قازاق ءتىلى - ازات ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبە العانىنا، مىنە، 31 جىل تولىپتى. بىراق شىن مانىندە ەمەس، ويتكەنى ءتىلىمىزى ءالى ەسىكتەن سىعالاپ، تەرەزەدەن جاۋتەڭدەپ كەلەدى.

كەز كەلگەن قالاعا بارىڭىز، ءۇيلەردىڭ اۋلالارىندا، مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىن دءالىزدەرىندە، بانكتەردە، دءۇكەندەردە، ءۇلكەن ساۋدا ورىندارىندا، اۋرۋحانا، ەمحانالاردا، كءولىكتەردە، وتباسىندا ەلدىڭ 90 پايىزى ورىسشا شءۇلدىرلەيدى دەسەك اراتىق ەمەس.

نەلىكتەن؟ ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ مەملەكەتتە تءاۋەلسىزدىك العانمەن وتارسىزدانۋ پروتسەسى جءۇرگىزىلگەن جوق. ءبىز ءاءلى كءۇنگە دەيىن قۇلدىق قامىتتى موينىمىزعا ارتىپ كەلەمىز. ءابدەن ورىسقۇل بولدىق, ەندى قىتايقۇل بوپ بارامىز. سودان سوڭ ءبىز نامىس، ار، ۇيات دەگەننەن جۇردايمىز. ودان كەيىن ءتىل تۋرالى زاڭنامالىق اكتىلەر جءۇرمەيدى. مىنە، وسى ءۇش فاكتور كەجەگەمىزدى كەرى تارتىپ وتىر. 

وسى 31 جىل بويى ءتىل تۋرالى قاقساپ كەلەمىز، قاقساپ كەلەمىز. «ايتا ايتا التايدى، جامال اپاي قارتايدى» دەمەكشى، ءتىلىمىز تۋرالى نەشەمە باسقوسۋلار، كونفەرەنتسيالار، ءتىپتى سيمپوزيۋمدار ءوتكىزدىك، ءبىراق نءاتيجە شامالى. باياعى جارتاس سول جارتاس. مءاسەلەن، استانا شاھارىندا 33 قازاق  مەكتەبى بار، سونىڭ كەز كەلگەنىنە بارا قالساڭىىز، جەتكىنشەكتەرىمىز دءالىزدە ءوزارا ورىسشا  سءويلەسەدى، سونى ۇستازدار نەگە قاداعالامايدى، انا سۋمي شءاكىرتتەرىنىڭ  ميلارىنا نەگە دۇرىستاپ قۇيمايدى دەيمىن-اۋ!

ارالاس مەكتەپتىڭ سانى 47, ورىستىكى – 8. ال 47 ارالاس مەكتەپ دەگەن ورىس مەكتەبى! ءويتكەنى ارالاس مەكتەپتەر جاي كءوزبوياۋشىلىق. سوندا استانادا 55 ورىس مەكتەبى بار دەگەن سءوز. «قازاق قازاقپەن قازاقشا سءويلەسسىن». بۇل فورمۋلا دا كءوزبوياۋشىلىق. مۇنى ەشكىم دە تالاپ ەتپەيدى، جۇرت ونى جءۇءردىم-باردىم قابىلدايدى. سودان سوڭ كەزىندە قالا كءولىكتەرىندە ايالدامالاردى قازاقشا جاريالاي باستاپ ەدى، مىنە 3-4 جىلدىڭ  جءۇءزى بولدى، ورىسشا جاريالاۋدى قوسارلاتىپ وتىر. مءاسەلەن، «ابىلاي حان داڭعىلى» ايالداماسى، تءۇسىنىكتى ەمەس پە، ونى نەمەنەسىن «پروسپەكت ابىلاي حانا» دەپ قايتالاتادى؟.. بۇل ءۇردىسپەن ەشقاشان قازاق ءتىلى جءۇرمەيدى. اناۋ كەرەكۋدە جالعىز رۋزا بەيسەنبايتەگى شىرىلداپ ءتىل ءۇءشىن زارلاپ كەلەدى، ال ونى قولداۋدىڭ ورنىنا ءاكىمشىلىك سوتقا كەپ سءۇيرەيدى. وسى ما ولاردىڭ تىلگە دەگەن جاناشىرلىعى؟.. ال، الماتى، پەتروپاۆل، قوستاناي قالالارىنداعى ءتىل احۋالى تىپتەن مءۇشكىل.

ورىسشا شءۇلدىرلەگەن شالا قازاقتارعا ەسكەرتۋ ايتساڭ, ءوءزىڭە تارپا باس سالادى، اياق استىنان ۇلتشىل بوپ شىعا كەلەسىڭ. اتا-انالار ءۇيدە بالالارىمەن ورىسشا سءويلەسەدى، تەلەديداردىڭ كءوءبىسى ورىسشا. قازاقشا فيلمدەر بىرەن-ساران. باياعىدا ساعات ءاشىمباەۆتىڭ «قارىز بەن پارىز» اتتى قويىلىمدارى بولۋشى ەدى، ولار جاستارعا تءاءلىم-تءاربيە بەرەتىن، ال قءازىر قاباتوۆتىڭ جىنويناق شوۋلارىن كءورەتىن بولدىق. نە جءۇرەككە، نە ميعا جىلى تيمەيتىن سايقىمازاقتىقپەن اينالىساتىن شوۋلار. سوندىقتان رەسەيلىك تەلەارنالاردى بارىنشا قىسقارتۋ كەرەك، ەل بولامىز دەسەك. ءايتپەسە جەتكىنشەكتەرىمىزدى ءابدەن ۋلاپ ءبىتتى 30 جىلدان استام، ار جاعى 70 جىل بويى دا ۋلادى. سوندا تۇتاس 100 جىل بويى ءبىزدى شءۇلدىرمەكتەرمەن ۋلاپ كەلەدى ەكەن. ءارينە، بۇلايشا ءتىلىمىز ءوركەندەمەيدى. ال، بارلىق ۇيىمداردا، كءاءسىپورىن، ينستيتۋتتاردا ءىس 90 پايىز ورىسشا جءۇرگىزىلەدى. بۇعان دا باقىلاۋ، تالاپ جوق. سالا باسشىسى قازاقشا جەتىك، ءوءزى پاتريوت بولماي ءىس العا باسپايدى.

ەڭ نەگىزى، كونستيتۋتسياداعى 7-باپتىڭ 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاعان جءون. وندا ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭدەي قولدانىلادى دەلىنگەن. مىنە، وسىنى سارى ورىستار مەن قارا ورىستار الدىعا تارتىپ كەلەدى. ءاي، قاي مەملەكەتتە دءال وسىلاي جازىلعان. تەك ءبىزدىڭ موجانتوپاي ەلىمىزدە عانا وسىلايشا بولىپ وتىر.

قىسقاسى، انا ءتىلىمىزدى تەزىرەك الدىعا قويماساق, ەرتەڭگى كءۇندەرى اناۋ چۋكچالاردىڭ كەبىن كيىپ كەتۋىمىز عاجاپ ەمەس...

دءۇنيەدە جارلاۋىتتى كەز جامان،
شارشاتتى عوي كءورلءات پەنەن كءوزقامان.
قوياسىن ءبىر اقتارايىن اداقتاپ،
بەرشى، اعا، سءوز ماعان.

ايتا-ايتا سءوزدەرىم دە سءۇءرىندى،
شىندىق دەسە الا تايداي بءۇءلىندى.
تءارك ەتكەندەي ءالپەشتەگەن اناسىن،
تءارك ەتەدى ءتىلىڭءدى.

ساقتا قۇداي مءاڭۇرتتەردەن-ماڭعىتتان،
تال تءۇءسىڭدە تءوبەڭە كەپ ساڭعىتقان.
ءاڭگءۇدىكشە ءاۋمەسەرلى باتىستىق
جاراپازان جاڭعىرتقان.

ساقتا قۇداي كءورباقتاردان جەتەسىز،
ءوءمىر-مەزەت، قاس-قاعىمدا ءوتەسىز.
سەركە بار ما، كءورەگەندى كءوسباسشى،
قويلارىڭ دا اياق باسپاس تەكەسىز.

مەيلى ءورگە ءورمەلەيىن، ءورلەيىن،
قايدا بارساڭ قورقىتتايىن كءور دەيىن.
انا تىلدەن بەزىنگەندەر كءوبەيىپ،
قوعامىمىز تارتقاندايىن كەر كەيىن.

سانامىزدى سارسىتتى عوي سارسىتتى،
ارامىزدان الۋان وي ارشىتتى.
مەنسىنبەيتىن ءتىلىڭ مەنەن ءدىنىڭءدى
وليگارح دەگەن نار شىقتى.

بىلمەيمىن مەن قايسى ەرتە، قايسى كەش،
بيلەپ الدى بيشىگەش پەن بايشىگەش.
جۇمىرتقاداي شىرىگەن ءشىل سىمتىكتەر،
ال ءوءزىڭ سەن ەل-جۇرتىڭا ساي تىلەس.

...قازاعىمنىڭ قاھارى بار جاۋارلى،
تەزىنە قويار تەكسىزدى، شاعىلتپايتىن تاۋاندى.
قارسى الايىق قاراشىم،
ارشىلايىق الاشىم، تاڭ كەلەدى راۋاندى!

***

ءتىلىم مەنىڭ,
عاجايىپ ءتىلىم مەنىڭ,
ءتىلىم باردا اسقاقتاپ كءۇلىمدەدىم.
ءتىلىم، ءتىلىم – ايبارىم، ايبىنىم دا،
ءتىلىم باردا ەشبىردە سءۇرىنبەدىم.

انا ءتىلىم ايدىنىم، ايباتىم دا،
ارقاسىندا قاجىماس قايراتىم دا.
تۋعان تىلدە سءويلەسەم تەبىرەنەم،
تۋعان تىلدە جازىلار جاي حاتىم دا.

كءۇرەسەمىن ءتىل ءۇءشىن، ءتىل-مايدانىم،
سول كءۇرەستە مىڭ قىزىپ، مىڭ قاينادىم.
سول كءۇرەستە جەڭسەم مەن ءارۋاقتانىپ
تۋعان جەردىڭ تءوسىندە تىڭ جايلادىم.

كەدەرگى كءۇش – مءاڭگءۇرتتەر، كءوزقاماندار،
كەجە قالىپ جارىستا وزباعاندار.
قانشا ساتساڭ قازاقتىڭ بار بايلىعىن
جەر مەن ءتىلدى ەشقاشان قوزعاماڭدار.

ءتىلىم، ءتىلىم، ارداعىم، الداسپانىم، 
سەنسىز كءۇڭگىرت ارايلى تاڭعى اسپانىم.
ارنالادى  سەن ءۇءشىن كيە ءتىلىم
بار جىگەرىم، بار ويىم، بار داستانىم!

باقىتجان توباياقوۆ،

قر مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى، ءا.بوكەيحان اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى

Abai.kz