى. جالپاق جۇرتتان كەششەلiكتەرi ءۇشiن كەشiرiم سۇرادى. ال سول ورتا عاسىرلاردا اقيقاتتى iزدەپ الاسۇرعان عالىمدارىن سوڭىنا شىراق الىپ ءتۇسiپ قۋدالاعان شىعىس ءالi كۇنگە ءوز قاتەلiگiنiڭ كەسi¬رiنەن وڭالا الماي كەلەدi. مۇحاممەد عالايسسالامنىڭ «تiپتi قىتايدا بولسا دا بiلiم الۋعا ۇمتىلىڭدار، نەگە دەگەندە، بiلiم الۋعا ارەكەتتەنۋ - ءاربiر مۇسىلماننىڭ پارىزى» دەگەن ايگiلi حاديسiن اياق استى ەتكەن يسلام الەمi بولسا باتىس وركەنيەتi تەپكiسiنiڭ استىندا.
مiنە، سەنiڭ ايتپاق پiكiرiڭ دە وسىنداي قالىپتى تۇسiنiكتiڭ «باسىن جارىپ، كوزiن شىعارارداي سيپاتتا». ول جاڭالىعىڭ «تۇركiلiك قاسقىر توتەمi مەن جەبiرەي جالعىز قۇدايىنىڭ ءتۇبi بiر» دەگەن تۇجىرىممەن تۇيiندەلەدi. ءيا، مۇنداي جاڭالىعىڭا سارابدال، ساليقالى پiكiرلەر ەستiمەك تۇگiلi, ءوز جەكە باسىڭ مەن ەسiڭنiڭ دۇرىس-بۇرىستىعى ناگۇمان بولارى انىق. جۇرت سەنi بiر اۋىز سوزبەن «اۋىش» دەپ اتايتىن بولادى. بالكiم، كۇلەتiن دە بولار. مەيلi, كۇلە بەرسiن. ال سەن ءوز جاڭالىعىڭنىڭ اقيقات ەكەندiگiنە كامiل سەنەسiڭ. سەنبەگەندە!..
تۇركi حالقى ءوزiن قاسقىر-انادان تاراتادى. بiراق ول ونى ەشقاشان، قۇداي ياكي، ءتاڭiرi دارەجەسiنە كوتەرمەگەن-دi. تۇركiلەر ءوزiنiڭ قانشىق قاسقىر مەن شالاجانسار بالانىڭ نەكەسiنەن تاراعاندىعىن، بار بول¬عاندىعى، قۇدiرەتi شەكسiز جاراتقاننىڭ بiر كەرەمەتi دەپ قانا تۇسiنەتiن.
كونە مىسىر سەنiمدەرi مەن كەيiنگi ءۇندi-يران جانە سەميت دiندەرiنiڭ باستاۋىندا تۇرعان ءارi جەر بەتiندەگi ەڭ العاشقى مونوتەيستiك دiن سانالۋعا تيiس تاڭiرشiلدiك نەگە قاسقىر توتەمiنiڭ تاساسىندا قالىپ قويمادى؟ تۇركiدە نەگە الدىمەن ءتاڭiرi, سودان كەيiن عانا بارىپ قاسقىر اۋىزعا الىنىپ كەلدi? بۇل ساۋالدارعا تاڭiرشiلدiكتiڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقان سان مىڭ جىلدىق تەرەڭ تاريحى بارلىعىمەن عانا جاۋاپ بەرۋگە بولادى. راس، ارامىزدا ءتاڭiرi مەن توتەمدi ءوزارا شاتاستىرىپ، باعزى تۇركi بiتكەندi پۇتقا تابىنۋشى قىلىپ شىعارعىسى كەلەتiندەر دە بار. بابالارىن اقىماق ساناۋ، اڭىز وزەگiنەن اقيقات بول¬¬¬-مى¬¬سىن تاني الماۋ بiلiمسiز ۇرپاقتى وسىلاي اداستىرادى. ماسەلە مۇنداي جالعان ءپiرادارلاردىڭ قاسقىر ميفi مەن توتەمi قاي كەز، قانداي ۋاقىتتار ارالىعىندا پايدا بولعاندىعىن بiلمەيتiندiكتەرiندە. ارينە، بiلمەگەن ۋ iشەدi. بiزدiڭشە، قاسقىر ميفi كوشپەلiلەر ءتاڭiرiسi قوسوزەن ارالىعى مەن قاسيەتتi نiل جاعالاۋىندا كونە مىسىر مەن بايىرعى سەميت حالىقتارىنىڭ كوزiن اشقاننان كوپ كەيiن، جەبiرەيدiڭ جالعىز قۇدايىمەن (يەگوۆا) بiر مەزگiلدە، ءيا-ءيا، ءدال بiر مەز¬گiلدە دۇنيەگە كەلگەن-دi. مۇنىمىز قۇر جالاڭ قىزىل ءسوز بولماس ءۇشiن، وسى ارادا ەندi تۇركi قاسقىر ميفiنiڭ ءوزiن بiرشاما سويلەتiپ الايىق.
كونەدەن جەتكەن اڭىز بويىنشا كورشiلەس جاۋ تايپا بiر ۇلىس ەلدi تۇتقيىلدان شاۋىپ، قىرىپ تاستاپتى-مىس. قىرعىنعا ۇشىراپ، قىناداي قىرىلعان ەلدەن ەركەك كiندiكتiدە جالعىز عانا ۇل قالعان كورiنەدi. قۇدايدىڭ كەرەمەتiمەن، سول ۇلدى قانشىق قاسقىر تاۋىپ الىپ، اسىراپ، جەتiلدiرەدi. كەيiنiرەك، بالا ەرجەتكەندە، ەكەۋiنiڭ ءوزارا جاقىنداسۋىنان سايدىڭ تاسىنداي ون بالا دۇنيەگە كەلەدi. سول بالالاردىڭ بiرi اشينا تۇركi, ياعني، قاسقىر تۇركi اتانىپ، بۇگiنگi تۇركi حالىقتارىنىڭ نەگiزiن قالاپتى. اڭىز تۇبiرiندە قانداي ناق¬تى تاريحي وقيعا جاتقاندىعىن بۇگiنگi كۇنi, ارادا جاتقان ونداعان عاسىرلاردان كەيiن تاپ باسىپ ايتۋ قيىننىڭ قيىنى-اق. دەگەنمەن ارەكەتتەنiپ كورۋگە بولادى. ول ءۇشiن وزiمiزگە بەلگiلi اڭىزدى ءتورت تاراۋ نەمەسە ۇزiككە ءبولiپ قاراستىرعان قولايلى. بiرiنشi ۇزiگi - قىرعىنعا ۇشىراعان حالىق. ەكiنشi ۇزiك - بالانى اسىراپ العان قانشىق قاسقىر. ءۇشiنشi ۇزiك - قانشىق قاسقىر مەن كەيiن ەرجەتكەن بالانىڭ نەكەسiنەن دۇنيەگە كەلگەن نارەستەلەر بولسا، ءتورتiنشiسi - سول نارەستەلەردiڭ بiرiنەن تاراعان اشينا تۇركiلەرi. بۇگiنگi ادام وي-قيالى بiز تاراۋشالارعا بولگەن اڭىزدىڭ العاشقى جانە سوڭعى ۇزiكتەرiن عانا شىندىق رەتiندە قابىلداي الادى. ال ەكiنشi, ءۇشiنشi ۇزiكتەر ناقتى عىلىمدار تاراپىنان قاتال سىنعا ۇشىراماق. «جارايدى، جالعىز قالعان با¬لانى قانشىق قاسقىر اسىراپ-اق السىن، ومiردە مۇنداي وقيعالار بار، بiراق ادام بالاسى مەن ۇرعاشى قاسقىردىڭ جاقىنداسۋى، دۇنيەگە ۇرپاق اكەلۋi, بۇل دەگەنiڭ ەندi...» دەيدi ولار. ياعني، اڭىزدىڭ تۋىنا تۇرتكi بولعان تاريحي وقيعا (ال مۇنداي وقيعانىڭ بولعاندىعىنا شاك كەلتiرۋگە بولمايدى) كەلە-كەلە ونى بايانداۋشى جانداردىڭ اقىندىق قيالى قۇدiرەتiمەن ادام تانىعىسىزداي مەتامورفوزاعا ۇشىراعان. ياكي، تۇسپالدى نەمەسە استارلى اللەگورياعا اينالعان. بالكiم، اڭىزدىڭ ءوزi دە بiزگە بەلگiلi بۇگiنگi نۇسقاسىندا، نەگiزiندە جاتقان ناقتى وقيعا جەر بەتiندە كورiنiس بەرiپ، دۇبiرلەتiپ وتكەن مەزگiلدەردەن ونداعان عاسىرلاردان كەيiن پايدا بولعان بولار؟ بۇلاي بولۋى دا ابدەن مۇمكiن عوي. مىسالى، كۇنگە جەتەم دەپ مەرت بولعان فاەتون اپاتى نەمەسە ترويا قىرعىنىنىڭ بiرi عارىشتا، ەندi بiرi جەر بەتiندە بولعان تاريحي وقي¬عالاردىڭ اقىندىق قيالمەن اسپەتتەلiپ، ارلەنگەن جاڭعىرىقتارى ەكەندiگiن بۇگiنگi عىلىم ناقپا-ناق دالەلدەپ بەرiپ وتىرعان جوق پا؟ بiراق فاەتون كۇننiڭ قىزۋىنا شىداماي كۇل-تالقانى شىققان نەمەسە توعىز جىل بەرiسپەگەن ترويا بiر تۇندە وتقا ورانعان مەزگiلدە زاعيپ گومەر مەن قيالي وۆيديلەردiڭ دە ول وقيعالاردىڭ ماڭىندا بولماق تۇگiلi مىنا جارىق ءدۇ¬نيەگە ءالi كەلمەگەندiكتەرi بەلگiلi ەمەس پە! ولاي بولسا، قيالمەن كوم-كەرiلگەن قاسقىر ميفiنiڭ استارىندا دا مىنا ومiردە راسىمەن-اق بولعان وقيعا جاتىر دەپ بولجام جاساۋعا ابدەن قاقىمىز بار.
ءيا، سىرى تەرەڭدە جاتقان اڭىز قۇپياسىن اشۋ ءۇشiن ءوزiمiز شىندىققا جاناسادى دەپ تاپقان بiرiنشi جانە ءتورتiنشi ۇزiككە باسا سالماق سالعانىمىز ءجون. مiنە، تۇيسiككە وسى ارادا بiرiنشi ۇزiكتەگi شاپقىنشى جاۋ ورنىندا العاشقى، بايىرعى نۇسقادا «دۇلەي تابيعي اپات بولعان بولسا شە؟» دەگەن وي كەلەدi.
انىعىن ايتۋ كەرەك، ۋاقىت وتە كەلە تابيعي اپاتتىڭ زاردابى ۇمىتىلىپ، جاۋگەرشiلiك رۋحتا تاربيەلەنگەن، ءوزi دە نايزا-قالقان اسىنىپ ات ۇستiندە ءومiر وتكiزۋi مۇمكiن دالا اقىنى قىرعىن سەبەبiن بۇگiن بولماسا، ەرتەڭ قىلىش تۇيiستiرەتiن كورشiلەرiنە اۋدارىپ جiبەرگەن بولۋى ابدەن-اق قيسىندى جايت. مۇنداي پاتريوتيزمi ءۇشiن دالا اقىنىن ەشكiم دە كiنالاي المايدى. ميف استارىنا ۇڭiلە قاراساق، مiنە، وسىنداي دا سارىننىڭ بار ەكەندiگiن اڭعارار ەدiك. سوسىن كونەدەن جەتكەن قاسقىر ميفi نۇسقالارىنىڭ بiرiندە تۇتقيىلدان شابۋىل جاساعان كورشiلەس تايپا تۋرالى بiر اۋىز ءسوز ايتىلمايتىندىعىن دا ۇمىتپاعان ءجون. تەك جوساداي قىرىلعان حالىق قانا بار. بالكiم، بiزدi اڭىز اياسىنان شىندىقتى تانۋعا باستايتىن جول وسى بولار؟

قاسيەتتi ءسوز بايانى
سەن بiر ماقالاڭدا («اۋ-ۋ-ۋ». قاسقىر ميفi مەن توتەمi قۇپياسىن شەشۋگە تالپىنىس، «پاراسات» جۋرنالى، 1997, №10) قاس¬قىر ميفiنiڭ نەگiزiندە وزiمiزگە كۇندەلiكتi تiرشiلiكتەن تانىس ءبورi بەينەسi ەمەس، قاسيەتتi «اۋ» ءسوزi جاتقاندىعى تۋرالى جازعانسىڭ-دى. ۋاقىت وتە كەلە وسى كيەلi ءسوز كادiمگi قاسقىر وبرازىمەن ۇشتاسىپ، توتەمگە اينالدى دەگەن ەدiڭ. ميفتiڭ ەكiنشi ۇزiگi بويىنا جاسىرعان قۇپيانىڭ شەشiمi وسىنداي ەكەندiگiنە داۋ جوق. كيەلi ءسوزدiڭ سيمۆولدىق ءمانi بار زاتقا (بۇل جەردە جانۋارعا) اينالۋ پروتسەسi ۇرپاقتار ساناسىندا سانداعان عاسىرلار بويى ۇزدiكسiز ءجۇرiپ جاتتى. ناتيجەسiندە اقىندىق قيال¬¬دىڭ جەمiسiندەي ادەمi دە قاھارلى قاسقىر ميفi دۇنيەگە كەل¬دi. ويتكەنi, ەندiگi بۇلىڭعىر تاريح قويناۋىندا قالعان الدەبiر كەزدەرi باعزى تۇركiلەردiڭ جان-دۇنيەسiن قوزعاپ، قىسىلتاياڭ ساتتە قورعان بولا بiلگەن سوزگە ء(يا، تۇركiلەردi قاسقىر ەمەس، كيەلi ءسوز قورعاپ قالعان) ءتاڭiرi قۇدiرەتiمەن وسى ماقۇلىقتىڭ دا تiلi كەلەتiن. كۇلكiلi بولسا دا ايتايىق، تاڭسارiدە مۇناراعا شىعىپ الىپ سارنايتىن مۇسىلمان ازانشىسىنىڭ باي¬ىرعى بiر كەزدەردەگi دالالىق پرووبرازى دا سول سەرتتەن تايماس جiگiتتiڭ بەينەسiندەي كوكجال قاسەكەڭ ەدi. ماجارلارمەن شايقاسقا كiرەر الدىندا قىپشاقى ەلدiڭ كوسەمi بونياك حاننىڭ وڭاشا كەتiپ، قاسقىر بولىپ ۇليتىندىعىنىڭ وسىنداي قۇپياسى بار. سەبەبi, ونىڭ ارعى تەگi دە باسقا ەمەس، وسى كوكجال ءبورi بول¬عان!
جازبا تاريحتا حI-حII عاسىرلاردا قىپشاقتاردا بورiتەگiلەر ورداسىنىڭ بولعاندىعى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر بار. ولار دا وزدەرiن تۇركiلەردiڭ ارعى اتاسى - (دالiرەك ايتقاندا اناسى) قاسقىردان تاراتاتىن. بورiتەگiلەر ورداسىنىڭ (وردا اتاۋى دا قاسقىر توتەمiمەن بايلانىستى) كوسەمi بونياك حان بiر مەزگiلدە وسى سەنiمنiڭ باس ابىزى دا ەدi. ورىس جىلناماسىندا ونىڭ ماجار-ۆەنگرلەرمەن ۆياگرەدە 1097 جىلى بولاتىن شايقاستىڭ الدىندا تاڭiرگە قالاي سيىنعانى تۋرالى جازىلادى: «ي ياكو بىست پولۋنوششي ي ۆستاۆ بونياك وتەحا وت راتي ي پوچە ۆىتي ۆولچسكي ي وتۆىسيا ەمۋ ۆولك ي ناچاشا ۆولتسي ۆىتي» (س.ا.پلەتنەۆا. «حان بونياك ي ەگو ۆرەميا» پروبلەمى ارحەولوگي. ل. 1978. ۆىپۋسك 2. ستر. 179). بۇل جەردە بiزدiڭ نازار اۋدارۋعا تيiستi تۇسىمىز بونياك حاننىڭ ءوز ساربازدارىنان بولەك كەتiپ، قاسقىر سياقتى ۇلۋعا كiرiسكەن ءساتi بولسا كەرەك. اۋ-ۋ-ۋ... اۋ-ۋ-ۋ... اۋ-ۋ-ۋ... كيەلi ءسات. تۇركiلەردi قاسقىرعا تاعزىم ەتكiزگەن دە وسى سىرى تەرەڭدە جاتقان اۋ-ۋ-ۋ ەدi. (بۇگiنگi قايسىبiر يسلامنان وزگە دiندەرگە كوز الارتىپ قاراۋعا بەيiم باۋىرلارىمىز وسى ءساتتiڭ كۋاسi بولسا، «ويباي-اۋ، مىنا بونياك حانىڭ ناعىز بۋدداشى عوي» دەپ شۋ شىعارار ەدi. سوسىن قوسىن اراسىندا جالعان ۇرەي تۋدىرعانى ءۇشiن باسى قاعىلار-دى. ارينە، باسى بولسا. دەگەنمەن مiنەۋگە ءۇيiر باۋىرلاردىڭ ۇرەيiنiڭ دە جانى جوق ەمەس. بۋدديزم اۋم-ىمەن تۇركi اۋ-ۋ-ۋ-ىنىڭ ءتۇبiرi بiر دەۋگە بولادى. تەك ونى اڭعارا بiلۋ كەرەك).
ادامزات جادى ءوزiنiڭ سانالى عۇمىرىندا باسىنان كەشiرگەن دۇربەلەڭدەر مەن تابيعي اپاتتاردى ەشقاشان ۇمىتپاعان. تاريحي پاراقتارعا تiركەلۋگە ۋاقىتىنان كەشiككەن دەرەكتەر ءسوز، ىرىم، عۇرىپ-ءداس¬تۇر، ميف تاساسىندا جاسىرۋلى. تەك ولاردى بايقاي بiلەتiن تانىم كوزi كەرەك. پiسكەن الما ەشقاشان ءوز اعاشىنان الىسقا تۇسپەيدi. ياعني، اقىن قيالى دا (ميف تۋدىرۋشى) قانشا سۇراپىل بولعانىمەن، باستاپقى ناقتىلىقتان تىم الشاق كەتۋi مۇمكiن ەمەس.
شىنىندا دا، ميف تۋدىرۋشى اقىن وقيعانى بايانداۋدا نەگiزگi جەلiدەن تىم الىس¬قا كەتە قويماعان بولىپ شىقتى. ول بار بول¬عانى، بولعان وقيعانى دالالىقتاردىڭ تارپاڭ دۇنيەتانىمىنا ساي لايىقتاپ، شەبەرلiكپەن كوركەمدەي بiلگەن. شاماسى، ونىڭ بۇگiنگi ۇرپاقتارىنىڭ ميىنا سىيماي جۇرگەنi دە سول باعزى زامانعى ەركiن دالا پوەزياسىنىڭ كوركەمدiك ءادiس-تاسiلدەرi بولار؟!
بiزدiڭشە، كوركەم قيال تاساسىنا جاسىرىنعان شىندىق مىناۋ: بالانى قۇتقارعان قانشىق قاسقىر ەمەس-تi. سول سەبەپتi ول اشينا تۇركiنiڭ اناسى دا بولا المايتىن. ياعني، بالانىڭ اناسى ۇزىن بۇرىمدى، التىن قۇرساقتى كادiمگi ايەل زاتىنان ەدi دەپ تۇسiنگەن دۇرىس. ميف پەن ناقتى عىلىم اراسىنداعى ءوزارا تۇسiنiسپەۋشiلiكتi وسىلاي شەشۋگە بولادى. ءجونi دە سول. جەر بەتiندە ادام قيالىنان جۇيرiك ەشتەڭە دە جوق. سەن بiردە امەريكالىق ۇندiستەر جايلى فيلم كورiپ وتىرىپ، ولاردىڭ بiر بiتiمگە كەلەردە «حاۋ» دەپ ايقايلاساتىنىن بايقاپ قالدىڭ. ۇندiستەگi «حاۋ» مەن تۇركiدەگi «اۋ»-دىڭ اراسى الشاق بولماسا كەرەك. شىعىس دانالىعى «قاس قاعىم ساتتە قىرىق مىڭ جىلدىڭ تاريحى بار» دەيدi. ولاي بولسا، جال¬عىز اۋىز سوزدە دە بۇكiل ادامزات تاريحىنا قاتىستى سىر جاتۋى مۇمكiن عوي. بولماسا، مىنا عاجايىپتى قالاي تۇسiندiرۋگە بولادى؟ الەمدiك ميفولوگيادان «اۋ» سوزiنە تiكەلەي قاتىسى بار ونداعان دەرەكتەردi ۇشىراتا الاسىز. سولاردىڭ ەڭ قىزىقتىسى - ۇندiستەردiڭ سنوحيميش تايپاسىنان جازىلىپ الىنعان اڭىز. ولار: «كونە بiر زامانداردا اسپان جەرگە ءتونiپ تۇراتىن بولعان ەكەن. ادامدار بەلiن جازىپ ەركiن جۇرە المايتىن بولعاندىقتان، تiرشiلiك ەتۋ تىم قيىن ەدi. ۋاقىت وتە كەلە ادامدار بۇلاي ۇزاققا بارا المايمىز، ەڭسەنi كوتەرتپەي ارقادان باسقان اسپاندى قالايدا كوتەرۋ كەرەك دەگەن ويعا كەلەدi, بۇل مۇراتتى قالاي جۇزەگە اسىرۋ كەرەكتiگi جايلى اقىلداسادى. ءار حالىق ءار جاقتا عوي، ولاي بولسا بiر تايپانىڭ كۇشiمەن الىپ اسپاندى قالاي كوتەرۋ مۇمكiن؟ ادامداردى قاتتى قامىقتىر¬عانى دا - وسى. دەگەنمەن «كوپ تۇكiرسە كول» ەمەس پە، ونىڭ دا امالى تابىلعان. دانىشپانداردىڭ كەڭەسiنەن سوڭ، جان-جاققا حابارشىلار جiبەرiلiپ، جەر بەتiنiڭ ءار نۇكتەسiندەگi ءومiر سۇرەتiن ادام بالاسىنا بiر مەزگiلدە «اۋ-ۋ» دەپ ايقايلاسىن دەگەن تاپسىرما بەرiلەدi. شىنىندا جەر بەتiنiڭ بارلىق بويلىقتارى مەن ەندiكتەرiنەن بiر مەزگiلدە «اۋ-ۋ» دەگەن ايقاي شىققاندا، قورعاسىن بۇلتتاي بولىپ جاتىپ العان اسپان ءسال كوتەرiلگەندەي بولعان. قۋانعان ادامدار «اۋ-ۋ-ۋ-ۋ» دەپ ايقايلا بەرەدi, ايقايلاي بەرەدi. الىپ اسپان دا بiرiنشi ادام، سوسىن تەرەك بويىنداي، كەيiن قۇس ۇشاتىنداي بيiككە الىستايدى. كوتەرiلە-كوتەرiلە بۇگiنگi قالپىنا كەلەدi. ادامدار بەلiن جازىپ، دەنەسiن تiكتەپ، ەمiن-ەركiن ءومiر سۇرە باستايدى. ادامزات بiرلiگiنiڭ قۋاتىن كورسەتەتiن سول بiر عاجايىپ كەزدەردەن ەستەلiك رەتiندە، بiز ءالi كۇنگە كانوە ەسكەندە «اۋ-ۋ» دەپ ايقايلايمىز»، - دەپ اڭگiمەلەيدi (يممانۋيل ۆەليكوۆسكي، «ستولكنوۆەنيە ميروۆ»، روستوۆ-نا دونۋ، «فەنيكس» باسپاسى، 210-بەت).
ارينە، بۇل اڭىز. كادۋiلگi كوپ اڭىزدىڭ بiرi. تەك كەيiپكەرi قاسقىر ميفiنە ۇيىتقى بولعان «اۋ» سوزiنە تەل قوزىداي ۇقساس دە¬مەسەڭiز. ال مۇنداي ۇقساستىق بەكەردەن-بەكەر بولا ما؟! دەمەك، الدەبiر كەزدەرi جەر بەتiندەگi بۇكiل ادامزات بالاسىنا قاتەر بولىپ تونگەن الدەقانداي تابيعي اپاتتىڭ بول¬عاندىعى عوي. جانە جەر بەتiنiڭ ەكiنشi جارتى شارىنداعى ءۇندiس اڭىزى دا، تۇركi قاس¬قىر ميفiندەگiدەي، بۇكiل ادامزات بالاسىن اپاتتان الىپ قالعان «اۋ» ءسوزi بول¬عان¬دى¬عىنا مەگزەيدi. كەزدەيسوقتىق پا؟ مۇمكiن ەمەس. بالكiم، حريستيان دiنiنiڭ «كيەلi حابارلارىنىڭ» بiرiندەگi «باسىندا ءسوز بولدى، ءسوز تاڭiرiدە ەدi, جانە ءسوز ءتاڭiرi بولاتىن» دەپ كەلەتiن ءتامسiل تاساسىندا دا وسى «اۋ» سوزiنە قاتىستى قۇپيا جاتقان بولار؟ بiردەن ايتايىق، مۇنداي باتىلدىقتى وزگەنiڭ سەنiمiنە ارسىز قول سۇعۋ ەمەس، جەكە ادامنىڭ بiر ءسوز توڭiرەگiندە وربiگەن وي تەربەلiسi دەپ قانا تۇسiنگەن ءجون.

قۇداي مەن قاسقىر ۇشتاسقان ءسات
...تۇيسiك الداماپتى. حريستياندار «ءتاۋرات» ارقىلى جەبiرەيلەردەن العان يۋدايزم قۇدايىنىڭ دا باستاپقى اتى «ياۋ» نەمەسە «اۋ» بولىپ شىقتى. اتاقتى «كiتاپحانا¬نىڭ» اۆتورى، تاريحشى ديودور مۇسا عالايسسالامنىڭ سيناي تاۋىندا نەگiزگi ون قاعيدانى ياو نەمەسە ياۋ (ياحيا نەمەسە ياحۆە سوزدەرiنiڭ ءتۇبiرi) ەسiمدi قۇدايدان العاندىعىن جازادى (يممانۋيل ۆەليكوۆسكي، «ستولكنوۆەنيە ميروۆ»، روستوۆ-نا دونۋ، «فەنيكس» باسپاسى، 113-بەت). بايقايسىز با، تۇركiلiك قاسقىر توتەمi يۋدەي باۋىرلاردا جالعىز قۇداي دارەجەسiنە كوتەرiلiپ كەتكەن. وسى جەردە ءتاڭiرiسiن تانىماي قالىپ، تۇركiلەر قاتەلەستi مە، الدە قاسقىردى قۇداي قىلىپ جiبەرiپ جەبiرەي اعايىندار الجاستى ما دەگەن ساۋال وزiنەن-ءوزi تۋىندايدى. ارينە، بۇل، بار بولعانى، وي ويىنى عانا، مۇنداي قاتەرلi سۇراقتىڭ تۋىنداۋى دا، بولۋى دا مۇمكiن ەمەس. بارiنە توسقاۋىل بiلمەس ادام قيالى عانا كiنالi ەدi. تۇركiلەر ءتاڭiرiسiن تانىماي قالعان جوق، ونىڭ مەيiرiم-شاپاعاتىنىڭ كورiنiسi رەتiندە نەبارى قاسقىر تۋرالى ميفتi ويلاپ شىعارۋمەن عانا شەك¬تەلدi. ال جەبiرەي حالقى بولسا ءوزiنiڭ جالعىز قۇدايعا دەگەن ىنتىزارلىعىن بايقاتىپ العان بولاتىن. ناتيجەسiندە باستاپ¬قى دىبىستالۋىنداعى اۋ، كەيiنگi نۇسقالارىنداعى ياحۆە قۇداي دۇنيەگە كەلدi. ال اتى ون ءتۇرلi, مەيلi, ءجۇز ءتۇرلi بولسىن، جالعىز قۇدايدىڭ اتى اۋ-ياۋ نەمەسە ياحۆەدەن بۇرىن ءتاڭiرi بولعاندىعىن زەردەمiزدەن شىعارىپ الماساق بولعانى.
ەندi يۋدەي قۇدايىنىڭ باستاپقى ەسiمi نەلiكتەن اۋ بولاتىندىعىنا از-ماز توقتالا كەتەيiك. ول ءۇشiن جەبiرەي حالقىنىڭ مۇسا عالايسسالامنىڭ باسشىلىعىمەن مىسىر قۇلدىعىنان قاشقان كەزدە جەر بەتiندە كورiنiس بەرگەن وقيعالارعا، ولاردىڭ سە¬بەپتەرiنە ءۇڭiلۋ كەرەك. بۇل تابيعي اپاتتار جەر-انا بەتiندە بiرiنەن كەيiن بiرi قايتالان¬عان قاسiرەتتi ۋاقىتتار ەدi (قاسقىر ميفiندەگi قاندى قىرعىننىڭ «تاۋراتتىق»، ياكي جە¬بi¬رەيلiك نۇسقاسى دەپ تۇسiنگەن ءجون). جەرگە ءتونiپ كەلiپ قالعانداي بولعان اسپاندى الدەبiر قۇدiرەتتiڭ كۇشiمەن پايدا بول¬عان دىبىستىڭ كەرi لاقتىرىپ جiبەرگەنi دە راس. الدەنەشە تاۋلiك بويى قاراسىن كورسەتپەي قويعانداي بولعان كۇن دە سودان كەيiن قايتا جارقىراپ شىعا كەلگەن. تابيعاتتاعى مۇنداي قۇبىلىستى بۇگiنگi عىلىم تiلiمەن بىلايشا دايەكتەپ تۇسiندiرۋگە بولادى: شاماسى، تىم جاقىن كەلگەن الدەبiر قۇيرىقتى جۇلدىز كەسiرiنەن نەمەسە كورشi پلانەتالارمەن ءورiس كۇشiن تالاستىرۋدان سوڭ، بالكiم، عارىشتا قاڭعىپ جۇرگەن شويىن تاستاردىڭ بiرi قۇلاعاننان كەيiن وربيتاسىنان شىعىپ كەتە جازداعان جەر شارى ىڭىرانىپ بارىپ، كۇن جۇيە¬سiندەگi بۇگiنگi ورنىنا ساتiمەن تۇسكەن بولسا كەرەك. اپات زاردابى بiرنەشە اپتا نەمەسە ايلارعا سوزىلعاندىعى دا انىق («تاۋراتتاعى» وسى كەزدەرi كورiنiس بەرەتiن وقي¬عالاردى ەسكە الىڭىز). وسى بiرنەشە ونداعان تاۋلiك iشiندە ادام ساناسىنا ۇيالاپ قالعان ۇرەي-قورقىنىش جاڭاعى قۇتقارۋشىداي بولىپ ەستiلگەن دىبىستى جاراتقاننىڭ ءوزiنiڭ ءۇنi دەپ قابىلداۋعا مولىنان جەتiپ-ارتىلاتىن. ەكi جارتى شارداعى ادامدار قيالىن تەربەپ، قۇدايلار مەن قۇتقارۋشى قاھارماندار جايلى ءافسانالار تۋدىرعان ول دىبىس بiزگە قاسقىر ميفiنەن بەلگiلi «اۋ-ۋ-ۋ» نەمەسە قىسقاشا «اۋ» ەدi. (يۋدايزم دiنiنiڭ اۋىزەكi اڭگiمەلەرiندە بۇل كەزدەرi ءتاڭiرiنiڭ داۋسىن جەر بەتiنiڭ ار جاق، بەر جاعىنداعى جەتپiس حالىق ەستiدi دەپ اڭگiمەلەنەدi. «اۋ» سوزiنە بايلانىستى اڭگiمەلەردiڭ جەر بەتiنiڭ تۇكپiر-تۇكپiرiندە كەزدەسەتiندiگiنiڭ سەبەبiن وسى كونەكوز جەتپiس حالىقتىڭ ۇرپاقتارىنا قالدىرعان مۇراسى دەپ تۇسiنگەن ءجون). دىبىس نەمەسە ءسوز يەسi دە بەلگiلi. كەڭiستiكتە تەربەلiپ بارىپ، بۇگiنگi بەلدەۋiنە قايتا تۇسكەن جەر-انا بولاتىن. ول كەزدi ەسكi كiتاپتار «وزەندەر ارناسىنان اۋىتقىپ، تiك كوتەرiلگەن تەڭiزدەر قۇرلىقتى شايىپ كەتە جازداعان زامان ەدi» دەپ سۋرەتتەيدi.
قاسقىر ميفiنiڭ ەكiنشi, ءۇشiنشi ۇزiكتەرiن وزگە بولiكتەرiمەن شىنايى بايلانىستىراتىن اقيقات جەلi وسىنداي. كۇن جۇيەسiندە ورىن الۋى ابدەن مۇمكiن بولعان كەزەكتi الاپات اپاتتان جەر-انا امان ءھام جەڭiمپاز بولىپ شىقتى. ودان ەستەلiك رەتiندە ءار قۇرلىق، ءار حالىقتاردا وزدەرiنە ءتان رەڭك-بوياۋمەن باياندالاتىن اڭىز اڭگiمەلەر قالدى. ەجەلگi ەللادالىقتار انادان تۋعان الىپ ۇلدارى گەركۋلەسكە اسپاندى كوتەرتكiزسە، قىتايلىقتار سول كەزدەگi امiرشiسiنە ياو نەمەسە ياۋ دەگەن ەسiم بەردi. ءۇندi بۋدداشىلارىنىڭ بابالارى «اۋم» دەپ دىبىستالاتىن قاسيەتتi مانترانى ۇرپاقتارىنا مۇرا ەتiپ قالدىردى. جەبiرەي قاۋىمى بولسا جاراتقان ون نەگiزگi قاعيدانى مۇسا عالايسسالامعا وسى جولى ءتۇسiردi دەپ سانادى. باعزى تۇركiلەر بولسا جەر-انا مەن قاسقىر-انانى استاستىرا iزەت تۇتتى. ارادا تابيعي، بالكiم، عارىشتىق اپات زاردابى كومەسكiلەنiپ نە ۇمىتىلاتىنداي بiراز ۋاقىت وتكەسiن، اقىن قيالى كورشiلەر تاراپىنان جاسالىنعان اياۋشىلىق بiلمەس قاندى قىرعىندى ويلاپ شىعاراتىنى دا سوندىقتان. وقيعانىڭ شىندىققا جاقىندايتىن ينتەرپرەتاتسياسى دا وسى ەدi. تۇركi قاۋىمى قولدان قۇداي جاسامادى، قولىنان كەلمەس iستi مويىندارىنا ارتىپ پەندە بالاسىن دا مازالاعان جوق. تەك شابىتى سۇراپىل اقىندىق قيالعا عانا ەرiك بەردi.
ءيا، سولاي، قاسقىر ميفi مەن توتەمiنiڭ كەمi ءۇش مىڭ جىلدان اساتىن تاريحى بار، ول ادامزات بالاسىندا ۇلى انا جالعىز-اق ەكەندiگiنەن، ونىڭ ەسiمi جەر-انا دەپ اتالاتىندىعىنان سىر شەرتەدi.
وسىمەن قاسقىر ميفi جايلى اڭگiمەمiز دە ءتامامدالىپ قالدى.
ءتاڭiرiم جەر-انامىزعا بiزدiڭ باعىمىزعا مىڭداعان، ميلليونداعان جىلدار عۇمىر بەرە كورگەي.
تiلەگiمiز قابىل بولسىن، اۋ-م-ين.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»