(ريم مەن سپارتاكتان باستالىپ سەيىلبەك قىشقاشەۆپەن اياقتالعان حيكايا)

(ريم مەن سپارتاكتان باستالىپ سەيىلبەك قىشقاشەۆپەن اياقتالعان حيكايا)

بۇل حيكايانى بايان ەتپەس بۇرىن وسىنىڭ بارىنە سەبەپ بولعان، وسى ماقالانى جازىپ وتىرعان اۆتوردىڭ دۇنيەتانىمىنا ەلەۋلى دارەجەدە اسەر ەتكەن ادامدى ءۇستىرتىن بولسا دا تانىستىرىپ وتكەن دۇرىس شىعار.
... مەن ونىمەن 1977 جىلى تانىستىم. اسكەردەن كەلىپ قازپي-ءدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، ءبىرىنشى كۋرستى ءتامامداپ، ەكىنشى كۋرسقا وتكەن كەزىم. ول دا اسكەردەن كەلىپ، وسى ينستيتۋتتىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپتى. كۇز ەدى. ينستيتۋت فاكۋلتەتتەرىنىڭ اراسىندا كوركەمونەرپازدار جارىسى باستالعان. ءوز فاكۋلتەتىمنىڭ اتىنان بايگەگە ءتۇسىپ، دومبىرامەن بىرنەشە كۇي شەرتىپ، ساحنانىڭ سىرتىنا شىققانىمدا ءبىر جىگىت كەلىپ قولىمدى قىسىپ قۇتتىقتادى. اتى ەرىك ەكەن. ەرىك كوكەەۆ. ورتادان بيىكتەۋ بويى بار. سىمباتتى. قوڭىرسارى شاشىن سول جاققا قايىرىپ قويعان. قىلاڭ ءوڭدى. كوزى... كوزى العاشىندا كوك سياقتى كورىندى (كەيىن ۋاقىت وتە وڭىپ، شاعىرعا اينالدى). شىلىمدى اسىقپاي، باپپەن شەگىپ، ءتۇتىندى جەز مۇرتىنىڭ اراسىنان قالقىتىپ شىعارادى.
بىراق، مەنى العاش تانىسقانىمىزدا، ونىڭ ەۋروپالىقتارعا ۇقسايتىن بەت-الپەتى ەمەس، ءبىلىمى تاڭقالدىرعان ەدى. ءبىرىنشى كۋرس ستۋدەنتىنىڭ ءسوز ساپتاسىنان ونىڭ ەرەك ءبىتىمى، ايبىندى سويى - اينا-قاتەسىز كورىنىپ تۇر ەدى. كەيىن تانىسا كەلە شىققان تەگىنە دە قانىقتىم. اكەسىنىڭ اتى ءانۋار ەكەن. كەزىندە قىتايدا «مادەني رەۆوليۋتسيا» زامانىندا رەپرەسسياعا ۇشىراعان ءبىر توپ قازاق ينتەلليگەنتسياسى وسى ءانۋار اعامىزدىڭ شاكىرتتەرى بولىپ شىقتى. بەرگى بەتكە وتكەننەن كەيىن دە ۇستازدىق قىزمەتەن قول ۇزبەگەن ءانۋار كوكەەۆ اقساقالدى اياگوز ءوڭىرى ءالى ۇمىتقان جوق.
بۇل ءبىزدىڭ باعىت-باعدارىمىزدىڭ، ۇستاناتىن مۇرات-مۇددەمىزدىڭ انىقتالعان كەزى. گۋمانيتارلىق سالانى تاڭداپ الىپ، ەندى الاڭسىز ءبىلىم جولىنا تۇسكەن، ءبىر كۇنىمىزدى، ءبىر ساعات ۋاقىتىمىزدى بوس جىبەرمەي، كىتاپ وقۋعا كىرىسكەن كەزىمىز.
عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسى، پۋشكين اتىنداعى ۇلتتىق كىتاپحانا - قازاقتىڭ ەكى ۇلى ءبىلىم ورداس ءبىزدىڭ پايدالانۋىمىزدا. كىتاپحانا تاڭەرتەڭ 8-دە اشىلادى، 8-دە كىرەمىز. كەشكى 8-دە جابىلادى، 8-دە شىعامىز. كوپ ۇزاماي ستۋدەنتتىك ءومىردى الماتىنىڭ كوشەسىن تاپتاپ ءجۇرۋ، ۋاقىتتى سىراحانادا ساۋىق-سايرانمەن وتكىزۋ دەپ تۇسىنەتىن كۋرستاس دوستارىمىزبەن ارامىز اشىلىپ بولدى. اراقتى بىرگە ءىشىپ، ايىقتىرعىشقا بىرگە تۇسپەگەنىمىز ءۇشىن، ياعني بىرگە بولىپ، بىرگە ولمەگەنىمىز ءۇشىن سول كۋرستاستار وكپەلەپ، قاستاسىپ كەتتى. كەيىن بىرنەشەۋىمەن كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالىپ، سويلەستىم. «ساتقىندىعىمىزدى» كەشپەپتى.
دوسىم ەرىك ءبىر كۋرس بارىسىندا ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن دالەلدەپ  بولعان. ساباققا بىردە بارىپ، بىردە بارمايدى. ەمتيحانعا ەلدىڭ الدى بولىپ كىرەدى، كوزدى جۇمىپ تۇرىپ قولىنا ىلىنگەن بيلەتتى الادى، سول تۇرعان جەرىندە جاۋاپ بەرەدى، «بەستىك» باعانى الىپ، شىعىپ جۇرە بەرەدى. اسپيرانتۋرانى جاڭا عانا ءبىتىرىپ، جاڭا عانا قورعاپ كەلگەن، كۇشى بويىنا سىيماي تۇرعان ءبىر جاس كانديدات، ستۋدەنتتىڭ وسىنشا ءبىلىمدى بولعانىن كوتەرە الماي، دوسىمدى جۇرت كوزىنشە ماسقارالاپ، ەكى قويىپ شىعارىپ جىبەرگەن. بىراق، كوپ ۇزاماي ءوزى ماسقارا بولدى. كونفليكت كوميسسياسىنىڭ الدىندا قايىرا ەمتيحان تاپسىرعان ەرىك اتالمىش كانديداتتى قيراتا جەڭىپ، «بەس» الىپ شىقتى. وسىدان كەيىن «قاتەرلى ستۋدەنتكە» ەشكىم دە قاراپتان-قاراپ سوقتىققان ەمەس. شاعىم ونىڭ تارتىبىنە عانا ايتىلار ەدى. جوعارعى كۋرسقا بارعاننان كەيىن ەرىك دوسىم ساباق دەگەندى مۇلدەم قويدى. بىراق، قانداي شىتىرمان ەمتيحانداردان وپ-وڭاي، جان قيناماي وتەدى. ونىڭ ساباققا كەلمەي ۇزدىك وقۋى ۇيرەنشىكتى نارسەگە اينالىپ، اقىرى جۇرت ونىڭ بار-جوعىنا نازار اۋدارمايتىن بولدى.
1979 جىلدىڭ كوكتەمى بولاتىن. ەرىك كوكەەۆ ءبىر سۇمدىق تاقىرىپقا بايانداما وقىعالى جاتىر ەكەن دەگەن قاۋەسەت تارادى. ايتىلعان كۇن، ايتىلعان ساعاتتا قازپي-ءدىڭ جاڭا عيماراتىنداعى اكت زالىنا جينالدىق. ازدان سوڭ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ مۇعالىمدەرى كەلدى. زال لىق تولعاننان كەيىن ەسىكتەن شىرتتاي كيىنگەن ەرىك كىردى. مىنبەرگە كوتەرىلگەن ول بايانداماسىن، اندا-ساندا قازاقشا تۇسىنىكتەمە بەرىپ تۇرىپ، ورىسشا وقىدى. اڭگىمە سپارتاك جايىندا ەدى. ءيا، ءيا، جۇرەگى داۋالاپ ريمگە قارسى قارۋ كوتەرگەن سپارتاك جايىندا جانە ونىڭ ... كوشپەندى تايپادان شىققاندىعى جايىندا ەدى. كولەمى جەردىڭ التىدان ءبىرىن جايلاعان الىپ يمپەريانىڭ كەزى، ءومىردىڭ بار سالاسى، مادەنيەت پەن عىلىم-ءبىلىم، ءبىر پىكىرلى توتاليتاريزمگە تولىقتاي باعىندىرىلعان زامان. شىنىن ايتۋ كەرەك، ەرىكتىڭ بۇل بايانداماسى ناعىز كۇپىرلىك ەدى. ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «از ي يا»-سىنىڭ داۋى جاڭا عانا باسىلعان. كوپ جۇرت ۇرەيلى. بىرنەشە ادام ورىندارىنان تۇرىپ، زالدان اقىرىن عانا شىعىپ كەتكەن. جۇرەگىمىز قالتىراپ، اڭگىمەنىڭ اياعىن كۇتتىك. ءىستىڭ ناسىرعا شاپقانىن كەش سەزگەن مۇعالىمدەردىڭ بىرەۋى ورنىنان ايقايلاي كوتەرىلگەن.
- اينالايىن-اۋ، سەن نە ايتىپ كەتتىڭ؟ توقتات، قانە! وسى بىلىقتىرعانىڭ دا جەتەر!
البەتتە، ورىسشا ايتتى. سەبەبى، ماجىلىسكە بىرنەشە ورىس مۇعالىم قاتىسىپ وتىرعان. سول-اق ەكەن، كافەدرا مۇشەلەرى جاپاتارماعاي ايقايلاپ، ەرىكتىڭ ءۇنىن وشىرۋگە تىرىسقان. بىراق، پالەكەت پەن لاڭ ۇشقىنداعان سايىن بالشابەكتىڭ جانى كىرەدى ەمەس پە. ورىس مۇعالىمىنىڭ بىرەۋى، وكتەم قيمىلىنا قاراعاندا ءۇش ءارىپتىڭ ادامى (قازاقشا ايتقاندا، «ورگاننىڭ ادامى») قولىن كوتەرىپ جۇرتتى تىيىپ تاستادى.
- شۋلاماڭىزدار! جاس وقىمىستى ويىنداعىسىن تولىقتاي ايتسىن.
ۋ قورعاسىنداي زاھار شاشقان كوزدەرىن ەرىكتىڭ جۇزىنە قاداعان.
- پرودولجايتە، مولودوي چەلوۆەك.
ەرىك، بالشابەك مۇعالىمنىڭ ءدوڭايباتىنان ايىلىن دا جيعان جوق. تاعى دا جارىم ساعاتتاي كوسىلە سويلەپ، ءۇندى-ەۋروپالىق تەوريانىڭ دا، ساياسيلانعان تاريح عىلىمىنىڭ دا بىت-شىتىن شىعارىپ، تالقانداعان. زالدا سىلتىدەي تىنىشتىق ورنادى. جاسى 50-لەردى القىمداعان، ستۋدەنتتەردىڭ ەركىن ويىنا ۇنەمى جول بەرۋگە تىرىساتىن، دەموكراتتاۋ ءبىر پروفەسسور اعامىز بار ەدى. بارلىعىمىز سول كىسىنى جاقسى كورەتىنبىز.
-    ال، نە بولسا دا، بولارى بولدى، - دەگەن ەدى سول پروفەسسور اعامىز شارق ەتىپ كۇلىپ، - ەندى، ارتىن قايىرلى قىلسىن.
سول كۇلكى ءالى كۇنگە دەيىن قۇلاعىمنان كەتپەيدى. وندا ءبارى دە بار ەدى. قىزىل ءتىلدى ءالى كۇنگە دەيىن بۇعاۋلاپ ۇستاپ وتىرۋعا تىرىسقان توتاليتاريزمگە دەگەن نازا، اشۋ-ىزا جانە ستۋدەنتتىڭ  كوزسىز ەرلىگىنە دەگەن ءسۇيسىنىس... ءبارى، ءبارى بار ەدى سول كۇلكىدە. ەندى اعامىزدىڭ اتىن-ءجوىنىن ايتايىن. ول، پروفەسسور - اسحات ابىلقاەۆ ەدى. مۇمكىن مەن قاتەلەسىپ وتىرعان شىعارمىن. اسحات اعامىز ول كەزدە پروفەسسور دا بولماعان شىعار. بىراق، تاريحي گرامماتيكا ءپانىن جەتە مەڭگەرگەن ءبىلىمدى ۇستازدى ءبىز اكادەميكتەن كەم كورمەيتىنبىز.
-    شىتىرمانعا كىردىڭ، ەرىك، - دەدى اسەكەڭ، - بىراق، مەن - سەن جاعىڭدامىن.
ەندى، بالشابەك ورىس مۇعالىم ءسوز الدى. سۇراقتى قارداي بوراتقان.
- سپارتاكتى كوشپەندى سكيف اۋلەتىنەن دەيسىز. وعان قانداي دالەلدەرىڭىز بار؟ - دەگەن كوگەرىپ-سازارىپ.
- تاتسيتتى تاريحشى دەپ مويىندايسىز با؟ - دەدى ەرىك ساۋالعا ساۋالمەن جاۋاپ بەرىپ.
- ارينە، مويىندايمىن، - دەدى ورىس مۇعالىمى، - ول انتيكا، قادىم زامانىنداعى ەڭ بەدەلدى تاريحشى.
- ەندەشە، ءسىز بايقاماعان بولۋىڭىز كەرەك؟ تاتسيت ءوزىنىڭ كىتابىندا سپارتاك حاقىندا «نوماديكۋس گەنۋس» دەگەندى ايتادى، - دەدى ەرىك جايباراقات، - «نوماد» - الەمدىك ەتيمولوگيادا «كوشپەندى سكيف» دەگەندى بىلدىرەدى، ال «گەنۋس»، ياعني «گەن» - تۇقىم، شىققان تەك دەگەندى بىلدىرەدى.
- سپارتاك سكيفتىڭ دالاسىندا ەمەس، فراكيادا تۇتقىنعا ءتۇستى ەمەس پە؟ - دەدى ورىس مۇعالىم كەكەتە جىميىپ. - ال، فراكيا - قازىرگى بولگاريانىڭ جەرى.
- بۇل بار بولعانى ورىس ەتيمولوگياسىنان، فونەتيكالىق ترانسكريپتسيادان كەتكەن قاتە، - دەدى ەرىك تاعى دا  جايباراقات داۋىستاپ، - مىسالى، گرەكتەر ءوز استاناسىن اتينا دەيدى، ال ورىستار افينا دەيدى. سۇلۋلىق پەن ماحاباتتىڭ قۇدايىن گرەكتەر اتروديتا دەپ اتايدى، ال ورىستار ونى افروديتا دەيدى. سوندىقتان، ءسىز قازىرگى بولگاريا دەگەن ەلدىڭ ەسكى اتى فراكيا ەمەس - تراكيا. بولگاريانىڭ ءبىر ءۋالاياتى قازىر دە وسىلاي دەپ اتالادى. ال تۇرىكتىڭ، ونىڭ ارعى اتاسى سكيفتىڭ جازۋىندا، الىپبيىندە داۋىستى دىبىستار جازىلمايدى.  
- ياعني؟ - دەدى ورىس مۇعالىم كۇيىپ كەتىپ.
- ياعني، سپارتاك ءسىز ايتقانداي، قازىرگى بولگاريانىڭ جەرىندە ەمەس، ريم اسكەرىنىڭ كەزەكتى ءبىر جورىعىندا «تۇركيا» دەپ اتالاتىن قارا تەڭىز ماڭايىنداعى ءبىر دالالىقتا تۇتقىنعا تۇسكەن. ونىڭ جالعىز ءوزى ەمەس، قاتىن-بالاسىمەن، ءۇي-ورمانىمەن قولعا ءتۇسۋى وسىعان مەڭزەيدى.
سودان سوڭ ەرىك، ءسوزىن ۇستەپ، تاعى بىرقاتار كونە ريم تاريحشىلارىن كۋالىككە تارتقان.
- جارايدى، - دەدى ورىس مۇعالىم قولىن سىلتەپ، - ۆ كونتسە-كونتسوۆ، قولايىڭا جاققان دەرەكتەردى تەرىپ الىپ، ءبىر-بىرىمەن قيىستىرىپ كونتسەپتسيا جاساۋعا بولادى. بۇنى كومپيلياتسيا دەيدى. ءسىزدىڭ ايتىپ تۇرعانىڭىز كومپيلياتسيانىڭ ۇلگىسى. ەندى ءسىز ماعان مىنانى ايتىڭىزشى. وسى كەلتىرگەن دەرەكتەرىڭىزدىڭ سىرتىندا، سپارتاكتىڭ كوشپەندى سكيف ەكەنىن كۋالاندىراتىن تەمىردەي بەرىك ءۋاجىڭىز بار ما؟ ءۋاجىڭىز، ارگۋمەنتىڭىز بۇگىنگى وسكەلەڭ عىلىمعا ساي بولۋى كەرەك.
ەرىك ويلانىپ، تومەن قاراپ، ءسال ءۇنسىز قالدى. ورىس مۇعالىم ماساتتانىپ ورنىنا وتىردى. زالدا شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلەردەي ءولى تىنىشتىق ورناعان. كەنەت ەرىك باسىن جەردەن الىپ، مۇڭ ۇيالاعان كوزدەرىن ورىس مۇعالىمنىڭ جۇزىنە قادادى.
- ءسىز، «سپارتاك» ءفيلمىن كوردىڭىز بە؟ - دەگەن داۋسى ءسال قارلىعىپ.
- ارينە، ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت كوردىم، - دەدى ورىس مۇعالىم. - بىراق، ول فيلم الەمدىك تاريحتىڭ فۋندامەنتالدىك مىزعىماس دەرەكتەرى مەن قاعيدالارىنا سۇيەنىپ جاسالعان. ك ۆاشەمۋ سۆەدەنيۋ.
ەرىك سابىرمەن ءسوز اياعىن توسقان.
- ول ءفيلمنىڭ مىنا بۇگىنگى ءسىزدىڭ «سەنساتسيالىق» بايانداماڭىزعا نەندەي قاتىسى بار ەكەنىن تۇسىنبەي تۇرمىن، - دەدى ورىس مۇعالىم الدىڭعى ءسوزىن كەكەتە ۇستەپ.
ەرىك سۋىق جىميىپ، جوتكىرىندى. وپپونەنتتى جەرمەن-جەكسەن قىلارداعى ادەتى. ار جاعى نە بولار ەكەن دەپ الابۇرتىپ كۇتىپ تۇرمىز.
- قالاي ويلايسىز، ريمگە قارسى قانشا كوتەرىلىس بولدى؟ - دەدى ەرىك.
- بىرنەشە، - دەدى ورىس مۇعالىم، - تاريحتا بەلگىلى بىرنەشە كوتەرىلىس بولعان.
ەرىك جوتكىرىنىپ الىپ، كەلەسى ساۋالىن قويدى.
- اتاپ ايتقاندا؟
- مىسالى، گاننيبالدىڭ كوتەرىلىسى، بار-كوحبانىڭ كوتەرىلىسى، ءوزىمىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان سپارتاك، - ورىس مۇعالىم ساۋساقتارىن بۇگىپ، ەرىككە تاڭدانا قاراعان.
- گاننيبال كوتەرىلىسشى ەمەس، - دەدى ەرىك، - كارفاگەن كەيىننەن، گاننيبال ولگەننەن سوڭ بارىپ ءريمنىڭ قولاستىنا كىردى. وعان دەيىن ول ەگەمەندى ەل، جەكە مەملەكەت بولعان. ياعني، ءريمدى كۇيرەتەم دەپ سوعىسقان گاننيبال كوتەرىلىسشى بولىپ ەسەپتەلمەيدى. ال، بار-كوحبانى دا كوتەرىلىسشى دەۋگە كەلمەيدى.
- نەگە؟ - دەدى ورىس مۇعالىم ادەتىنشە كەكەتىپ، - بار-كوحبانىڭ كوتەرىلىسى ءريمنىڭ اسكەرى يۋدەيانى باعىندىرىپ بولعاننان كەيىن باستالدى. ءسىز وزىڭىزگە ءوزىڭىز قايشى كەلىپ وتىرسىز.
-    ەشقانداي دا قايشىلىق جوق، - دەدى ەرىك. - بار-كوحبانىڭ كۇرەسى ءريمنىڭ باسقىنشىلىعىنان كەيىن كوپ ۇزاماي باستالدى. ياعني، ەۆرەيدىڭ كوڭىلىندە ەركىندىكتىڭ ساۋلەسى ءالى وشپەگەن كەز، ول از دەسەڭىز، الاۋلاپ جانىپ تۇرعان كەزى. سوندىقتان، ءبىز، بار-كوحبانى كوتەرىلىسشى دەپ ايتا المايمىز. جالپى، كوتەرىلىس دەگەن تەرميننىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس. قولدانىستان الىپ تاستاۋ كەرەك سياقتى. ادام تايپالارىنىڭ ەركىندىك جولىنداعى كۇرەسى عانا، سول كۇرەستىڭ ءتۇرلى تاعدىرى عانا بار. مىسالى، 1930 جىلدارى پولياكتار مەن فيندەردىڭ ستاليندىك سيستەماعا قارسى كۇرەسىن مەن سول بار-كوحبانىڭ ريمگە قارسى كۇرەسى سياقتى ۇلت-ازاتتىق كۇرەس دەپ ەسەپتەيمىن.
ورىس مۇعالىمنىڭ تىزەسى قالتىراپ، بۇگىلىپ بارا جاتقانى سەزىلدى.
- ال ەندى سپارتاكقا قايتىپ كەلەيىك، - دەدى ول باياۋ داۋىستاپ.
- جاقسى، - دەدى ەرىك، - «ريم يمپەرياسىنىڭ ۇستىندە ەشقاشان كۇن باتپايدى» دەگەن ماقال قالىپتى سول زاماننان. شىندىققا جاقىن، سەبەبى بۇگىنگى كۇن بريتانيا ارالىنان ارى اسىپ، باتىپ بارا جاتقاندا،  كىشى ازيا جاقتان ەرتەڭگى كۇن شىعىپ كەلە جاتادى ەكەن. مىنە، وسىنىڭ ءبارى ءريمنىڭ كولونيالارى. وسى جارتى دۇنيەنى الىپ جاتقان ۇلانعايىر يمپەريادا ەركىندىكتىڭ، تەڭدىكتىڭ، جالپى رۋحتىڭ ءۇنى تولىقتاي ءوشىرىلدى. ريم توتاليتارلىق يمپەريا بولاتىن. يمپەريانىڭ تەرريتورياسىندا ءولى مەن تىرىدەن نە بار - بارلىعى ءريمنىڭ مۇددەسىنە باعىندىرىلعان ەدى. ەسىڭىزدە بولار، «سپارتاك» فيلمىندە، سپارتاكتىڭ جانىندا جۇرگەن ءبىر اقىن جىگىت ريم اسكەرىنىڭ تۇتقىنىنا ءتۇسىپ قالادى. ءبىر ءتۇنى يمپەراتور تۇتقىن اقىندى قولتىقتاپ بالكونعا الىپ شىعادى دا، قارۋ-جاراعى اي ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ، سپارتاكقا قارسى اتتانىپ بارا جاتقان سانسىز شەرىكتەردى قولىمەن مەڭزەپ، «قاراشى، قۇل-قۇتاننان اسكەر جيناعان سپارتاك بىزگە قارسى نە ىستەي الادى؟ ءريمدى جەككورۋ، ونىمەن ءوش بولۋ، ونىمەن كۇرەسۋ مۇمكىن بە؟ جوق! ءريمدى تەك قانا ءسۇيۋ كەرەك. ريمگە تەك قانا قىزمەت ەتۋ كەرەك!» دەيدى. يمپەراتوردىڭ بۇل ءسوزى ريم يدەياسىن اينا-قاتەسىز جەتكىزىپ تۇر. ياعني، ءريمنىڭ دارگەيىندەگى حالىقتاردا نەشە عاسىرلىق تەپكىنىڭ سالدارىنان كۇرەس يدەياسى ءبىرجولا ولگەن. ءريمدى سوعىسىپ جەڭۋ بىلاي تۇرسىن، ونىمەن كۇرەسۋ، وعان قارسى شىعۋ دەگەن ەشكىمنىڭ ويىنا دا كەلمەيدى. مىنە، وسىنداي كەزدە، عايىپتان كەلگەن ءبىر ادام ريمگە قارسى كۇرەس باستايدى. جانە كراسس پەن پومپەي سياقتى اتاعى جەر جارعان ءريمنىڭ قولباسشىلارىن بىرنەشە رەت ويسىراتا جەڭەدى. بۇنىڭ سىرى نەدە؟
- ءوزىڭىز قالاي دەپ ويلايسىز؟ - دەدى ورىس مۇعالىم.
- مەنىڭ ويىمشا، جانە بۇل مەن وسىلاي ويلاعاندىقتان بولعان نارسە ەمەس، اقيقاتى سول - بۇل سپارتاكتىڭ قۇلدىق جايلاعان ريم يمپەرياسىندا ەمەس، ادام بوستاندىقتا تۋىپ، ەركىندىكتە جەتىلەتىن، باسقا، ەرىكتى قوعامنىڭ پەرزەنتى ەكەنىن دالەلدەيتىن ۇلكەن دەرەك، اينىماس دەرەك. ياعني، سكيف قوعامى ريم ۇستەمدىگىن مويىنداماعان. نەمەسە قاراپايىمداپ ايتاتىن بولساق، ساحارا، كوشپەندىلەر الەۋمەتى ءريمنىڭ قۇدىرەتىنە، ءريمنىڭ ەگەمەندىگىنە تۇكىرمەيدى دە. جالعىز سپارتاك ءريمنىڭ اسكەرىن وسىنشا اۋرەگە سالدى. ال كوشپەندىلەر، سكيفتەر، عۇندار دەگەننىڭ نە ەكەنىن ريم كەيىن، اتيللانىڭ كەزىندە كوردى. ءريمنىڭ امىرشىلەرى، بۇكىل ءريمنىڭ سەناتى «قالانى قيراتا كورمەڭىز، حالىقتى قىرا كورمەڭىز» دەپ اتيللانىڭ الدىندا تىزەرلەپ تۇرىپ، تارتۋ-تارالعىعا سۇلۋ قىزدارىن، كەرۋەن-كەرۋەن التىندارىن الىپ كەلگەن. سەنبەسەڭىز، مومزەن مەن گۋميلەۆتى وقىڭىز. بۇل عۇنداردىڭ قىتايدان جەڭىلىپ، حۋانحە - سارىوزەندى تاستاپ شىعىپ، ەۋروپاعا اۋعان كەزى. اسكەرىنىڭ وننان توعىزى قىرىلىپ، السىرەگەن كەزى. سونىڭ وزىندە ءريمدى تىزەرلەتىپ تۇرعىزىپ قويعان. ال كۇشى تولىق بولسا، عۇن الەۋمەتى قانداي ىستەر تىندىرار ەدى؟ مىنە، وسى سكيف، عۇن دەپ وتىرعانىمىز سپارتاكتىڭ ارتىندا تۇرعان قاسيەتتى جۇرتى. بۇگىنگى باياندامادا ايتايىن دەگەنىم وسى. كوڭىل قويىپ تىڭداعاندارىڭىز ءۇشىن راحمەت.
- تۇرا تۇرىڭىز، - دەدى ورىس مۇعالىم، - سوڭعى ساۋال.  «سپارتاك» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى تۋرالى ويلانىپ كوردىڭىز بە؟
- مەن ءسىزدىڭ نەنى مەڭزەپ تۇرعانىڭىزدى ءتۇسىندىم. سپارتاكتىڭ ەسىمىن كونە گرەكياداعى سپارتا قالاسىنا اپارىپ تىرەمەكسىز. ايتايىن سىزگە، بۇل جاساندى، قاتە ەتيمولوگيا، - دەدى ەرىك.
- سىزشە قالاي بولار ەدى؟ - دەدى ورىس مۇعالىمى.
ەرىك قالتاسىنداعى شىلىم قوراپتان ءبىر تەمەكى سۋىرىپ تىسىنە تىستەدى. ارتىنشا ءوزىنىڭ قايدا تۇرعانى ەسىنە تۇسكەن بولۋى كەرەك، تەمەكىنى جۇلىپ الىپ، قايتادان قالتاسىنا سالىپ قويدى. وتىرعان جۇرت دۋ كۇلگەن.
- مەنىڭشە بىلاي، - دەدى ەرىك. - بۇلعاردىڭ حانى قۇبراتتىڭ ءۇش ۇلى بولعان عوي. بايان، اسپارۋح جانە بوتباي. حازارلاردىڭ جورىعى كەزىندە قۇبرات ەلدى ۇشكە ءبولىپ ءۇش ۇلىنا تابىستايدى، ۇشەۋىن ءۇش تاراپقا اتتاندىرادى. بايان مەن بوتباي باستاعان ەلدى حازارلار قۋىپ جەتىپ قىرعان. ال اسپارۋح باستاعان ەل بالكان تۇبەگىنە امان-ەسەن جەتىپ، قازىرگى بولگاريا مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان. اسپارۋح وسى بولگار حاندارىنىڭ ءتۇپ اتاسى بولىپ سانالادى. قازىرگى جامبىل وبلىسىندا اسپارا دەگەن تاۋ بار. مىنە، اسپارۋح، اسپارا جانە سپارتاك بارلىعى ءبىر تۇبىردەن تاراعان سوزدەر. ياعني سكيفتىڭ، ودان كەيىن عۇننىڭ جالقى ەسىمدەرى.
بۇدان كەيىنگى زالدا ورناعان تىنىشتىقتى مەن گوگولدىڭ «رەۆيزورىنداعى» «مىلقاۋ كورىنىسكە» تەڭەر ەدىم. مىنبەردە سوۆەتتىك تاريح عىلىمىنىڭ الپىس جىلدىق وتىرىگىن ويران-بوتقا قىلىپ، استىن-ۇستىنە كەلتىرگەن قارشاداي بالا زالدا كافەدرا مۇعالىمدەرى جانە قىزىق كورىپ كەلگەن باسقا فاكۋلتەتتىڭ ستۋدەنتتەرى... ءولى ۇنسىزدىك...
كەنەت باعانادان بەرى بايانداماشىمەن توقتاۋسىز سالعىلاسقان ورىس مۇعالىم ورنىنان تۇرىپ.. قول سوقتى. سودان كەيىن عانا باسقا مۇعالىمدەر سوعان ەرىپ شاپالاق ۇرعان. بىراق، كوپ ادام بۇل باياندامانىڭ ءىزسىز كەتپەيتىنىن سەزگەن ەدىك. سولاي بولدى دا. بىرنەشە كۇننەن كەيىن ەرىك وقۋدان شىعارىلدى.
بىراق كۇزدە اكادەميانىڭ كىتاپحاناسىنان ەرىكتى ۇشىراستىرىپ، ءسال تاڭدانىپ ءجون سۇراعان ەدىم.
-    مەن قايتادان وقۋعا قابىلداندىم، - دەگەن ەدى ەرىك، ادەتىنشە شىلىمىن باپپەن سورىپ تۇرىپ، - پروفەسسور شويىنباەۆ كىرىسىپ، وعان اسحات اعامىز قوسىلىپ، الىپ قالدى. ەندى وقۋ بىتىرگەنشە تىنىش ءجۇر دەدى.

قاتتى قۋاندىم. ءوزىم دە وعان، كۇشىڭدى قولىڭا ديپلوم الىپ العاننان سوڭ كورسەتەسىڭ، ازىرگە تىنىش ءجۇر دەپ اقىل قوستىم. الايدا، ەرىك كوكەەۆتىڭ «قارا تىزىمگە» ىلىنگەنى انىق ەدى. قازپي-ءدى بىتىرگەننەن كەيىن ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە تۇسپەك بولدى. ارەكەتىنەن ەشتەڭە شىقپادى. ول كەزدە ءىستىڭ ءجونى قازىرگىدەن باسقاشالاۋ بولاتىن. كەڭەس وداعىنىڭ استاناسىنا ابيتۋريەنت قاپتاپ كەتپەس ءۇشىن ماسكەۋدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنان ارنايى كوميسسيالار كەلىپ ەمتيحاندى ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ استانالارىندا وتكىزەتىن. وقۋعا وسى قاتال سىننان وتكەن ازعانتاي ادام عانا اتتاناتىن. ال ءوز بەتىمەن ماسكەۋگە بارعان ادام ادەتتە ەمتيحاننان قۇلاپ قايتاتىن. ۆگيك، گيتيس، مگۋ، گوركي اتىنداعى الەم ادەبيەتى ينستيتۋتى، ت.ب. وقۋ ورىندارىنىڭ مۇعالىمدەرى جازدا الماتىدا جۇرەتىن. ەرىك وسى الماتىداعى ەمتيحانعا جىبەرىلمەگەن. ەندى ماسكەۋگە بارسا دا ەشتەڭە شىقپايتىنىن بىردەن سەزدى.
- قارا تىزىمدەگى جوعارعى توپ - ەليتاعا كىرگەن بولۋىم كەرەك، - دەگەن تاعى ءبىر جولىققاندا، - بارلىق جەردە جول جابىق. ەشتەڭەنى تۇسىندىرمەيدى. بىراق وتكىزبەيدى.
كەيىننەن اسپيرانتۋراعا باردى. بىراق، تاقىرىپتى الدىنالا جاسالعان تىزىمنەن تاڭداپ الۋ كەرەك ەكەنىن كورگەندە، بۇرىلىپ جۇرە بەرگەن.
- سوتسياليستىك سيستەمانى جىرلايتىن ادامدار مەنسىز دە جەتكىلىكتى، جىرتىلىپ-ايرىلادى، - دەپتى عىلىمي حاتشىنىڭ بولمەسىنەن شىعىپ بارا جاتىپ.
بىراق، ەرىك بىلىمگە قانىعۋدان اينىعان جوق. تۋعان اۋىلى اياگوزدە ەكى-ءۇش جىل ۇستازدىق قىزمەتتە بولىپ، سودان سوڭ ءۇي ىشىمەن الماتىعا، قالانىڭ تۇبىندەگى رايىمبەك اۋىلىنا كوشىپ كەلدى. ەندى ۇشان-تەڭىز مول ءبىلىمدى پۋبليتسيستيكالىق جولمەن جارىققا شىعارماق بولدى. بىراق بۇل تاراپتا دا جولى بولمادى. البەتتە، بۇل جەردەگى ەڭ ۇلكەن كەدەرگى - يدەولوگيا. ەرىكتىڭ تاقىرىبى - قالاي جاسىرىپ امالداساڭ دا، قالاي مايلاساڭ دا وتپەيتىن تاقىرىپ. سەبەبى ونىڭ ءىلىمى، مۇراتى، ۇندىەۋروپالىق تەورياعا، دالىرەك ايتقاندا، قارا حالىقتاردى كىرىپتار كۇيدە ۇستاۋدى كوزدەگەن، عىلىمعا قاتىسى شامالى ساياسي تەورياعا قارسى ەدى. قازىر كوپ ادام ۇمىتىپ كەتتى. ال كەڭەس زامانىندا سولاي بولعان. بارلىق كىتاپتا سەنىڭ قور بولعانىڭ، كەم بولعانىڭ ايتىلادى. سەن سوندايسىڭ دەيدى. جانە بۇگىن عانا ەمەس، باياعىدان سولاي بولعان، الميساقتان بەرى تابانىمىزدىڭ استىندا جاتقانسىڭ، سەنى ادام قىلعان ءبىز دەيدى. ەندى قيامەتكە دەيىن وسىلاي بولادى، ءتىپتى، قيامەتتەن كەيىن دە وسىلاي بولادى دەيدى. مىڭجىلدىقتار بۇرىن ءبىزدىڭ باسىمىزدان وتكەن، الەمدىك تاريح ءسوزسىز مويىنداعان ەرلىك داۋرەننىڭ ءوزىن تەرىسكە شىعارادى، ايتقىزبايدى، جازعىزبايدى.
ەكىنشى كەدەرگى - ءباسپاسوز، بۇقارالىق-اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسىندا وتىرعان ءوز قازاعىڭنىڭ بىردە اشىق، بىردە جاسىرىن قياستىعى. قانداي بولماسىن گازەتتىڭ ونەر، مادەنيەت نەمەسە عىلىم ءبولىمىن مەڭگەرىپ وتىرعان الدەبىر شالاساۋات ءجۋرناليستىڭ، الدىنا كەلگەن تالانتتى اۆتورمەن باقاس، باقتالاس بولۋى - قازاق مادەنيەتىن تۇرالاتقان ەڭ اۋىر ىندەتتىڭ ءبىرى وسى ەدى. ينەمەن قۇدىق قازىپ ءجۇرىپ تاپقان دۇنيەنى كوزمايىڭدى تاۋىسىپ، ويلانىپ-تولعانىپ جازاسىڭ. مۇراتىڭ - قايتكەندە قازاقتىڭ ورەسىن، ابىرويىن ءوسىرۋ، تاريحتا كەتكەن ەسەسىن قايتارۋ. رەداكتسياعا، عىلىم، مادەنيەت بولىمىنە الىپ كەلەسىڭ. ول جەردە قازمۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن جاڭا عانا بىتىرگەن نەمەسە بىتىرمەي جاتىپ جۇمىسقا الىنعان ءبىر «كىسى» وتىرادى. ءبىر عاجابى (تالاي بايقاعان نارسەم) ادەتتە ول «كىسى» ايناعا قاراپ توتىدايىن تارانعان، ەرنى قايماقتاي جۇقا سۇلۋشا، تالدىرماش جىگىت بولىپ شىعادى. سەن اۆتور ەمەسسىڭ، عالىم ەمەسسىڭ، ونىڭ تىرناعىن الىپ ساندەنۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ تۇرعان شىبىن سياقتىسىڭ. ماقالاڭدى الادى. اللاحۋاكبار. ءوزىنىڭ تۇسىنۋگە ورەسى جەتپەسە، باس رەداكتورمەن اقىلداسۋ دەگەن بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە قولجازبا اۆتورعا قايتارىلمايتىنى بار ەمەس پە. سونىمەن، ماقالاڭىز ءىزىم-قايىم جوعالادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە اتالمىش سۇلۋ ول ماقالانى ءوز اتىنان جاريالاپ جىبەرسە، قايران قالمايسىز. ارينە ءوزىنىڭ سۇلۋلىق دەڭگەيىنە ساي ەتىپ وزگەرتىلگەن، دالىرەك ايتقاندا، دىم تۇسىنبەي ينتەرپرەتاتسيا جاسالعان. مىسالى، ءزىلدىڭ (مامونت) سۇيەگىنەن جاسالىپ، تەرىسىمەن قاپتالعان لاشىقتىڭ جەتىلە كەلە قالايشا قازاقتىڭ كيىز ۇيىنە اينالعاندىعى جايىندا جازىلعان ەرىك دوسىمنىڭ تاماشا ماقالاسى كەيىننەن عىلىمي جۋرنالدا وتىرعان الدەبىر رەداكتوردىڭ اتىنان جاريالانعاندىعىن ءوز كوزىممەن كورگەن ەدىم.
سونىمەن بارلىق تاراپتا جولى كەسىلگەن ەرىك كوكەەۆ قاتارداعى اۋىل مۇعالىمى بولىپ قالدى. ءبىر رەت قانا فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا بارىپ ءجون سۇرادى دا، اۋىلىنا قايتتى. كەيىننەن ءبىر توپ جاس وقىمىستىلاردىڭ ەرىكتى ۇيىرسەكتەپ جۇرگەنىن بايقادىم. ءبىر عالىم ايەل اي بويى ەرىكتىڭ اقىل-كەڭەسىن الدى. كوشپەندى وركەنيەت تۋدىرعان ۇلى مادەنيەتتىڭ ەڭ اسقاق كورىنىسى -  اسپان تاريحىنىڭ بارلىق كىلتيپاندارى، بۇكىل شەجىرەسى، جەر سىلكىنۋدەن باستاپ، جۇتقا دەيىنگى ارالىقتاعى تابيعاتتىڭ بارلىق قۇبىلىستارى مەن اپاتتارى ەسكەرىلىپ، ورىن العان قازاقتىڭ الپىس جىلدىق كۇنتىزبەسىنىڭ بۇكىل قىر-سىرىن ەرىك بىرنەشە كۇننىڭ ىشىندە سول ادامعا ايتىپ بەرگەنىن دە مىنا پەندەڭىز كورىپ ەدى. كەيىننەن ول عالىمنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى مونوگرافيا بولىپ شىقتى. وقىدىم. اۆتورلار مەن مالىمەت بەرگەن ادامداردىڭ تىزىمىنەن ەرىك دوسىمنىڭ ەسىمىن تابا المادىم.
كەيىننەن جانىنداعى ءىشىپ كەتەر، جەپ كەتەرلەردەن ابدەن جەرىگەن، وزىنە لايىقتى ورتا تابا الماعان ەرىك اقىرىنداپ ىشكىلىككە سالىندى. سالىنا-سالىنا ناعىز ماسكۇنەمدىك جولعا ءتۇستى.
...ول 2004 جىلى 48 جاسىندا دۇنيەدەن قايتتى. سۇيەگى سول رايىمبەك اۋىلىنىڭ ماڭايىنداعى قابىرستانعا جەرلەندى. كەيىن مەن دوسىم جايلى كوپ ويلاندىم. ارينە، ءومىر بويى قۇرمەتتەپ وتەم. بىراق، نەگە وسىلاي بولدى دەگەن وي مازا بەرمەيدى. اتادان اسىپ تۋعان، قۇداي وسىنداي بيىك سانا، وسىنشاما ونەر بەرگەن ادام نەگە وسىنداي ابىرويسىز ولىمگە باردى؟ سەرىكبول قوندىبايدان زاعيپ ەمەس ەدى عوي. سەرىكبول ومىرتقاسى مەرتىگىپ،  توعىز جىل اربادا وتىرىپ-اق ءبىر عىلىمي ينستيتۋتتىڭ ىستەيتىن جۇمىسىن جالعىز ءوزى تىندىرىپ كەتتى. ارقايسىسى سايدىڭ تاسىنداي 16 كىتاپ جازدى. ال ەرىكتىڭ ارتىندا ورەسى تىم بيىك بىرنەشە ماقالا مەن داستارحان باسىندا «پالەن جەردە، تۇگلەن جەردە بىلاي ايتقان ەكەن» دەگەن اۋىزەكى اڭگىمەلەر عانا قالىپتى.
ويىمشا ول كۇيرەك ادام بولعان. ءبىر-ەكى ادام ەمەس، بۇكىل سيستەما عىلىمنىڭ وركەندەۋىنە قارسى ەكەنىن كورگەننەن كەيىن كۇرت ومىرىلعان. سول كۇيرەگەننەن وڭالماعان. بۇنداي بويكۇيەزدىك پەن اپاتيانى وسىلاي عانا تۇسىندىرۋگە بولاتىن سياقتى.
و دۇنيەگە بارىپ-قايتقانداي كۋالاندىرا الاتىن كەيبىر ادامداردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، اللا تاعالا ادامنان جاۋاپ العاندا «مەن ساعان وسىنداي دا وسىنداي ونەر بەردىم، قابىلەت بەردىم، سەن سونى نە ىستەدىڭ؟ قانداي جولعا جۇمسادىڭ؟» دەپ سۇرايدى ەكەن. وسى راس بولسا، وندا مەنىڭ ابزال دوسىم  قازىر جاراتۋشىنىڭ الدىندا قاتال تەرگەۇدە وتىر. تەك جاپپار يەم ونىڭ ادامدىق، پەندەلىك السىزدىكتەرىنە كەشىرىممەن قاراسا ەكەن دەپ تىلەيمىن.
***
بۇگىنگى الەمدىك عىلىم مىسىر پيراميدالارىنىڭ شىققان تەگىن ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. بار قابىلەتى بۇل الىپ قۇبىلىستاردىڭ ولشەمدەرى مەن پروپورتسيالارىنىڭ قازىرگى ماتەماتيكانىڭ دەڭگەيىنەن ەش كەم ەمەس، ال كەيىنىرەكتە ودان ارتىق ەكەنىن مويىنداپ، باس شايقاۋعا عانا جەتەدى.
بىردە مەن ەرىكتەن وسى جايىندا سۇرادىم.
- سەنىڭ ويىڭشا بۇل پيراميدالاردى كىم سالعان جانە قالاي سالعان؟ - دەدىم مەن، - سەنىڭ گەنيالنىي ميىڭ بۇل جونىندە نە ويلايدى؟

ەرىك ادەتىنشە شىلىمىن تۇتاتىپ، ويلانا وتىرىپ باياۋ اڭگىمەلەپ كەتكەن.
- مەن بۇل جايىندا ءتاۋىر-اق ويلاندىم. الەمدىك عىلىمدا تەوريا كوپ. ءبىر عالىمدار بۇل پيراميدالاردى اتلانتتار، ياعني، بۇدان 100-120 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن الىپتار سالعان دەيدى. گرەكتىڭ ميفولوگياسىنداعى اتلانتتار بار ەمەس پە. سولار. بىراق ءوزىڭ ويلا، پيراميدالاردى قۇراپ تۇرعان بلوكتىڭ ەڭ جەڭىلى 60 توننا ەكەن. ايۋاننىڭ ەڭ ۇلكەنى كيت تە بۇنداي سالماقتى تارتا المايدى. ال ءپىل ورنىنان دا قوزعالتا المايدى. وسىنداي بلوكتى كوتەرىپ، تاسىپ، قالاپ شىققان ونداي الىپ ادامداردىڭ تىم قۇرماسا بىرەۋىنىڭ قاڭقاسى وسى ۋاقىتقا دەيىن تابىلۋى كەرەك ەدى عوي. مەن الەمدىك ارحەولوگياعا قاتىستى جۋرنالداردى قاراپ، ەڭ سوڭعى مالىمەتتەردى قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىرامىن. ازىرگە اتلانتتاردىڭ قاڭقاسى، سكەلەتى تابىلدى دەگەن دەرەك جوق. ەكىنشى ءبىر توپ عالىمدار بۇل جەردە الىپ گرانيت تاۋلار مەن توبەلەر بولعان، كونە ادامدار سول تاۋ مەن توبەلەردى قاشاپ، شاۋىپ وسى پيراميدالاردىڭ فورماسىنا كەلتىرگەن دەيدى. ارينە، بۇل بالاڭ تەوريا. سەبەبى، جىنىسىنا قاراعاندا ول جەردە تاۋ بولماۋ كەرەك. ءشول دالا. كەرىش قۇم. جارايدى، تاۋلاردى قاشاپ بولدى دەيىك، بىراق بلوكتاردىڭ اراسىنداعى جىك قالاي جاسالعان؟ ول مۇمكىن نارسە ەمەس. بۇل تەوريا دا تۇككە جارامايدى. ەندى ءبىر توپ عالىمدار بۇل بلوكتاردى ەڭىس جولىمەن جوعارى سۇيرەپ شىعارىپ، قالاعان دەيدى. ەرتەدەگى ادامدار وسىلاي ىستەگەن دەيدى.
- ءپىل مەن مامونت تارتا الماعان بلوكتى ادام قالاي سۇيرەيدى؟ - دەدىم مەن.
ەرىك جىميىپ كۇلدى.
- سولاي دەيدى. قايدان بىلەيىن. بلوكتىڭ جۇرەتىن ەڭىس جولىن ۇيكەلىستى ازايتاتىن مايمەن مايلاپ، بلوكتىڭ ءوزىن ۇزىن تروس بايلاپ، شىعىرشىقپەن تارتقان دەيدى.
- ال ەندى ەرىك كوكەەۆ بۇل تۋراسىندا نە ايتادى ەكەن، سونى تىڭدايىق، - دەدىم مەن قالجىڭى-شىنى ارالاس.
ءدال وسى كەزدە بولمەگە ەرىكتىڭ شەشەسى كىرىپ، ۇستەل ۇستىنە ءبىر ەسكى شاۋگىمدى قويدى.
- ەرىك، مىنا شاۋگىمدى نە كورشىلەرگە بەرە سال، نە كۇرەسىنگە لاقتىر. قاعى قالىڭداپ، تۇككە جاراماي قالدى، - دەدى دە، بۇرىلىپ شىعا بەردى.
ازدان سوڭ ءشاي ۇستىندە ەرىك، قارىنداسىن شاقىرىپ العان دا، قولىنا اقشا ۇستاتىپ، سىبىرلاپ ءبىر تاپسىرما بەرگەن. شايدەن كەيىن ەرىكتىڭ بولمەسىنە كىرگەنىمىزدە، ۇستەل ۇستىندە كۇيەسىنەن تازارتىلىپ ايناداي جارقىراعان شاۋگىم مەن باقانداي التى  بوتەلكە سىركە قىشقىلى تۇر ەدى.
- مىنە، قارا، - دەدى ەرىك ورىندىققا وتىرىپ جاتىپ، - مىناۋ شاۋگىمنىڭ قاعى ءۇش ەلى بولىپ كەتىپتى. مانا سىزعىشپەن ولشەدىم، 6 سم. قاعى قالىڭداعان سايىن بۇل شاۋگىمنەن ءشاي ءىشۋ قيىنداي بەرەدى. اسىرەسە اسىققاندا قايناماي يت قىلادى. كەم دەگەندە ءبىر ساعات توسۋ كەرەك. ءبىزدىڭ قازاق ات قويعىش حالىق قوي. مىناداي شاۋگىمدى نە دەپ ايتادى بىلەسىڭ بە؟ «تاسكوت» شاۋگىم دەيدى. ەندى قارا. ۋكسۋس ەسسەنتسياسىن وسىنىڭ ىشىنە قۇيامىن. التى  بوتەلكەنىڭ بارلىعىن توعىتقان ەرىك شاۋگىمنىڭ قاقپاعىن شۇبەرەكپەن نىعىزداپ جاپتى، شۇمەگىن قاعاز تىعىنمەن تىعىندادى. سودان سوڭ الدەنەشە قابات تسەللوفانمەن وراپ، ورامالدارمەن قىمتاپ، شكافتىڭ ىشىنە قويىپ، ەسىگىن قۇلىپتاپ تاستادى.
-    ءبىر اپتادان كەيىن كەل، - دەدى ماعان، - قىزىق كورەسىڭ.
قولىم تيمەي، ءبىر اپتا ەمەس،  اراعا ون كۇن سالىپ كەلدىم. ەرىك ساباقتان كەيىن دەمالىپ جاتىر ەكەن. امانداسقاننان كەيىن، شكافتى اشىپ، ورامال-تسەللوفانداردى شەشىپ، شاۋگىمدى الدى، ىشىندەگى ءيسى اڭقىعان قىشقىلدى باسقا ءبىر ىدىسقا قۇيدى.
- ال، ەندى قارا، - دەدى شاۋگىمدى ۇستەل ۇستىنە قويىپ.

قولىنا ۇلكەن قاسىقتى الدى دا شاۋگىمنىڭ ىشىندەگى باتتاسقان قاقتى جۇمساق بالمۇزداق قۇساتىپ، قىرىپ الىپ تاستادى. ۇلكەن تەگەشپەن ورتا تەگەش قويمالجىڭ سۇرعىلت بالشىق بولىپ شىقتى.  ەرىك سول قاقتى قالىپقا قۇيىپ، كەسە جاسادى (كەيىننەن، كەپكەننەن سوڭ، بۇيىرىنە سترونتسي بوياۋىمەن ادەمى سۋرەت سالىپ، وتقا كۇيدىرىپ شىڭداپ الدى دا، ۇزاق جىلدار بويى سول كەسەمەن ءشاي ءىشىپ ءجۇردى.
- پيراميدا تۋرالى سۇراپ ەدىڭ عوي، - دەدى كۇلىپ، شىلىمىن تۇتاتىپ جاتىپ، - مىنە، مەنىڭ جاۋابىم وسى.
- سوندا قالاي بولعانى؟ - دەدىم مەن ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي.
- سولاي بولعان، - دەدى ەرىك ءتۇتىندى ءبىر بۇرق ەتكىزىپ، - پيراميدانى وسىلاي جاساعان. كونە وركەنيەت تاستى ەرىتەتىن تەحنولوگيانى مەڭگەرگەن. مىڭداعان توننا گرانيتتى وسىلاي ەرىتىپ، اعاش قالىپقا بەتون قۇساتىپ قۇيىپ، پيراميدانى وسىلايشا جاساپ شىققان.
-    كوڭىلىمدە وسىعان قاتىستى كۇمان قاشان پايدا بولدى  دەيسىڭ عوي؟ - دەدى ەرىك الدىڭعى ءسوزىن ۇستەپ، - 1930 جىلدارى بولسا كەرەك، ۇمىتپاسام، ەڭ ۇلكەن پيراميدانىڭ ءبىرى - حەفرەننىڭ پيراميداسىنىڭ ىشىندە، قازىنا تۇرعان بولمەگە اپاراتىن دالىزدەن  ادامنىڭ شاشى تابىلعان. ۇلكەن عالىمداردىڭ جانىندا ەرىپ جۇرگەن ەكىنشى قاتارداعى ارحەولوگتاردىڭ ءبىرى قابىرعادان ەلەۋسىز عانا شىعىپ تۇرعان شاشتى بايقاپ قالادى. سودان سوڭ، كەيىننەن ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە وسى جايىندا جازادى. وسى مالىمەتتى وقىعانداعى تاڭقالعانىمدى كورسەڭ.
كوپ ۇزاماي پيراميدالاردىڭ قۇپياسىن ءتۇسىندىم. بىرنەشە تال شاش، ول قۇرىلىسشىلاردان كەزدەيسوق قالىپ قويعان نارسە. نەمەسە، كونە وركەنيەت وسىلايشا، بۇل جۇمباقتىڭ شەشىمىن ءوزى ايتىپ تا كەتۋى مۇمكىن. وسىدان كەلىپ تاستاعى جازۋلاردىڭ سىرى اشىلدى. بۇل جەردە ءۇش تەحنولوگيا بار. ءبىرىنشىسى، بۇل ەپيتافيالاردى جوعارىداعىداي قۇيىپ جاساعان. تاس قاتا باستاعاندا بارىپ جازۋ جازىلعان. ەكىنشى، بۇل بۇرىننان بەلگىلى امال، تاستى قىپ-قىزىل قىلىپ قىزدىرادى دا، سىركە سۋمەن جازۋ جازادى. تاس سۋىعاننان كەيىن ىسقىلاعاندا، ۋكسۋستىڭ تيگەن جەرى ەزىلىپ، سۋعا جۋىلىپ كەتەدى. ءۇشىنشى امال، كونە ادامداردا قازىرگى قۇلپىتاسقا جازۋ جازاتىن بۇرعىعا ۇقساس ۇلكەن اينالىستا تاستى جەپ شىعاتىن اسىل بۇرعى بولعان. ال تاستى قاشاپ جازدى دەگەنگە مەن سەنبەيمىن. ءبىر ءارىپتى قاشاۋعا 1-2 اپتا ۋاقىت كەتۋى مۇمكىن. ال مىڭداعان ارىپتەن تۇراتىن ۇلكەن تەكستەردى قاشاپ شىعارۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىت كەرەك؟ تاعى ءبىر تەحنولوگيا بار. قىش كىتاپشاعا جازۋ جازادى، كەپتىرەدى، كۇيدىرەدى، سودان سوڭ سۋعا سالىپ تاستايدى. قىش كىتاپ سۋدا جاتىپ اقىرى بەرىشكە اينالادى. بىراق ءبارىبىر ونىڭ قىش ەكەنى كورىنىپ تۇرادى.
ەستىگەنىمدى اقىلعا سىيعىزۋ قيىن ەدى.
- سوندا تۇتاس ءبىر تاۋدى قالاي قۇيىپ شىعادى؟ - دەدىم ءالى دە كۇمانىم سەيىلمەي.
- ونىڭ نەسى تاڭ؟ - دەدى ەرىك ءوز كەزەگىندە تاڭقالىپ، - قىتايلار التى مىڭ شاقىرىمدىق الىپ قابىرعانى قالاي تۇرعىزدى، سول سياقتى. مىسالعا ءجۇز مىڭداعان ادام شەلەكپەن قۇيا بەرەدى، قۇيا بەرەدى. ايتەۋىر ءبىر كۇنى بىتىرەدى. مىنە، سونداي دا سونداي كوپ بولعان كونە دۇنيەدە.
- ال سەنىڭ ويىڭشا، وسى پيراميدالار نە ءۇشىن سالىنعان؟ - دەدىم مەن.
- كىم ءبىلىپتى، - دەدى ەرىك قولىن جايىپ.
- جوق، مەنىڭ بىلگىم كەلەتىنى، سەنىڭ ويىڭشا قالاي؟ - دەدىم قايتالاپ.
ەرىك شىلىمىن سورعىشتاپ ۇزاق ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.

- كىم بىلەدى، - دەدى سودان كەيىن قايتادان قولىن جايىپ، - جانارتاۋلاردان، جەر سىلكىنەتىن تەكتونيكالىق جىكتەردەن اۋلاق جاتقان تاۋلاردىڭ قاراپتان-قاراپ بالقىپ قاتىپ قالعانىنا قاراعاندا، جەر بەتىندە، ىقىلىم زامانداردا يادرولىق سوعىس بولعان سياقتى. سودان كەيىن ءۇندىستاننىڭ «رامايانا» مەن «ماحابحاراتا» سياقتى ۇلى ەپوستارىندا جەر دۇنيەنى ورتەپ، تاۋلاردى بالقىتقان الدەبىر وت قارۋ جايىندا كوپ ايتىلدى. ءتىپتى، قازىرگى ۇشاقتارعا ۇقساس اۋەنمەن ۇشاتىن اپپاراتتاردىڭ بولعاندىعى ايتىلادى. ول اپپارات «ۆيمان» دەپ اتالعان ەكەن. ويىمشا، جەر وركەنيەتى ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت جويىلعان.  پايدا بولعان. داميدى. شىڭعا شىعادى. جويىلادى. وسىلايشا بىرنەشە رەت قايتالانعان. سول سەبەپتى، مەملەكەت دەگەننىڭ، عىلىم-ءبىلىم، ونەر دەگەننىڭ، جالپى ءفاني دۇنيەنىڭ بايانسىز، تۇرلاۋسىز ەكەنىنە كوزى جەتكەن ادامزات، دالىرەك ايتقاندا، قۇدىرەتتى پەرعاۋىندار كەلەر ۇرپاققا وسيەت رەتىندە ادامزات تاريحىن وسىلايشا تاڭبالاپ كەتكەن بولۋى كەرەك. پيراميدالار تولىق زەرتتەلىپ بولعان جوق. ەگەردە كەيىن ول جەردەن بۇرىن ەشكىم بايقاماعان قۇپيا بولمەلەر، ول بولمەلەردەن ادامزاتتىڭ شەجىرەسى تابىلىپ جاتسا، تاڭقالماس ەدىم. كەلەر ۇرپاققا ارنالعان شەجىرە مەن وسيەت. ول ۇرپاق جەردىڭ ادامى بولا ما، الدە عارىشتان كەلەتىن باسقا ادامزات تايپاسى بولا ما - ايىرماسى جوق. ايتەۋىر سانالى تىرشىلىك يەسىنە جولدانعان حات.
- عارىشتا تىرشىلىك بار دەپ ويلايسىڭ با؟ - دەدىم مەن.
- مەن عالىمدارعا تاڭقالام، - دەدى ەرىك تاعى ءبىر شىلىم تۇتاتىپ، - جەردىڭ وربيتاسىنا شىعارىلعان تەلەسكوپتاردىڭ ەسەپتەۋىنشە، اسپاندا ميلليونداعان گالاكتيكا، تريلليونداعان جۇلدىزدار مەن پلانەتالار بار كورىنەدى. وسىنشا شەتسىز-شەكسىز دۇنيەدە تىرشىلىك جوق دەپ قالاي ايتا الاسىڭ؟ سول سانسىز پلانەتالاردى ارالاپ كەلىپ بارىپ، كوز جەتكىزىپ بارىپ ايتقان ابزال بولار. ال اسپانعا قاراپ تۇرىپ، «جەردەن باسقا پلانەتادا، بۇكىل عارىشتا تىرشىلىك جوق» دەپ ايتا سالۋ، ناداندىق بولىپ سانالادى. ارينە، چارلز دارۆين تىرشىلىكتىڭ شىعۋ تەگىن دالەلدەمەك بولعان، تىرشىلىك كۇردەلەنە كەلە مايمىلدان ادام پايدا بولدى دەگەندى ايتادى. بىراق، دارۆينيزم - كوپ تەوريانىڭ ءبىرى عانا. ال ءبىز، جەردى مەكەندەپ جاتقان ادامزات، عارىشتىڭ قاي تۇكپىرىنەن كەلگەنىمىزدى بىلمەيمىز. قايسىمىزدىڭ قاي جاقتان كەلگەنىمىزدى بىلمەيمىز.
مەن قايران قالدىم.
- ونى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
- مەنىڭ ويىمشا، جەردىڭ حالقى ءار عارىشتان كەلگەن ءتۇرلى تايپالاردان قۇرالعان، - دەدى ەرىك، - بولدى، ەندى وسىمەن بۇل تاقىرىپتى دوعارايىق.
...شامامەن وسى كەزدە مەن ونەرتاپقىش سەيىلبەك قىشقاشەۆپەن تانىسقان ەدىم. «زامان - قازاقستان» قازاق-تۇرىك گازەتىندە ورىس بەتىنىڭ رەداكتورى قىزمەتىندەمىن. بۇل قازاقستان ەگەمەندىك الىپ، ءورىستىلدى ءباسپاسوز مەملەكەتتىك تىلگە قارسى كۇرەس باستاعان كەز. ارينە، قازاق ءباسپاسوزى، قازاق جۋرناليستەرى بۇنداي «قۇبىلىستارعا» جاقسىلاپ جاۋاپ بەرەدى. بىراق، ورىس پەن قازاق مادەنيەتى، ەكەۋى ەكى تىلدە ورىستەگەننەن كەيىن، ءبىر-بىرىمەن جاناساۋى قيىن. قازاق ءباسپاسوزى نە جاۋاپ جازسا دا ورىس وقىرمانىنا جەتپەيدى. ال ولار ويىنداعىسىن ايتىپ وتىرا بەرەدى. مىنە، وسى كەزدە ورىسقا ورىسشا جاۋاپ بەرگەن ەكى ادام بولدى. ءبىرىنشىسى - الدان ايىمبەتوۆ، ال ەكىنشىسى - وسى سەيىلبەك اعامىز ەدى. ورىس گازەتتەرىندەگى ماتەريالدارعا ەرتەسىنە-اق جاقسىلاپ جاۋابىن بەرىپ، ارتىنشا جاۋاپقا تارتىلىپ، قيساپسىز سوتتاردا شىڭدالعان سەيىلبەك اعامەن 1997 جىلى تانىسىپ، ارالاسا باستادىم. ارالاسا كەلە، ونىڭ قازاق قوعامىنىڭ قورعاۋشىسى عانا ەمەس، تاماشا ونەرتاپقىش ەكەنىنە دە كوزىم جەتتى. بىردە، كەزەكتى سوتتا يتجىعىس ءتۇسىپ، رەداكتسياعا قايتىپ كەلىپ، تۇستەن كەيىنگى شاي ۇستىندە وتىرعانبىز. جۋرناليست قىز-جىگىتتەر اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، اقىرى پيراميدا تاقىرىبىنا ويىسقان. اڭگىمەگە مەن دە ارالاسىپ، ەرىك دوسىمنان ەستىگەندەرىمدى ايتتىم. سەيىلبەك اعا ەلەڭ ەتە قالدى.
- ويپىر-اي، مىناۋىڭ ءبىر دانىشپان ادام بولدى عوي.
سودان سوڭ قۋلانا جىميىپ الدى دا، - ەرتەڭ جۇمىستا بول، ءبىر نارسە كورسەتەم، - دەدى.
ەرتەڭىنە تۇسكە قاراي كەلگەن ول سومكەسىنەن ءبىر جارىم ليترلىك پلاستيك شيشاعا قۇيىلعان قانقىزىل سۇيىقتى سۋىرىپ الدى.
- بۇل نە؟ - دەدىم مەن.
- كەيىن ايتام، - دەدى سەيىلبەك اعا، - ويماقتاي عانا ىدىس كەرەك.
سول جەردە باسقا شيشانىڭ قاقپاعىن الدى دا، كۇرەڭ سۇيىقتى مەيمىلدەتە قۇيعان. رەداكتسيانىڭ ءىشىن الدەبىر قىشقىل ءيىس الىپ كەتتى. قاقپاقتى مەنىڭ ۇستەلىمنىڭ ۇستىڭگى بوس تارتپاسىنىڭ تۇكپىرىنە قويىپ، ەپپەن جاپتى.
- قۇلىپتا، - دەدى سودان سوڭ، - ءۇش كۇنگە دەيىن اشپا. ءوزىم كەلەم. ءبارىن ءتۇسىندىرىپ كورسەتەم.
ءۇش كۇننەن كەيىن كەلىپ اشقاندا، و كەرەمەت قاقپاقتىڭ ىشىندە تاس قاتىپ تۇر ەكەن. سەيىلبەك اعا باكىسىن الىپ قاقپاقتى كەسىپ تاستادى دا ۇلكەن تابلەتكا سياقتى دوڭگەلەك قىزىل تاستى قولىما ۇستاتتى.
- بۇل نە عاجاپ؟ - دەپ سۇرادىم.
- بۇل گرانيت، - دەدى سەيىلبەك اعا، - سەنىڭ انەۋكۇنگى دوسىڭ ايتقان ەرىتىلگەن تاس وسى. مەن بۇنى وسىدان ءتورت جىل بۇرىن تاپتىم.
- ەندى بىلاي، - دەدى كەۋدەسىن كەرە دەمالىپ، - مەن قايتكەندە سەنىڭ سول دوسىڭمەن تانىسۋىم كەرەك. مىندەتتى تۇردە. مەنى ەرتىپ اپار. جولىقتىر. اعالىق ءوتىنىشىم.
- ءوي، جارايدى، - دەدىم مەن، - ودان وڭاي نارسە جوق. ول وتە قاراپايىم ادام. سىزدەي اداممەن تانىسقانىنا ول قايتا قۋانادى.
جايناعان كوكتەمنىڭ كەزى ەدى. سەيىلبەك اعا ەكەۋمىز «قىرعاۋىلدىدان» ءتۇسىپ، رايىمبەك اۋىلىنا جاياۋ تارتتىق. ەرىك ادەتىنشە جۇمىستان كەلىپ، دەمالىپ جاتىر ەكەن. ەكەۋى تانىسىپ، ازدان سوڭ، ءبىرىن-ءبىرى بۇرىننان بىلەتىن ادامداي شۇيىركەلەسىپ كەتتى. مەن تىڭداۋشى عانا بولىپ وتىردىم.      
- ەرىكجان، - دەدى سەيىلبەك اعا، - پيراميدانىڭ ىشىنەن ادامنىڭ شاشى تابىلعانى جايىندا مەن دە وقىعان ەدىم. سودان سوڭ ءتۇرلى تاجىريبە جاساي باستادىم. ۋكسۋسپەن، باسقا زاتتارمەن. كەيىننەن جەر بەتىندە بىردە-ءبىر وسىمدىك سينتەزدەي المايتىن ۋكسۋستىڭ ءبىر ءتۇرى بار ەكەنى جايىندا وقىدىم. ول ۋكسۋستى جىلقىنىڭ ءسۇت بەزدەرى عانا سينتەزدەي الادى ەكەن. وسىدان كەيىن مەن قىمىزبەن تاجىريبە جاساي باستادىم. بيەنىڭ ءسۇتى، قىمىز، جالپى، ءسۇت اتاۋلى قاسيەتتى نارسە عوي، جاساعان تاجىريبەلەرىمدى قۇداي كەشىرسىن.
- تاجىريبەلەر كەزىندە قانشا قىمىزدى قۇرتقانىمدى قۇداي بىلەدى، - دەدى سەيىلبەك اعا، - ال مىناۋ ەڭ سوڭعى ناتيجە. ارقايسىسىنا ون ەكى ليتردەن، 24 ليتر قىمىز كەتتى.
ەرىك ەكى شيشانى دا اينالدىرىپ كوردى.
- كەرەمەت، - دەدى ويلانا، - مىنە، تاستى وسىلاي ەرىتكەن عوي. پيراميدالاردىڭ جانىنان بالشىق ايدايتىن قىرمانعا ۇقساس وتە ۇلكەن باسسەيندەر تابىلعان. ونىڭ نە ءۇشىن ەكەنىن ەشكىم دە ايتىپ بەرە المادى. ويىمشا بۇل، سول تاس ەرىتەتىن باسسەيندەر.
سودان سوڭ دوسىم ونەرتاپقىش اعاعا ساۋال تاستاعان.
- ال، سەيىلبەك اعا، بۇل اشقان جاڭالىقتى نە ىستەدىڭىز؟ پاتەنت الدىڭىز با؟
- قايداعى پاتەنت، - دەدى سەيىلبەك اعا قولىن سىلتەپ، - باردىق، پاتەنت تىركەيتىن جەردە ءبىر «كىسى» وتىر. ءسوزىمدى تىڭداپ بولىپ، ءوزىمدى تالكەك قىلدى. بۇنىڭ نە كەرەگى بار، قازىر گرانيتىڭنىڭ اكەسىندەي نەبىر بەتوننىڭ تۇرلەرى بار. ول بەتوندى، ءتىپتى، تەڭىزدىڭ سۋى توزدىرا المايدى دەيدى. جاڭالىعىڭدى قولتىعىڭا قىس تا، قايقاي دەدى. مىنە، ءبىزدىڭ پاتەنتتىڭ سيقى.
- ادامدى مەزگىلسىز اجالدان قۇتقارىپ، ونىڭ ءومىرىن ۇزارتا الاتىن ۇلى شيپا تاپقانىڭىزدى ول بەيباق قايدان ءبىلسىن، - دەدى ەرىك شىلىمىن سوراپتاپ وتىرىپ.
سەيىلبەك اعا كوزى جارق ەتىپ ەرىككە قاراعان.

ءسوز سوڭى: الديار ارۋاعىڭا ەت پەن قىمىز!

- قازاقتار ەرتەدە نەگە ۇزاق جاساعان؟ - دەدى ەرىك، - ويتكەنى، قىمىز ىشكەن. ارينە، بايىرعى تاريحتاعى قازاق ازاماتى ادەتتە مايداندا ولەتىن بولعان. بىراق ولمەي، الدەقالاي امان قالعان ادام وتە ۇزاق جاسايتىن بولعان.  ءۇش جۇزگە كەلىپ ولگەن مايقى،  ءجۇز توقسانعا كەلىپ ولگەن سىپىرا جىراۋ... جۇزدەن اسىپ،  ءجۇز ون، ءجۇز جيىرماعا كەلۋ - قازاق ءۇشىن ادەپكى نارسە ەدى. جۇزدەن اسىپ ولگەن اتالارىمىزدى كوزىمىزبەن كوردىك. مىنە، وسىنىڭ ءبارى - قىمىزدىڭ قۇدىرەتى.
- دۇرىس ايتاسىڭ، - دەدى سەيىلبەك اعا، - ارينە، قازاق بۇرىن اۋىرماعان. ويتكەنى، بالا جاسىنان قىمىز ىشكەن، ەت جەگەن، اعزاسى، بۇكىل ورگانيزمى تاپ-تازا. اجەلەرىمىز ايتۋشى ەدى، پالەن اتامىز، تۇگلەن بابامىز جاسى جەتىپ ولگەندە، ءمايىتى سابيدەي بۋلانىپ، نۇرلانىپ جاتۋشى ەدى دەپ. قىمىزدىڭ قۇدىرەتى.
- سەبەبى، گرانيتتى ەرىتە العان قىمىز، ادامنىڭ بۇيرەگىندەگى قۇم مەن باۋىرىنا بايلانعان تاستى، اتەروسكلەروزعا ۇشىراعان ادامنىڭ قان تامىرلارىن بىتەپ باتتاسىپ تۇرعان حولەستەرين، ءبارىن كۇل-تالقان قىلىپ ەرىتىپ، سۋ قىلىپ اعىزىپ جىبەرەدى. سونداي-اق، سىرتقا ايداپ شىعۋعا ادامنىڭ ءوز اعزاسىنىڭ كۇشى جەتپەي وتىرعان نەبىر زياندى وڭەز، ىشەك قۇرتتارىن دا قىمىز وپ-وڭاي قىرىپ سالادى، اعىزىپ جىبەرەدى. زياندىنى جويادى، پايدالىنى كۇشەيتەدى. قىمىزدىڭ قۇدىرەتى وسىندا، - دەدى ەرىك، - ال اعزاسى وسىنداي تاپ-تازا، تامىرلارىن كەرنەپ نۇرلى، شيپالى قان اققان ادام ۇزاق جاساماعاندا قايتەدى.
- قازاق بۇرىنعىداي سابا-سابا قىمىز ىشە المايدى، - دەدى سەيىلبەك اعا، - بىراق، مەن تاپقان ءدارىنى ناشارلاۋ قىمىزعا، ايرانعا قوسىپ، ءتىپتى جاي سۋعا تامىزىپ ىشسە دە اسەرى تاماشا. وسىنى ايتىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنە دە باردىم. وندا وتىرعان «كىسى» تىڭداپ بولىپ، ىرجيىپ، قولىمدى قىسىپ قۇتتىقتادى دا، شىعارىپ سالدى.
- سەبەبى، مەديتسينا قازىر فارماتسەۆتيكانىڭ قولجاۋلىعىنا اينالدى، - دەدى ەرىك، - بۇرىن ءدارى ءوندىرۋ سالاسى مەديتسيناعا باعىناتىن. ەندى، كەرىسىنشە، مەديتسينا ءدارى وندىرۋگە باعىنادى. ءسىزدىڭ تاپقان ءدارىڭىزدى قابىلداسا، وندا شەت ەلدىڭ باۋىر تازالاپ ءوت ايدايتىن، بۇيرەك تازالايتىن دارىلەرىنىڭ كەرەگى بولماي قالادى. ونەرتاپقىشتىڭ، اسىرەسە، قازاق سياقتى ەلدىڭ ونەرتاپقىشتارىنىڭ تاعدىرى وسى.
ەكەۋى ءتۇنى بويى وتىرىپ سويلەستى. ەرتەڭىنە قالاعا قايتتىق. سەيىلبەك اعا ءجۇزى نۇرلانىپ جول بويى اۆتوبۋستىڭ تەرەزەسىنەن سىرتقا قارادى دا وتىردى.
- وزىڭمەن پىكىرلەس ادامدى كەزدەستىرگەن قانداي جاقسى، - دەگەن ەدى ول قوشتاسىپ تۇرىپ، - جاقسىمەن وتكىزگەن ءبىر كۇنىڭ - جىلعا تەڭ. بىراق، ول كۇندە بولا بەرمەيدى عوي.
سودان بەرى پالەنباي جىل ءوتتى. سەيىلبەك اعا دا، ەرىك دوسىم دا باياعىدا كوز جۇمعان. كەي-كەيدە ءارتۇرلى ءىستىڭ بابىندا ءجۇرىپ سول ءبىر عاجايىپ كەشتى، ەكى ءتىرى گەني، ءتىرى دانىشپاننىڭ ءبىرىن-ءبىرى قالاي قۇرمەتتەپ، سىيلاسقانىن ەسىمە تۇسىرەم. كوڭىلىم ءبىرتۇرلى بوساپ قالادى. ءيا، ەكەۋى دە ومىردە جولى بولماعان، تاۋى شاعىلعان ادام ەدى. بىراق، ەكەۋى دە تۋعان ەلىن جانىنداي جاقسى كورگەن، قازاققا قاشان دا بولسىن دەگەن ادال پەرزەنت ەدى. جاتقان جەرلەرى جايلى بولسىن دەگەننەن باسقا نە كەلەدى ءبىزدىڭ قولدان. ءتامام.
«الماتى اقشام» گازەتى